Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Gospodarka Irokezów

Irokeskie kobiety mielą kukurydzę lub zasuszone jagody. (ryt 1664)

Gospodarka Irokezów pierwotnie skupiła się na produkcji wspólnotowej, łącząc łowiectwo, zbieractwo i rolnictwo. Plemiona Ligi Irokeskiej i inne ludy mówiące językami irokeskimi, w tym Huroni, żyły w rejonie Wielkich Jezior i na terenie obecnego stanu Nowy Jork. W skład Ligi wchodziło początkowo pięć plemion: Mohawkowie, Oneidowie, Onondagowie, Kajugowie, Senekowie, które zjednoczyły się krótko przed pierwszym kontaktem z Europejczykami, a szóste plemię - Tuscarorowie - przyłączyło się później. Plemię Huronów, nie będących Irokezami, należało do tej samej grupy językowej i miało podobny model gospodarki.

Irokezi byli zasadniczo rolnikami, uprawiającymi tzw. "trzy siostry", czyli powszechne wśród Indian rośliny uprawne: kukurydzę, fasolę i dynie. Stworzyli kulturę i zwyczaje związane ze swym stylem życia, w tym koncepcje dotyczące przyrody i zarządzania własnością. Ich system gospodarczy był bardzo odmienny od dominującej obecnie gospodarki zachodniej. Charakteryzowały go: współwłasność ziemi, podział pracy ze względu na płeć i handel oparty głównie na ekonomii darów.

Zetknięcie się z Europejczykami na początku XVII w. miało głęboki wpływ na gospodarkę Irokezów. Na początku biali stali się oni ważnymi partnerami handlowymi, ale rozszerzanie się osadnictwa europejskiego zakłóciło równowagę irokeskiej gospodarki. Jeszcze przed początkiem XIX wieku Irokezi zostali zmuszeni do osiedlenia się w rezerwatach i dostosowania swej tradycyjnej gospodarki do nowych warunków. W XX wieku niektóre grupy Irokezów wykorzystały autonomiczny status indiańskich rezerwatów i otworzyły własne kasyna. Inni Irokezi włączyli się bezpośrednio w ogólną gospodarkę poza rezerwatami.

Własność ziemi

Irokeski długi dom późnego okresu, mógł pomieścić setki ludzi

W plemieniu Huronów obowiązywał system współwłasnośći ziemi. Francuski katolicki misjonarz Gabriel Sagard opisał jego podstawy. Huroni mieli "tyle ziemi ile potrzebowali." W wyniku tego Huron mógł dać innym rodzinom swoją ziemię i nadal mieć nadwyżkę ziemi należącej do całej społeczności. Każdy Huron miał swobodę w karczowaniu i uprawianiu ziemi. Jednocześnie zachowywał własność ziemi, dopóki ją uprawiał i pielęgnował. Kiedy porzucał ziemię, ta powracała do puli własności publicznej i każdy mógł ją wziąć i uprawiać. Chociaż Huronowie mieli działki wyznaczone dla jednostek, istnienie tych własności było mało znaczące; umiejscowienie pojemników magazynowych na zboża w długich domach, w których mieszkały różne pokrewne ze sobą rodziny, sugeruje, że mieszkańcy danego domu, całą pracę wykonywali wspólnie.

Irokezi mieli podobny do Huronów wspólny system rozdawania ziemi. Plemię posiadało całość ziem, ale rozdawało ich połacie różnym klanom, w celu późniejszego rozparcelowania pomiędzy gospodarstwa pod uprawę roślin. Ziemie zostałyby ponownie rozdane pomiędzy gospodarstwa co kilka lat/Rozdawanie ziem pomiędzy gospodarstwa odbywało się co kilka lat. Klan mógł poprosić o ponowne rozdanie ziem, kiedy zbierała się rada Matek Klanów. Klany, które sponiewierały przydzieloną im ziemię, czyli nie zajmowały się nią, były ostrzegane, a ostatecznie karane przez radę odebraniem ziemi i oddaniem jej innemu klanowi. Własność ziemi była wyłącznie sprawą kobiet, ponieważ to one zajmowały się jej kultywacją.

Rada Matek Klanów zastrzegała również pewne obszary, na których pracowały kobiety wszystkich klanów. Pożywienie z tych ziem, zwane kěndiǔ"gwǎ'ge' hodi'yěn'tho, było używane podczas świąt, festiwali i dużych zebrań rady.

Podział pracy: rolnictwo i leśnictwo

Podział pracy odzwierciedlał dualistyczny rozdział kolektywu w mentalności irokezów. Bliźniaczy bogowie Saplin (wschód) i Flint (zachód) odzwierciedlali dwoistość poglądu na dwie uzupełniające się połówki. Dualizm był stosowany w pracy, przy czym poszczególna płeć przyjęła jasno określoną rolę, która uzupełniała pracę drugiej. Kobiety wykonywały całą pracę związaną z uprawą ziemi, podczas gdy mężczyźni angażowali się w pracę związaną z lasem, wliczając w to wyrób rzeczy z drewna. Irokescy mężczyźni byli odpowiedzialni za polowanie, handel i walkę, podczas gdy kobiety zajmowały się rolnictwem, gromadzeniem żywnośći i domostwem. Dzielenie siły roboczej ze względu na płeć było dominującym sposobem dzielenia pracy w społeczeństwie Irokezów. Do czasu kontaktu z Europejczykami, irokeskie kobiety wytwarzały około 65% ogółu dóbr a mężczyźni 35%. Łączona produkcja żywności okazała się sukcesem do takiego stopnia, że głód był niezwykle rzadkim zjawiskiem. Pierwsi osadnicy ze starego świata, często zazdrościli Irokezom powodzenia w produkcji żywności.

Irokeski charakter pracy pasował do irokeskiego systemu posiadania ziemi. Skoro własność była wspólna, to praca również. Kobiety wykonywały ciężką pracę w dużych grupach, przemieszczając się pomiędzy działkami, pomagając sobie nawzajem. Wspólnie obsiewały pola. Kobiety z każdej grupy rolniczej wybierały starszą, ale aktywną członkinię swojej grupy, która zostawała ich przywódczynią na dany rok i zgadzały się wykonywać jej polecenia. Współpracowały również przy innych czynnościach. Kobiety mogły dla siebie ciąć drzewo, ale liderka pilnowała, żeby zostało ono przyniesione do osady wspólnie. Klany kobiet wykonywały również inne prace. Według Mary Jemison, białej kobiety asymilowanej do społeczeństwa Indian, zbiorowy wysiłek zapobiegał "wszelkiej zazdrości o to, że ktoś wykonał większą lub mniejszą pracę od innych.”

Szkic Samuel de Champlaina o polowaniu na jelenie; mężczyźni hałasując, zapędzają zwierzęta wzdłuż parkanu w kształcie litery V, ku wierzchołkowi gdzie są chwytane a następnie zabijane.

Mężczyźni również organizowali się w podobny sposób. Oczywiście wspólnie prowadzili działania wojenne, ponieważ samotna walka w bitwie nie ma sensu. Inne zadania mężczyzn, takie jak łowiectwo i rybołówstwo, również wymagały współpracy. Aczkolwiek mężczyźni różnili się od kobiet tym, że częściej organizowali się jako cała osada a nie klan. Organizowano grupy łowieckie, w których szeroko ze sobą współpracowano, żeby upolować znaczną ilość zwierzyny. Relacja z pierwszej ręki mówi, że duże grupy łowieckie budowały z chrustu palisadę w kształcie litery V. Myśliwi podpalali las w najszerszym punkcie zbudowanej palisady, wymuszając na zwierzętach, żeby te w panice wbiegały do punktu, w którym łowca czekał w wyłomie. Nawet sto jeleni mogło zostać upolowanych, kiedy myśliwi działali wg takiego planu.

Autochtoni niezidentyfikowanego plemienia łowią ryby w podobny sposób do Irokezów

W podobny sposób łowiono ryby. Przy pomocy łodzi, sieci i niewodu liczna grupa mogła objąć sporą część rzeki, połów mógł liczyć nawet tysiąc ryb w pół dnia. Zdobycz była dzielona przez przywódcę pomiędzy członków wyprawy lub zanoszona do wioski na ucztę. Polowania lub połowy nie odbywały się zawsze wspólnie, jednak ogólnie rzecz biorąc, takie działania przynosiły znacznie lepsze efekty niż indywidualne przedsięwzięcia.

Handel

Spółdzielcza produkcja i gremialna dustrybucja dóbr spowodowały, iż handel wewnątrz Ligi Irokeskiej stał się bezcelowy. Jednak handel z plemionami, na których terytorium były zasoby potrzebne Irokezom miał sens. W zamian za nadwyżkę kukurydzy i tytoniu pozyskiwano od plemion północnych skóry zwierząt, a od wschodnich wampum. W handlu korzystano znacznie cześciej z ekonomi darów niż z jakiejkolwiek innej formy wymiany. Obdarowywanie odzwierciedlało wzajemne zaufanie i stanowiło społeczną konsekwencję realizacji tego modelu gospodarki w irokeskim społeczeństwie. Kiedy dawano podarunek drugiej osobie, oczekiwano, że odwzajemni się ona w bliżej nieokreslonej przyszłości, dając rzecz materialną i odzwierciedlającą rzeczywistą wartość otrzymanego dobra. Wymiana następowała, gdy jeden klan dawał podarunek innemu klanowi lub plemieniu, oczekując że dostarczy on potrzebny towar w zamian. Taka postać handlu jest związana z kulturowym dążeniem do dzielenia się mieniem i pracy spółdzielczej. We wszystkich przypadkach nie ma żadnej formalnej umowy, jednak usługa jest wykonywana dla społeczności lub innego członka tejże wspólnoty w oczekiwaniu, że jednostka lub społeczność odwzajemni ten gest. Handel zewnętrzny był rzadką okazją dla człowieka w społeczenstwie irokeskim do indywidualnego przedsięwzięcia. Osoba, która odkryła nowy szlak handlowy, miała wyłączne prawo do używania go w przyszłości. Jednakże klan mógł "znacjonalizować" tenże szlak, żeby zyskać monopol na handel pewnego typu towarem.

Irokezi z zachodnimi dobrami, prawdopodobnie pozyskanymi przez handel (Francuski grawerunek, 1722)

Przybycie Europejczyków sworzyło okazję do znacznego rozszerzenia handlu. Futra były pożądanym towarem w starym świecie. Można było je nabyć tanim kosztem od Indian w zamian za towary, których ci nie byli w stanie wyprodukować. Handel nie zawsze przynosił profity tubylcom. Brytyjczycy wykorzystali ekonomie darów Indian. Zasypując ich europejskimi towarami, uzależnili ich od takich przedmiotów jak metalowe siekiery czy broń palna. Irokezi po odrzuceniu innego uzbrojenia nie mieli zbyt dużego wyboru i byli zmuszeni do kupowania prochu. Anglicy używali tych darów głównie po to, żeby uzyskać poparcie wśród Irokezów dla walki z Francuzami. Autochtoni również pozyskiwali od przybyszów alkohol, substancję nieznaną przed przybyciem Europejczyków. Ostatecznie miało to bardzo negatywny wpływ na społeczność Irokezów. Problem stał sie na tyle poważny, że w 1753 roku wódz Irokezów - Scarrooyady napisał do Gubernatora Pensylwani, ażeby ten zaingerował w handel: "Wasi handlarze rzadko kiedy przywożą inne towary niż rum i mąke; oni przywożą mało ołowiu i prochu lub innych wartościowych towarów... i dostają wszystkie futra, które powinny iść na zapłatę długów, które zaciągneliśmy jako zapłatę za dobra dostarczane przez uczciwych handlarzy; tą drogą, nie tylko rujnujemy siebie ale również ich. Ci nikczemni sprzedawcy whisky, kiedy tylko wciągną Indian w alkohol, zmuszają ich do sprzedania koszuli z pleców. Mówiąc krótko, jeśli tak będzie nadal, czeka nas nieuchronna ruina."

Wpływ na kulturę i społeczeństwo

Struktura irokeskiej gospodarki stworzyła niepowtarzalną etykę własności i pracy. Zagrożenie kradzieżą niemal nie istniało, gdyż poszczególne osoby nie posiadały niczego poza prostymi sprzętami i narzędziami, które były tak powszechne, że praktycznie bezwartościowe. Jedynym dobrem wartym kradzieży mógł być wampum.

Chociaż społeczeństwa wolne od kradzieży są powszechnie szanowane, to takie systemy społecznie, jak system irokeski są często krytykowane za brak wystarczającej motywacji do pracy. Aby sprawnie funkcjonować, Irokezi stworzyli etykę pracy grupowej. Najważniejszą cnotą stała się produktywność. Idealny Irokez był dobrym wojownikiem i skutecznym myśliwym, a idealna Irokezka wyróżniała się w rolnictwie i pracach domowych. Kładąc nacisk na przydatność jednostki dla społeczeństwa, Irokezi stworzyli mentalność, która motywowała członków społeczności, chociaż w praktyce uzyskiwali bardzo podobne korzyści bez względu na to, jak ciężko pracowali.

Można by oczekiwać, że w wyniku takiego systemu wspólnotowego Irokezi wytworzą kulturę zależności bez idywidualizmu. Mieli oni jednak silną tradycję autonomicznej odpowiedzialności. Mężczyźni Irokezów uczeni byli samodyscypliny, wiary w siebie, odpowiedzialności i stoicyzmu. Już w dzieciństwie Irokezi usiłowali eliminować wszelkie poczucie zależności i wzmacniać dążenie do odpowiedzialności. Jednocześnie dzieci musiały uczestniczyć w kulturze wspólnotowej, czyli uczono je myśleć indywidualnie, ale pracować zespołowo.

Współczesna ekonomia

Wielu Irokezów w pełni zintegrowało się z otaczającą ich zachodnią ekonomią USA i Kanady. Dla pozostałych spowodowało to większą izolację w rezerwatach. Niezależnie od tego czy została bezpośrednio włączona czy nie, irokeska gospodarka jest teraz silnie zależna od amerykańskiej i światowej ekonomii. Irokezi przez ponad 100 lat brali udział przy tworzeniu konstrukcji stalowych na potrzeby budownictwa wraz z wieloma członkami szczepu Mohawk przy takich projektach jak: Empire State Building czy World Trade Center. Wewnątrz rezerwatów sytuacja gospodarcza często była trudna. Dla przykładu po amerykańskiej stronie rezerwatu Mohawków bezrobocie było bardzo wysokie, sięgało 46%. Jednakże wiele rezerwatów rozwinęło z powodzeniem własne biznesy. Na terenie rezerwatu Seneków mieści się miasto Salamanca, które jest ośrodkiem przemysłu drzewnego. W przemyśle tym pracuje 13% rdzennych amerykanów. Senekowie wykorzystują status niezależnego rezerwatu by sprzedawać benzynę i wyroby tytoniowe nieobjęte naliczonym podatkiem oraz umożliwiają obstawianie wysokich wygranych w Bingo. Otworzyli również dwa kasyna, jedno w Niagara Falls w stanie Nowy Jork - Seneca Niagara Casino i drugie w Salamance - Seneca Allegany Casino. Seneca Niagara Casino oraz Seneca Allegany Casino. Planowane jest również otwarcie trzeciego kasyna w Buffalo - Seneca Buffalo Creek Casino.

Plemię Oneidów stworzyło kasyna na terenach swoich rezerwatów w Nowym Jorku i Wisconsin. Oneidzi są jednymi z największych pracodawców w północno-wschodnim Wisconsin zatrudniając ponad 3000 pracowników, wliczając w to 975 osób pracujących w radzie plemiennej. Plemię zarządza ponad 16 milionami dolarów rządowych i prywatnych dotacji oraz wieloma programami, wliczając w to programy zgodne z Aktem Samostanowienia oraz Wspierania Edukacji. Przedsięwzięcia te przyniosły miliony dolarów zysków społeczności indiańskiej oraz wpłynęły na poprawę warunków ich życia.

Własność ziemska po przybyciu Europejczyków

Wraz z przybyciem Europejczyków i przymusowymi przesiedleniami i izolacją w rezerwatach zmienił się sposób zarządzania ziemią. Irokezki system charakteryzował się wspólnotą ziemską - cała ziemia należała do plemienia. Gdy była potrzeba każdy jego członek miał możliwość zagospodarowania wolnej części. Choć system ten nie był w pełni zbiorowy - kiedy ziemia była dzielona między poszczególne grupy rodzinne - Irokezi nie praktykowali zachodniej koncepcji własności towarowej. Po przybyciu Europejczyków i umieszczeniu Irokezów w rezerwatach, tubylcy musieli bardziej dostosować swój system własności do modelu zachodniego. Pomimo wpływu kultury zachodniej, Irokezi zachowali unikalny charakter własności przez wiele lat. Współczesny Irokez Doug George-Kanentiio tak przedstawia swoje postrzeganie na temat irokeskiej koncepcji własności: Irokezi nie mają "bezwzględnego prawa do żądania terytorium w celach czysto zarobkowych. Nasz Stwórca dał nam pierwotne ziemie w nadziei, że będziemy przestrzegać bardzo specyficznych reguł korzystania z niej. Jesteśmy opiekunami Matki Ziemi, a nie panami ziemi. Nasze roszczenia są słuszne tylko wtedy, kiedy żyjemy w pokoju i zgodzie z nią.". Podobne uczucia zostały wyrażone w oświadczeniu Iroquois Council of Chiefs (pol.: Irokeska Rada Wodzów) w 1981 roku. Rada odróżniła "zachodnioeuropejską koncepcję własności ziemi" od irokeskiego poglądu, że "ziemia jest święta" i że "została stworzona dla wszystkich do wiecznego użytku - a nie wykorzystania tylko dla obecnego pokolenia". Ziemia nie jest tylko towarem na sprzedaż i "w żadnym wypadku ziemia nie jest na sprzedaż". Dalej w oświadczeniu czytamy: "Zgodnie z prawem Haudenosaunee (Irokezów) - zwanym Gayanerkowa - ziemia jest w posiadaniu kobiet każdego klanu. Są to głównie kobiety, które są odpowiedzialne za rolę, które ją uprawiają, i które dbają o nią dla przyszłych pokoleń. Kiedy powstała Konfederacja Irokezów oddzielne narody utworzyły jeden związek. Terytorium każdego narodu stało się częścią ziem Konfederacji, choć każdy naród w dalszym ciągu zachował możliwość wspierania własnego interesu w jego historycznym terytorium. ". Oświadczenie Rady odzwierciedla utrzymywanie unikalnego charakteru własności wśród Irokezów.

System Rezerwatu Sześciu Narodów (dwa rezerwaty Irokezów w Kanadzie) integruje tradycyjną strukturę własności Irokezów z nowym sposobem życia ograniczającym się do rezerwatu. Idea utworzenia rezerwatów została zapoczątkowana po dwóch wydarzeniach, które miały miejsce w XVIII wieku. Te wydarzenia nadały Irokezom własność gromadną ziem rezerwatu Sześciu Narodów. Pojedynczy członkowie mogli wziąć w wieczystą dzierżawę część ziemi od Konfederacji. W prawie własności rezerwatu istniała irokeska idea która zakładała, że ziemia przechodzi w posiadanie jednego z członków plemienia, kiedy nią gospodaruje i wraca do publicznej kontroli, gdy zostaje porzucona. W jednym dyskusyjnym przypadku własności, Rada Irokezów rozpatrzyła wniosek na korzyść Indianina, który ulepszał i kultywował ziemię, a nie na korzyść tego, który ją porzucił. Zasoby naturalne ziemi należą do plemienia jako całości, a nie do członka, który zajmuje daną parcelę. Irokezi dzierżawią prawo do wydobywania kamienia z ziemi, ale płacą ustalone należności za każdą produkcję. Po odkryciu w rezerwacie gazu ziemnego Rada Wodzów przejęła bezpośrednio własność naturalnych szybów gazowych i płaciła kompensaty tym, którzy mieli na swojej posesji szyby gazowe, ale tylko za zniszczenia spowodowane wydobyciem gazu. Ten układ przypomina bardzo system dystrybucji ziemi w okresie przedeuropejskim, kiedy to plemiona posiadające formalnie ziemię, rozdzielały ją do użytku, a nie do bezwarunkowej własności. Inny przykład tradycyjnego systemu własności Irokezów, który wpłynął na życie współczesnych Indian dotyczy zakupu ziemi w stanie Nowy Jork przez plemię Seneka-Kajuga, przypuszczalnie pod budowę kasyna. Kasyno jako własność wspólna stało się dodatkowym źródłem dochodu. Plemię Seneka-Kajuga są także na tej samej zasadzie właścicielami hali bingo, stacji benzynowej i fabryki papierosów. Późniejsza organizacja własności rezerwatu odzwierciedla bezpośrednio wpływ przedeuropejskiego spojrzenia na własność ziemi.

Bibliografia

Książki

• Jim Adams, "Oklahoma Native Tribe Buys Land in New York State," Indian Country Today, 24 listopada 2002.
• James Axtell, ed., The Indian Peoples of Eastern America: A Documentary History of the Sexes (New York: Oxford University Press, 1981).
• Doug George-Kanentiio, Iroquois Culture and Commentary (Santa Fe: Clear Light Publishers, 2000).
• Bruce E. Johansen, ed., The Encyclopedia of Native American Economic History (Westport, CT: Greenwood Press, 1999).
• John A. Noon, Law and Government of the Grand River Iroquois (New York: The Viking Fund, 1949).
• Frank G. Speck, Iroquois (Bloomfield Hills, Michigan: Cranbrook Press, 1945).
• Sara Henry Stites, Economics of the Iroquois (Lancaster, Pennsylvania: The New Era Printing Company, 1905).
• Bruce G. Trigger, The Huron Farmers of the North (New York: Holt, Rinehart and Winston, 1969), 28.
• Anthony F.C. Wallace, The Death and Rebirth of the Seneca (New York: Vintage Books, 1969).

Publikacje elektroniczne

• "Fur Trader" on Micki M. Caskey, Theresa J. Rapida, and Mark Wubbold, Iroquois Confederacy and the US Constitution (Portland State University:pdx.edu, 2001). http://www.iroquoisdemocracy.pdx.edu/html/furtrader.htm
• Bruce E. Johansen, Forgotten Founders (Boston: Harvard Common Press, 1981). http://www.ratical.org/many_worlds/6Nations/FFexcerpts.html

Linki zewnętrzne

• Encyclopedic entry on the Iroquois - Zawiera informacje gospodarcze i linki na temat narodów irokeskich;
• CarnegieMusuems.org - Irokezi - Informacje o Irokezach, w tym o rolnictwie i konstrukcjach stalowych;
• A Mohawk Iroquois Village: An Exhibit at the New York State Museum - Diorama z irokeskimi wioskami on-line (z tekstem);
• Iroquois Grand Council page - Informacje na temat własności ziemskiej.

Iroquois-owned enterprises

• Oneida Enterprises - Przedsiębiorstwa należące do narodu Oneidów;
• Turning Stone Casino - Kasyno prowadzone przez Oneidów w Veronie w stanie Nowy Jork;
• Seneca Niagara Casino & Hotel - Kasyno i hotel prowadzone przez Seneków w Niagara Falls w stanie Nowy Jork;
• Seneca Allegany Casino - Kasyno prowadzone przez Seneków w Salamanca w stanie Nowy Jork.