Wikipedia:Artykuły na medal/Lipiec Wrzesień 2017

zajawka

Wino – napój alkoholowy uzyskiwany w wyniku fermentacji moszczu winogronowego. Istnieje wiele rodzajów win, co związane jest z mnogością odmian winorośli, oddziaływaniem środowiska na ich wzrost i różnymi technikami winifikacji. Można wyróżnić wina białe, różowe oraz czerwone. Ze względu na zawartość cukru można je podzielić na wytrawne, półwytrawne, półsłodkie i słodkie. Mogą to być wina musujące lub niemusujące. Wino składa się z wody (75–90%), etanolu, glicerolu, polisacharydów oraz różnych kwasów i związków fenolowych. Poza tym w winie znajdują się sole mineralne oraz witaminy. Łącznie zawiera ponad tysiąc substancji, nie wszystkie są dobrze poznane. Nie zawsze wyraz wino odnosi się do fermentowanego napoju pozyskanego z winogron, owoców winorośli właściwej. Istnieje wiele rozmaitych win wyprodukowanych z innych owoców, także tropikalnych. Nauką zajmującą się produkcją wina jest enologia.

zajawka

Kronprinzenpalais – klasycystyczny pałac, znajdujący się w Berlinie, w dzielnicy Mitte, przy alei Unter den Linden. Powstał w latach 1663–1669 jako rezydencja dworskiego urzędnika, później służył jako miejsce zamieszkania członków rodziny Hohenzollernów, spośród których kilku było królami Prus oraz cesarzami niemieckimi. W tym czasie pałac poddano dwóm przebudowom. Po upadku monarchii i nastaniu Republiki Weimarskiej w budynku ulokowana została galeria sztuki nowoczesnej – Galerie der Lebenden, mieszcząca dzieła artystów ówcześnie żyjących. Gdy do władzy doszli naziści, prace zgromadzone w galerii zostały zarekwirowane w ramach walki ze sztuką zdegenerowaną, zaś sama placówka przestała istnieć. W czasie II wojny światowej Kronprinzenpalais został zniszczony, natomiast w 1961 roku ruiny budynku rozebrano. W latach 1968–1969 pałac został odbudowany z przeznaczeniem na pensjonat i dom kultury dla pracowników magistratu Berlina Wschodniego. Od czasu zjednoczenia Niemiec gmach wykorzystywany jest do organizowania wystaw i różnych wydarzeń kulturalnych.

zajawka

Pałac Westminsterski – zabytkowy, neogotycki pałac w Londynie, w Wielkiej Brytanii; siedziba brytyjskiej Izby Gmin, Izby Lordów oraz urzędów z nimi związanych; zabytek I klasy od 1970 roku, w 1987 roku wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Jego budowę rozpoczął Knut Wielki w 1016 roku. W XIII wieku stał się politycznym centrum angielskiej państwowości. Do 1512 roku służył jako siedziba monarchy. Od XIII stulecia obradował w nim Parlament. Został przebudowany w XVIII wieku w związku z ustanowieniem Królestwa Wielkiej Brytanii i związanym z tym powiększeniem aparatu administracyjnego. Składa się z trzech skrzydeł. Najważniejsze pomieszczenia umiejscowione są w osi centralnej. W samym środku znajduje się Central Lobby, po obu jego stronach, w takiej samej odległości znajdują się sale posiedzeń Izby Lordów oraz Izby Gmin. Na północnym krańcu znajduje się wieża Elizabeth Tower, określana również jako Big Ben. W przeciwległej części pałacu wznosi się Victoria Tower, której wierzchołek na wysokości 98,5 metra stanowi najwyższy punkt kompleksu.

zajawka

Julian Chorążycki (ur. 19 sierpnia 1885 w Szawlach, zm. w kwietniu 1943 w Treblince) – polski lekarz otolaryngolog i oficer Wojska Polskiego pochodzenia żydowskiego. Weteran I wojny światowej oraz wojny polsko-bolszewickiej. W czasie II wojny światowej pierwszy przywódca i organizator ruchu oporu w obozie śmierci w Treblince, którego celem było wywołanie zbrojnego powstania w obozie. Przyłapany przez Niemców na przygotowaniach do nabycia broni od przekupionego ukraińskiego strażnika, w kwietniu 1943 roku został zamordowany lub, wedle innej wersji, popełnił samobójstwo, by nie ujawnić szczegółów planowanej akcji na torturach. Samo powstanie faktycznie wybuchło 2 sierpnia tego samego roku. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Walecznych.

zajawka

Karny obóz pracy w Treblince – nazistowski obóz pracy funkcjonujący od września 1941 roku do 23 lipca 1944 roku na terenie gminy Kosów w powiecie sokołowskim, przy linii kolejowej Siedlce – Sokołów Podlaski – Małkinia, nieopodal wsi oraz stacji kolejowej Treblinka, od których pochodzi jego nazwa. Do obozu zsyłano przede wszystkim mężczyzn i kobiety obwinionych o przestępstwa o charakterze gospodarczym i kryminalnym, a także ofiary obław i łapanek. Początkowo wśród więźniów przeważali Polacy z terenów dystryktu warszawskiego, z czasem wzrosła liczba więźniów żydowskich. Osadzeni pracowali przede wszystkim w sąsiadującej z obozem żwirowni. Ogółem przez obóz przeszło około 20 tys. osób, z czego około 10 tys. zmarło lub zostało zamordowanych. Ustalenie dokładnej liczby więźniów, a także liczby zmarłych i zamordowanych, nastręcza wielu trudności, gdyż nie zachowała się obozowa dokumentacja.

zajawka

Insurekcja warszawska – zbrojne powstanie armii koronnej i mieszkańców Warszawy przeciwko okupacyjnemu garnizonowi rosyjskiemu w czasie insurekcji kościuszkowskiej. Jego celem było przejęcie kontroli nad miastem z rąk Imperium Rosyjskiego. Rozpoczęło się 17 kwietnia 1794 roku, wkrótce po tym, jak do stolicy dotarła wieść o zwycięstwie Tadeusza Kościuszki w bitwie pod Racławicami. Walki uliczne, które początkowo toczyły się tylko na jednej ulicy na zachodnich obrzeżach warszawskiej Starówki, w ciągu kilku godzin objęły całe miasto. Mimo znacznej przewagi liczebnej i technicznej, rosyjski garnizon został zaskoczony przez rozwój wypadków. Uzbrojone w broń zdobytą w Arsenale Królewskim regularne jednostki armii koronnej i ochotnicze milicje już w pierwszych godzinach powstania zdołały rozproszyć wojska carskie. Insurekcja uznawana jest za największy sukces militarny powstania kościuszkowskiego; polskie zwycięstwo umożliwiło objęcie nim całego kraju.

zajawka

Czosnek niedźwiedzi – gatunek rośliny z podrodziny czosnkowych z rodziny amarylkowatych. Rośnie dziko w runie wilgotnych lasów liściastych, często w postaci rozległych łanów. Występuje na terenie Europy, na wschodzie po Ural oraz Kaukaz, w Europie jest też uprawiany. W Polsce częsty na południu, rzadszy na północy – na stanowiskach naturalnych objęty jest ochroną częściową. Gatunek wykorzystywany jest od dawna jako roślina jadalna, lecznicza oraz ozdobna. Ma właściwości lecznicze podobne do czosnku pospolitego, a przy tym wyróżnia się atrakcyjnym ulistnieniem i kwiatami. Jadalne są wszystkie części rośliny. Czosnek niedźwiedzi uprawiany w odpowiednich warunkach może stać się rośliną bardzo ekspansywną – porasta zwartym łanem rozległe przestrzenie ograniczając wzrost innych roślin wiosennych. Nie przeszkadza natomiast we wzroście wielu roślin wieloletnich.

zajawka

Mk II Matilda – brytyjski czołg piechoty z okresu II wojny światowej, jedyny brytyjski pojazd pancerny, który służył od początku wojny do ostatnich jej dni. W momencie rozpoczęcia produkcji w 1938 roku Mk II Matilda była najsilniej opancerzonym czołgiem na świecie, choć jej możliwości ograniczały niewielka prędkość oraz ograniczone uzbrojenie. Ze względu na silny pancerz, w początkowym okresie walk w Afryce odnosiła znaczące sukcesy, szczególnie przeciwko czołgom włoskim, podobnie wyglądała sytuacja na początku walk we Francji. Później jednak straty brytyjskie wzrosły, a po 1943 roku czołgi Mk II Matilda używane były już tylko do szkolenia, w linii jej miejsce zajęły szybsze i lżejsze maszyny Mk III Valentine. Łącznie wyprodukowano ok. 2900 sztuk czołgu. Powstało także wiele jego wariantów specjalnych.

zajawka

Pesa Mazovia – normalnotorowy czteroczłonowy elektryczny zespół trakcyjny wyprodukowany w 2004 roku przez zakłady Pesa z Bydgoszczy w jednym egzemplarzu dla Warszawskiej Kolei Dojazdowej. Każdy z członów pojazdu ma dwie pary dwuskrzydłowych odskokowo-przesuwnych drzwi wejściowych o prześwicie 1300 mm na stronę pojazdu, które mogą być otwierane centralnie bądź indywidualnie za pomocą przycisków. Pojazd jest wyposażony w sprzęgi Scharfenberga marki Voith o osi sprzęgania na wysokości 930 mm ponad główką szyny. W przestrzeni pasażerskiej zespołu zastosowano grupowy układ 2+2 tapicerowanych foteli z wyjątkiem środkowych części członów skrajnych, gdzie siedzenia umieszczono wzdłuż okien. W części niskopodłogowej pierwszego członu znajdują się dwa uchwyty na rower, natomiast w części niskopodłogowej ostatniego członu znajduje się przestrzeń na większy bagaż oraz jedno miejsce dla osoby niepełnosprawnej, obok którego zamontowano rampy wjazdowe.

zajawka

Einojuhani Rautavaara (ur. 9 października 1928 w Helsinkach, zm. 27 lipca 2016 tamże) – fiński kompozytor muzyki poważnej uznawany za najwybitniejszego po Jeanie Sibeliusie, nauczyciel kompozycji oraz krytyk muzyczny. Zostawił po sobie ponad 150 kompozycji, w tym 8 symfonii, 9 oper, 14 koncertów na różne instrumenty oraz kompozycji wokalnych i muzyki kameralnej. Jego twórczość jest zróżnicowana – początkowo tworzył kompozycje modernistyczne, opierające się na technice 12-tonowej, potem jego muzyka była określana jako neoromantyczna i mistyczna, czego przykładem są Symfonia Nr 7 Angel of Light i Autumn Gardens. Lata 70. XX wieku to najpłodniejszy okres kompozytora. Większość kompozycji utworzonych w tym czasie jest popularnych do dziś. Kompozycje Rautavaary stały się wówczas bardziej delikatne, subtelne i sentymentalne; ważną rolę odgrywał w nich chór.

zajawka

Stegoceras – rodzaj dinozaura z grupy pachycefalozaurów. Żył na terenach Ameryki Północnej w epoce kredy późnej, od około 77,5 do 74 milionów lat temu. Pierwsze okazy opisano w 1902 roku, na ich podstawie nazwano gatunek typowy S. validum. Stegoceras był niewielkim, dwunożnym dinozaurem. Mierzył 2–2,5 m długości. Ważył od 10 do 40 kg. Cechował się sztywnym kręgosłupem i usztywnionym ogonem. Miał szeroką okolicę miedniczą, być może z powodu dużych jelit. Czaszka była mniej więcej trójkątna z krótkim pyskiem oraz grubym, szerokim, względnie gładkim sklepieniem – kopułą. Tył czaszki miał grubą półkę nad potylicą i gruby grzebień ponad oczami. Większość czaszki zdobiły guzki, wiele z nich ułożonych w rzędy, a największe z nich tworzyły na półce rogi. Zęby były niewielkie i ząbkowane. Młode zwierzę miało płaską czaszkę, kopuła powstawała z czasem.

zajawka

Ławoczkin Ła-5 – radziecki jednosilnikowy, jednomiejscowy samolot myśliwski z okresu II wojny światowej. Samolot został opracowany w biurze konstrukcyjnym Siemiona Ławoczkina jako wersja rozwojowa i następca samolotu ŁaGG-3, drewnianego dolnopłata wyposażonego w silnik rzędowy. Od wcześniejszej wersji nowy samolot różnił się przede wszystkim nowym silnikiem, gwiazdowym M-82. Był jednym z najlepszych samolotów myśliwskich radzieckiego lotnictwa i pierwszym, który na równych prawach mógł konkurować z niemieckim Messerschmittem Bf 109 w wersji Gustav. Płatowiec wprowadzono do produkcji wiosną 1942 roku, a do jesieni 1943 roku znaczna liczba nowych maszyn znalazła się na froncie, co zaowocowało wzrostem strat po stronie niemieckiej, także wśród najnowocześniejszych niemieckich myśliwców Focke-Wulf Fw 190. Ła-5 w różnych wersjach pozostał w służbie Wojskowych Sił Powietrznych ZSRR do końca II wojny światowej.

zajawka

Kielisznik zaroślowy – gatunek rośliny należący do rodziny powojowatych. Gatunek kosmopolityczny, poza Antarktydą spotykany jest na wszystkich kontynentach. W Europie występuje na całym obszarze z wyjątkiem jej północnych krańców. W Polsce jest pospolity. Występuje zarówno na niżu, jak i w niższych położeniach górskich. Jest rośliną bardzo zmienną – wyróżnia się liczne podgatunki i formy. Rośnie w miejscach wilgotnych i żyznych. W uprawach na takich siedliskach bywa uciążliwym chwastem. Roślina w ograniczonym stopniu wykorzystywana była jako lecznicza. Kłącze wykorzystywane było w medycynie ludowej jako środek silnie przeczyszczający. Ze względu na trudny do kontrolowania i przewidzenia skutek przeczyszczający – takie zastosowanie kielisznika jest opisywane jako niebezpieczne i w lecznictwie współczesnym w efekcie roślina ta nie jest wykorzystywana.

zajawka

Samogłoski kardynalne – zestaw wyidealizowanych samogłosek, wymawianych przy skrajnych położeniach języka w jamie ustnej. Koncepcja samogłosek kardynalnych pojawiła się w wyniku potrzeby opracowania systemu samogłosek niezależnych od jakiegokolwiek języka. W I połowie XX wieku brytyjski fonetyk Daniel Jones opracował system, który nazwał „samogłoskami kardynalnymi”. Przy konstruowaniu systemu brano pod uwagę kryteria słuchowe i artykulacyjne. System samogłosek kardynalnych powstał głównie dla celów edukacyjnych, aby w możliwie prosty sposób umożliwić klasyfikację dźwięków, które nie tworzą jednego logicznego ciągu i wymykają się prostym generalizacjom, oraz wyznaczyć punkty odniesienia do opisu samogłosek niezależnie od języka.

zajawka

Obóz zagłady w Treblince – niemiecki nazistowski obóz zagłady z okresu II wojny światowej, funkcjonujący od lipca 1942 roku do listopada 1943 roku na terenie gminy Kosów Lacki w powiecie sokołowskim, nieopodal wsi i stacji Treblinka, od których pochodzi jego nazwa. Obóz został utworzony w ramach akcji „Reinhardt”; prowadzono w nim eksterminację ludności żydowskiej. Kierowano do niego przede wszystkim transporty z gett w okupowanej Polsce, w tym z getta warszawskiego. Ponadto w Treblince byli mordowani Żydzi austriaccy, czescy, greccy, jugosłowiańscy, niemieccy i słowaccy oraz Romowie i Sinti. Ofiary zabijano w stacjonarnych komorach gazowych przy użyciu gazów spalinowych. Liczba ofiar Treblinki sięgnęła prawdopodobnie ok. 800 tys. osób. Był to największy ośrodek zagłady w Generalnym Gubernatorstwie, a zarazem drugi po Auschwitz-Birkenau w okupowanej Europie.

zajawka

Wrzos zwyczajny – jedyny gatunek rośliny wieloletniej z rodzaju wrzos należącego do rodziny wrzosowatych. Występuje w niemal całej Europie i przyległych obszarach Azji i Afryki oraz jako zawleczony na innych kontynentach. W Polsce jest to gatunek pospolity. Rośnie w różnych zbiorowiskach roślinnych i w różnych warunkach wilgotnościowych, zawsze jednak na glebach kwaśnych i ubogich. Jest wykorzystywany w stanie dzikim jako roślina miododajna, pozyskiwany z natury jako roślina lecznicza i uprawiany jako roślina ozdobna. Wyhodowano liczne odmiany wrzosu różniące się formą wzrostu, barwą kwiatów i liści, terminami kwitnienia. Gatunek o szczególnym, symbolicznym znaczeniu i wszechstronnych zastosowaniach w Irlandii, Szkocji oraz Norwegii. Szczególne znaczenie, jako roślinie mającej przynosić szczęście, przypisywano rzadko spotykanym w naturze wrzosom kwitnącym na biało.

zajawka

Kumak dalekowschodni – gatunek płaza bezogonowego z rodziny kumakowatych, dawniej zaliczany do ropuszkowatych. Jak wskazuje nazwa zwyczajowa, zamieszkuje Daleki Wschód: Półwysep Koreański i pewne rejony Chin oraz Rosji, w obu tych państwach jest zaliczany do pospolitych płazów. Wyróżnia się brązową do zielonej grzbietową powierzchnią ciała i czerwono-czarną powierzchnią brzuszną. W przypadku zagrożenia prezentuje odruch kumaka. Żywi się bezkręgowcami lądowymi i wodnymi, jego kijanki pobierają też pokarm roślinny i grzyby. Rozmnaża się w wodzie, zimuje zazwyczaj na lądzie. Organizacja International Union for Conservation of Nature przyznała temu gatunkowi status gatunku najmniejszej troski. Motywuje to szerokim zasięgiem występowania, prawdopodobnie liczną populacją zwierzęcia i nie występowaniem jej szybkiego spadku.

zajawka

Klasyfikacja medalowa Letnich Igrzysk Olimpijskich 1948 – XIV Letnie Igrzyska Olimpijskie były międzynarodowym wydarzeniem sportowym, które odbywało się od 29 lipca do 14 sierpnia 1948 roku w Londynie. Były to pierwsze igrzyska od 12 lat, gdyż wcześniejsze nie odbywały się z powodu II wojny światowej. Rekordową liczbę 59 krajów reprezentowało 4099 atletów – 3714 mężczyzn oraz 385 kobiet – występujących w 19 dyscyplinach sportowych. Najwięcej medali wywalczyli reprezentanci Stanów Zjednoczonych, zdobywając najwięcej złotych (38), srebrnych (27) i brązowych (19) medali. Wielka Brytania, gospodarz imprezy, zdobyła jedynie trzy złote medale – łącznie 23. Na tych igrzyskach 6 krajów wywalczyło swoje pierwsze medale olimpijskie. Medale olimpijskie miały standardowy projekt Trionfo stosowany na igrzyskach pomiędzy 1928 a 1968 rokiem.

zajawka

Auroraceratops – rodzaj roślinożernego dinozaura z grupy ceratopsów, opisanego przez You i współpracowników w 2005 roku na podstawie holotypowego szkieletu znalezionego w chińskiej prowincji Gansu. Cechował się krótkim pyskiem o szerokich kościach nosowych. Niektóre z jego cech występują również u bazalnych neoceratopsów, jak liaoceratops czy archeoceratops, inne dzieli z kolei z przedstawicielami grupy Coronosauria. W rezultacie uznano go za najbliższą temu kladowi grupę zewnętrzną, a zarazem jednego z najbardziej zaawansowanych ewolucyjnie ceratopsów kredy wczesnej. Żywiły się prawdopodobnie pokarmem roślinnym. Ścierane o pokarm zęby mogły ulegać zastępowaniu przez nowe. Przewód pokarmowy prawdopodobnie nie był u ceratopsów bardzo długi.

zajawka

Amargazaur – rodzaj wczesnokredowego zauropoda z rodziny dikreozaurów, zamieszkującego tereny dzisiejszej Argentyny. Został odkryty przez argentyńskich paleontologów – Leonarda Salgado i José Bonapartego. W nazwie rodzajowej uwzględnili formację geologiczną, w której znaleźli szczątki, a w epitecie gatunkowym jedynego gatunku A. cazaui upamiętnili człowieka, dzięki któremu rozpoczęli badania w tym miejscu. Jak inne dikreozaury, amargazaur osiągał niewielkie jak na zauropoda rozmiary 8–9 m długości, co tłumaczy się progenezą lub pedomorfozą. Cechowała go czaszka typu diplodoka i niezwykle długie, rozwidlone wyrostki kolczyste proksymalnej części kręgosłupa. Mogły one służyć do obrony lub ustalania hierarchii pomiędzy poszczególnymi osobnikami. Poruszał się czterech kończynach. Nie potrafił osiągać znacznych szybkości.

zajawka

Kolej dużych prędkości w Polsce – istniejący, rozbudowywany system linii i taboru kolejowego, które umożliwiają prowadzenie planowych przewozów z prędkością co najmniej 200 km/h. Na fragmentach linii kolejowej nr 4 pociągi Alstom EMU250, należące do przewoźnika PKP Intercity, jeżdżą z prędkością maksymalną 200 km/h. Wraz z postępem prac remontowych na liniach kolejowych, odcinek linii nr 4 dostosowany do prędkości 200 km/h ma się wydłużyć. Uzyskanie prędkości 200 km/h ma być możliwe również na fragmentach linii nr 9. Rozporządzenia Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej, Ministra Infrastruktury oraz instrukcje PKP Polskich Linii Kolejowych, określają warunki techniczne, które muszą spełniać linie kolejowe i poruszające się po nich pociągi, aby mogły osiągać prędkości większe niż 130 km/h, 140 km/h, oraz 160 km/h. Kontrolę i certyfikację urządzeń i procedur stosowanych w przewozach kolejowych w Polsce, włączając koleje dużych prędkości, prowadzi Urząd Transportu Kolejowego.

zajawka

Nowotwory podścieliskowe przewodu pokarmowego – nowotwory tkanek miękkich wywodzące się prekursorów komórek Cajala o charakterystycznej morfologii i typowo wykazujących ekspresję CD117. Nowotwory stromalne stanowią spektrum zmian o różnej histopatologii, stopniu złośliwości oraz rokowaniu. Reprezentują około 5% mięsaków u ludzi. Choroba często przebiega bezobjawowo i jest rozpoznawana przypadkowo podczas wykonywania badań endoskopowych czy obrazowych z innego powodu niż podejrzenie choroby nowotworowej. Najczęstszym objawem choroby jest krwawienie z przewodu pokarmowego, które prezentuje się jako smoliste stolce, wymioty fusowate czy niedokrwistość z niedoboru żelaza. W leczeniu choroby bez przerzutów podstawową metodą jest radykalna onkologicznie operacja polegająca na resekcji guza w granicach zdrowych tkanek. W leczeniu choroby z przerzutami, nieoperacyjnej i nawrotowej konieczne jest leczenie systemowe i podaje się inhibitory kinazy tyrozynowej, wśród których lekiem pierwszego rzutu jest imatynib.