Wikipedia:Artykuły na medal/Sierpień wrzesień 2015

zajawka

Company of Heroes: Kompania braci – komputerowa gra strategiczna osadzona w realiach II wojny światowej, wyprodukowana przez kanadyjskie studio Relic Entertainment z Joshuą Mosqueirą jako głównym projektantem i Drew Dunlopem pełniącym funkcję głównego programisty. Została wydana na świecie we wrześniu 2006 roku przez THQ. Akcja Company of Heroes toczy się podczas operacji Overlord, pomiędzy czerwcem a sierpniem 1944 roku. Kampania jednoosobowa umożliwia graczowi przejęcie kontroli nad dwoma amerykańskimi kompaniami uczestniczącymi w działaniach wojennych przeciwko stacjonującym we Francji siłom Wehrmachtu. Oś fabularną gry stanowią relacje między dowódcą jednej z kompanii, kapitanem Samem MacKayem, a jego podwładnym sierżantem Joem Conti, a sama rozgrywka obejmuje wydarzenia od lądowania na plaży „Omaha” po bitwę pod Falaise.

zajawka

Powstańcze natarcia na Dworzec Gdański – kilkukrotne próby zdobycia stołecznego Dworca Gdańskiego podjęte przez żołnierzy Armii Krajowej podczas powstania warszawskiego 1944 roku. Dworzec wraz z zespołem sąsiednich obiektów tworzył jeden z najsilniejszych ośrodków niemieckiego oporu w północnej części Warszawy. Na skutek niepowodzenia polskich ataków w godzinie „W” dworzec wraz z linią kolei obwodowej stworzyły swoistą barierę oddzielającą oddziały AK na Starym Mieście od powstańczego Żoliborza. Polskie dowództwo od pierwszych dni powstania zamierzało wywalczyć korytarz między obiema dzielnicami, lecz przystąpienie do poważniejszych działań zaczepnych okazało się możliwe dopiero po przybyciu na Żoliborz blisko 900 żołnierzy AK z Puszczy Kampinoskiej. Dwa nocne natarcia, przeprowadzone 20/21 sierpnia i 21/22 sierpnia, zakończyły się jednak całkowitą porażką z powodu przewagi ogniowej nieprzyjaciela oraz błędów popełnionych przez polskie dowództwo przy planowaniu i organizacji natarcia. Oddziały AK poniosły wówczas ciężkie straty, sięgające około 500–600 zabitych i rannych.

zajawka

English Electric EL.100 (serie EL.100, E100, E01 i EP01) – seria sześciu pierwszych w Polsce lokomotyw elektrycznych eksploatowanych na Polskich Kolejach Państwowych, wyprodukowanych w Wielkiej Brytanii w zakładach Metropolitan-Vickers Electrical Export i Pierwszej Fabryce Lokomotyw w Polsce w latach 1934–1936. Po doprowadzeniu lokomotyw do Warszawy, rozpoczęto nocne jazdy próbne i – finansowane przez PKP – szkolenia maszynistów. Od 15 grudnia 1936 roku próby przeprowadzano także z pociągami podmiejskimi na nowo zelektryfikowanym odcinku Warszawa Wschodnia – Pruszków. Naloty Luftwaffe na Warszawę we wrześniu 1939 roku spowodowały znaczne straty w infrastrukturze i taborze. Zniszczono wtedy lokomotywy EL.201, EL.202, EL.204 oraz EL.103. Ocalałe lokomotywy dostały się pod zarząd Ostbahn. Wyzwolenie Warszawy przetrwała tylko uszkodzona E106, która po odbudowie w zakładach naprawczych w Lubaniu Śląskim wróciła do Warszawy. Od 1947 pracowała z pociągami regionalnymi z Mińska Mazowieckiego przez Warszawę do Żyrardowa i Skierniewic.

zajawka

Widłogłówka (Phaner) – rodzaj naczelnych z grupy Strepsirrhini i rodziny lemurkowatych. Obejmuje 4 gatunki. Jak wszystkie lemurokształtne, pochodzą z Madagaskaru, zamieszkują zachodnią, północną i wschodnią część wyspy. Pierwotnie naczelne te umieszczono w rodzaju Lemur, w 1839, później przenoszono je do rodzajów lemurek Cheirogaleus i mikrusek Microcebus, w końcu zaś doczekały się osobnej nazwy rodzajowej, nadanej w 1870 przez brytyjskiego zoologa Johna Edwarda Graya. Uznawano wtedy tylko jeden gatunek – widłogłówka dwupręga Phaner furcifer, jednak trzy podgatunki opisane w 1991 podniesiono do rangi osobnych gatunków w 2001. Istnieje możliwość identyfikacji nowych gatunków, zwłaszcza na północnym wschodzie Madagaskaru.

zajawka

Borówka czarna (Vaccinium myrtillus L.) – gatunek rośliny wieloletniej z rodziny wrzosowatych (Ericaceae). Ma wiele nazw zwyczajowych, m.in. jagoda, czarna jagoda, czernica. Roślina jest szeroko rozprzestrzeniona w Azji, Europie i Ameryce Północnej na obszarach o klimacie umiarkowanym i arktycznym. W Polsce jest pospolita zarówno na nizinach, jak i w górach. Jest wykorzystywana szeroko jako roślina jadalna i lecznicza. Znaczenie gospodarcze borówki czarnej pozostaje wysokie mimo silnej konkurencji znacznie bardziej plennych borówek północnoamerykańskich (głównie borówki wysokiej), których owoce mają uboższy skład chemiczny od czernicy.

zajawka

Naloty na Japonię – zespół alianckich bombowych operacji powietrznych nad Japonią podczas działań bojowych na Pacyfiku w trakcie II wojnie światowej. Celem nalotów, prowadzonych od połowy 1944 roku aż do zakończenia wojny, było pozbawienie Japonii zaplecza przemysłowego oraz wywarcie nacisku psychologicznego na społeczeństwo i zmuszenie tego kraju do kapitulacji bez konieczności przeprowadzania inwazji lądowej. Kampania powietrzna amerykańskich sił zbrojnych przeciw Japonii rozpoczęła się w połowie 1944 roku, a nasiliła się w ostatnich miesiącach wojny. Na początku sierpnia miasta Hiroszima i Nagasaki zostały niemal całkowicie zniszczone przez bomby atomowe. Naloty spowodowały zniszczenie wielu japońskich miast i śmierć od 241 do 900 tysięcy ludzi, co wraz z bardzo skuteczną blokadą morską Japonii, zmusiło władze tego kraju do podjęcia decyzji o kapitulacji. Wprawdzie alianckie bombardowania były jednym z głównych czynników, które w połowie sierpnia 1945 roku skłoniły władze japońskie do podjęcia decyzji o kapitulacji, stały się jednak po wojnie tematem sporów na temat ich aspektu moralnego, a zasadność użycia broni jądrowej jest uważana za kontrowersyjną.

zajawka

Literatura szwedzkojęzyczna – termin odnoszący się do dzieł literackich stworzonych w języku szwedzkim w samej Szwecji oraz twórczości literackiej w języku szwedzkim pisanej w Finlandii i na Wyspach Alandzkich. Najwybitniejszym przedstawicielem średniowiecza była tworząca pisma mistyczne katolicka współpatronka Europy, św. Brygida Szwedzka (ok. 1302–1373). Następnym momentem, gdy na gruncie literatury szwedzkiej pojawiły się osobowości o formacie ogólnoeuropejskim, było oświecenie. Warto tutaj wspomnieć przyrodnika Karola Linneusza (1707–1778), mistyka Emanuela Swedenborga (1688–1772) i barda Carla Michaela Bellmana (1740–1795). Swoją obecność w kulturze światowej zaznaczyli też Szwedzi na przełomie XIX i XX wieku naturalistycznymi i mistycznymi dramatami autorstwa Augusta Strindberga (1849–1912) oraz żywą prozą Selmy Lagerlöf (1858–1940). Ich osiągnięciom dorównał w XX wieku eksperymentator, poeta, prozaik i dramaturg Pär Lagerkvist (1891–1974). Popularność zdobyły napisane w języku szwedzkim dzieła Astrid Lindgren (1907–2002), autorki m.in. Dzieci z Bullerbyn, oraz Tove Jansson (1914–2001), twórczyni świata Muminków.

zajawka

Rak żołądka człowieka – pierwotny nowotwór złośliwy żołądka, wywodzący się z nabłonka błony śluzowej żołądka. Histopatologicznie około 90% wszystkich nowotworów złośliwych żołądka stanowi gruczolakorak. Należy do najczęściej występujących nowotworów złośliwych u ludzi. Stanowi piąty nowotwór złośliwy pod względem zapadalności i trzeci pod względem śmiertelności, co przekłada się na 1 000 000 nowych zachorowań i 740 000 zgonów rocznie na całym świecie. Wskaźniki zachorowalności różnią się geograficznie i najwyższe dotyczą krajów azjatyckich, przede wszystkim Japonii i Korei. Rak żołądka zwykle jest rozpoznawany w zaawansowanym stadium. Do wczesnych objawów należą niecharakterystyczne objawy niestrawności, niewskazujące na poważną patologię. W powstawaniu raka kluczowe znaczenie ma przewlekłe zanikowe zapalenie żołądka spowodowane przez zakażenie Helicobacter pylori oraz nieprawidłowa dieta bogata w produkty słone, konserwowane azotanami i ubogą w świeże warzywa i owoce. Wycięcie żołądka z marginesem zdrowych tkanek z odpowiednio rozległym usunięciem węzłów chłonnych jest jedyną metodą pozwalającą na wyleczenie raka żołądka.

zajawka

Język galijski – zespół wymarłych dialektów celtyckich, używanych od VI wieku p.n.e. najdalej do V wieku n.e. na terenie współczesnej Francji, Szwajcarii i północnych Włoch. Wedle dzisiejszego stanu wiedzy jest to najlepiej poznany z kontynentalnych języków celtyckich. Galijski jest poświadczony bezpośrednio przez ponad 800 inskrypcji z różnych epok (gallogreckie, galloetruskie, gallołacińskie) i znaczny zbiór danych onomastycznych, a pośrednio przez zapożyczenia w językach romańskich (głównie we francuskim i oksytańskim), glosy i wzmianki u autorów rzymskich. Po podboju Galii przez Rzymian galijski stopniowo tracił na znaczeniu, wywierając jednak pewien wpływ na lokalne warianty łaciny i stając się tym samym substratem językowym dla francuszczyzny.

zajawka

Karnotaur – rodzaj dinozaura, dużego teropoda z rodziny abelizaurów żyjącego w Ameryce Południowej w epoce kredy późnej, 72–69,9 miliona lat temu. Znany z pojedynczego dobrze zachowanego szkieletu, należy do najlepiej poznanych teropodów półkuli południowej. Jego nazwa pochodzi od łacińskich słów carno [carnis] („mięso”) i taurus („byk”), wobec czego Carnotaurus znaczy „mięsożerny byk”. Był on zaawansowanym ewolucyjnie członkiem rodziny abelizaurów, grupy dużych teropodów zajmujących nisze wielkich drapieżników na południowych kontynentach Gondwany w późnej kredzie. Jego relacje filogenetyczne pozostają niepewne, może być bliżej spokrewniony z mażungazaurem i aukazaurem. Carnotaurus był lekkiej budowy dwunożnym drapieżnikiem mierzącym 8–10 m długości i ważącym przynajmniej 1,35 tony.

zajawka

Dyplom wojskowy– współczesne określenie rzymskich dokumentów potwierdzających zwolnienie żołnierza z wojska i nadanie mu przez cesarza obywatelstwa rzymskiego w nagrodę za wierną służbę. Dyplom, spisany na dwóch brązowych tablicach, był potwierdzoną notarialnie kopią oryginalnej, sporządzanej przez urzędników cesarskich i wystawionej na widok publiczny w Rzymie. Żołnierz potwierdzał nim swoje prawa w miejscu osiedlenia, najczęściej po 25 (lub więcej) latach służby. Pierwsze dyplomy przyznawano już w czasach pryncypatu. Nadawanie obywatelstwa żołnierzom, którzy zasłużyli się na rzecz Rzymu ułatwiało romanizację prowincji cesarstwa, a także zwiększało bazę rekrutacyjną dla legionów. W 212 Constitutio Antoniniana przyznała obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom imperium, tym samym czyniąc wystawianie nowych dokumentów dla większości weteranów niepotrzebnym. Mimo tego jeszcze do końca III wieku n.e. wystawiano dyplomy weteranom jednostek floty, gwardii pretoriańskiej i cohortum urbanarum.

zajawka

Szpitale na Woli w czasie powstania warszawskiego – na warszawskiej Woli w okresie powstania w 1944 roku funkcjonowały cztery szpitale. Najbardziej dramatycznym momentem w powstańczych dziejach szpitali wolskich była masowa rzeź mieszkańców dzielnicy dokonana w pierwszych dniach powstania przez oddziały SS i policji niemieckiej. W „czarną sobotę” 5 sierpnia 1944 Niemcy wymordowali personel i pacjentów Szpitala Wolskiego oraz Szpitala św. Łazarza. Dzień później ofiarą masakry padli także pacjenci Szpitala Dziecięcego Karola i Marii. Dzięki odważnej postawie personelu zagłady uniknął natomiast Szpital Zakaźny św. Stanisława. Po kilku dniach udało się także doprowadzić do wznowienia działalności przez Szpital Wolski. Personel obu placówek aż do końca października 1944 niósł pomoc polskiej ludności cywilnej wypędzanej przez Niemców z Warszawy.

zajawka

Wypad na Truskaw – zaskakujący atak na kwaterujący we wsi Truskaw batalion z Brygady Szturmowej SS RONA, przeprowadzony nocą 2/3 września 1944 przez wydzielony oddział z Grupy AK „Kampinos” dowodzony przez por. Adolfa Pilcha ps. „Dolina”. 27 sierpnia 1944 okolice Truskawia i Sierakowa obsadziły jednostki kolaboracyjnej brygady SS RONA, uniemożliwiając tym samym komunikację między oddziałami AK w Puszczy Kampinoskiej a powstańczą Warszawą. Nieprzyjaciel rozpoczął wkrótce ataki na polską placówkę w pobliskiej Pociesze. W tej sytuacji dowodzący Pułkiem „Palmiry-Młociny” por. „Dolina” zorganizował nocny wypad na stacjonujących w Truskawiu ronowców. Przy niewielkich stratach własnych Polacy całkowicie rozbili dwa nieprzyjacielskie pododdziały, zdobywając przy tym duże ilości broni i amunicji. Sukces ten – w połączeniu z przeprowadzonym kolejnej nocy udanym wypadem na Marianów – zmusił brygadę RONA do odwrotu z południowych obrzeży Puszczy Kampinoskiej.

zajawka

Swiatłana Alaksandrauna Aleksijewicz (ur. 31 maja 1948 w Stanisławowie) – pisarka i dziennikarka narodowości białorusko-rosyjsko-ukraińskiej, tworząca w języku rosyjskim; autorka książek, filmów i sztuk teatralnych; laureatka licznych radzieckich i międzynarodowych nagród, zgłoszona do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. W swojej twórczości porusza tematykę II wojny światowej, radzieckiej interwencji w Afganistanie, katastrofy w Czarnobylu, samobójstw i inną. Pisarka jest krytycznie nastawiona do polityki przywódcy Białorusi Alaksandra Łukaszenki, a jej prace nie są wydawane w tym kraju.

zajawka

Autyzm dziecięcy – złożone zaburzenie rozwoju i funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego, charakteryzujące się zakłóceniami zdolności komunikowania uczuć i budowania relacji interpersonalnych, zubożeniem i stereotypowością zachowań oraz trudnościami z integracją wrażeń zmysłowych. Autyzm dziecięcy poddaje się różnym formom leczenia (zwłaszcza oddziaływaniom behawioralnym, edukacyjnym), które mogą istotnie poprawić funkcjonowanie chorych, ale nie jest w pełni uleczalny – zaburzenie to utrzymuje się do końca życia. Zakres możliwej do osiągnięcia poprawy objawowej uzależniony jest m.in. od tego, jak wcześnie zaburzenie zostanie rozpoznane i jak wcześnie dziecko zostanie objęte odpowiednim programem terapeutycznym wspierającym jego rozwój. Leczenie farmakologiczne ma znaczenie uzupełniające i umożliwia złagodzenie tylko części behawioralnych przejawów autyzmu lub objawów współwystępujących z nim zaburzeń. W przypadku autyzmu nie ma leków, które stanowiłyby przyczynową formę leczenia, ani leków, które usuwałyby osiowe dla niego dysfunkcje.