Historia Żydów w Kole

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Historia Żydów w Kole – historia Żydów w mieście Kole, od najwcześniejszych wzmianek o mieszkańcach miasta wyznania mojżeszowego z 1432 roku do czasów PRL.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Średniowiecze i Rzeczpospolita Obojga Narodów[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza wzmianka o Żydach w Kole pochodzi z 1432 roku, kiedy to Lochman, Żyd kolski procesował się z Janem, synem Mrokoty z Janiszewa[1]. W XV wieku w Kole powstał także kahał[2]. Żydowska gmina w Kole nie jest wymieniona w rejestrze osiedli żydowskich płacących taksę koronacyjną z 1507 roku, brak ten może być jednak wytłumaczony tym, że w rejestrze zapisywano jedynie gminy odpowiedzialne za uiszczenie całej sumy, a kilka ośrodków mogło opłacać ten podatek wspólnie[1].

W maju 1555 roku wojewoda Marcin Zborowski nadał kolskim Żydom przywilej, zwalniający ich od sądownictwa miejskiego i przypisujący ich sądownictwu wojewodzińskiemu[1][3][4]. 22 czerwca 1564 roku król Zygmunt II August wydał dla Żydów pozwolenie na zamieszkiwanie w mieście[4]. Zostali oni również zobowiązani do uiszczania takich samych podatków jak mieszczanie, uzyskali również pozwolenie na prowadzenie działalności handlowej[3]. W 1565 roku kolscy Żydzi posiadali 9 domów oraz 1 budynek pełniący funkcję szkoły[3][5]. W 1571 roku zawarli również z władzami miasta układ, na mocy którego miasto zobowiązywało się do ochrony ich zamieszkiwania w zamian za opłatę w wysokości 2 grzywien rocznie. Według rejestrów poborowych z 1579 roku Koło zamieszkiwało 46 Żydów[3]. Według rejestrów kolskiej komory celnej kolscy Żydzi trudnili się wówczas głównie handlem skórami i łojem[3][6]. Według akt miejskich trudnili się również udzielaniem pożyczek[6], a poza tym także handlem bawełną, woskiem, pieprzem oraz mydłem[7] i suknem[8].

W 1593 roku uzyskali również prawo do uwalniania z aresztu swoich współwyznawców za poręczeniem wydanym przez starszego gminy żydowskiej[3].

W 1616 roku istniały w Kole 24 domy żydowskie, w tym 3 będące zastawem[9]. W 1628 roku 30 Żydów trudniło się handlem, 4 było szklarzami, 2 sukiennikami, a 6 było kramarkami[9]. Wizytacja kolskiej parafii katolickiej z 1629 roku wspomina o istnieniu w mieście synagogi[5]. W wizytacjach z tych lat kolscy Żydzi skarżą się również na nękanie ich przez mieszczan częstymi podwodami, mieszczanie natomiast wskazywali, że Żydzi bez zgody władz miejskich przyjmują do miasta obcych swego wyznania i ochraniają ich[9]. Przed potopem szwedzkim do kolskiej gminy żydowskiej miało należeć około 240 osób[10].

Według lustracji z 1659 roku w Kole istniało tylko 5 zamieszkałych domów żydowskich, działało także 11 żydowskich handlarzy i rzemieślników[9]. Najprawdopodobniej spadek ludności żydowskiej spowodowany był potopem szwedzkim i wrogością Polaków wobec Żydów, których oskarżano o sprzyjanie Szwedom. W 1674 roku w Kole mieszkało już 24 Żydów, co stanowiło około 11,8% populacji[11].

Wizytacja z 1765 roku wspomina istnienie w mieście synagogi, bożnicy oraz cmentarza żydowskiego położonego „za rzeką”[5]. W mieście mieszkało wówczas 256 Żydów, zajmujących 59 domów[11]. Rok 1765 jest przyjęty jako początek funkcjonowania w mieście drewnianej synagogi, usytuowanej przy Nowym Rynku, zwanym również Rynkiem Żydowskim[5]. W 1774 roku istniało 65 żydowskich gospodarstw domowych, z których 58% było zakładami rzemieślniczymi[7]. W XVIII wieku kolscy Żydzi na mocy decyzji starościańskiej posiadali prawo pędzenia wódki[12].

Z XVIII wieku pochodzą również liczne świadectwa o napaściach na Żydów i sporach między nimi a kolskim mieszczaństwem[13]. W czerwcu 1789 roku starosta Rafał Gurowski zwolnił z urzędu burmistrza miasta za spoliczkowanie starszego gminy żydowskiej[13][14].

Okres zaborów[edytuj | edytuj kod]

Budynek wielkiej synagogi w Kole
Mała synagoga w Kole, zdjęcie z 1945 roku
Stare Miasto w Kole, miejsce zamieszkania większości kolskich Żydów

Na przełomie 1793 i 1794 roku w Kole mieszkało 561 Żydów, chociaż wizytacja kanoniczna kolskiej parafii katolickiej z tego samego okresu szacuje liczbę mieszkańców wyznania żydowskiego na 205 osób[11][15]. Zaniżona liczba może być jednak związana z nieufnością Żydów wobec kościelnych wizytatorów[15]. W mieście miało mieszkać wówczas 436 katolików[10].

W 1818 roku w mieście mieszkało już 930 Żydów, a w 1828 roku – 1207[16]. W 1818 burmistrz Jan Hiller przedstawił komisarzowi województwa kaliskiego Plan rewiru dla Żydów w mieście Kole, który miał obejmować część Starego Rynku i pobliskich ulic[17].

Niemiecki opis Koła z 1839 roku, zamieszczony w publikacji Historisch-geographische Darstellung Alt- und Neu-Polens wspomina o istnieniu w mieście synagogi[18]. Około 1854 roku kolscy Żydzi postanowili wybudować w mieście nową, murowaną synagogę. Na przełomie czerwca i lipca 1854 roku zawiązał się komitet koordynujący działania związane z budową synagogi[18]. Nową bożnicę oddano do użytku w 1860 roku[19]. Opis statystyczny miasta z maja tego roku wspomina istnienie w mieście dwóch synagog: małej, murowanej i pokrytej dachówką oraz wielkiej, krytej blachą[18]. Od czasu wybudowania wielkiej synagogi, poprzednia, mniejsza bożnica pełniła funkcję szkoły oraz koszerni żydowskiej[16]. Niedługo po wybudowaniu nowej synagogi gmina żydowska rozpoczęła działania zmierzające do wybudowania nowego domu bożniczego, w którym miały się znaleźć m.in. mykwa i mieszkania służby. W 1860 roku w mieście mieszkało 2478 Żydów[16].

W XIX wieku Żydzi zajmowali się również działalnością gospodarczą, m.in. w 1867 roku Michał Rauch założył w mieście młyn parowy[20], a w 1889 roku Kuczyński założył w Nagórnej fabrykę haftu[21]. W 1897 roku 52% kolskich Żydów utrzymywało się z handlu, a 23% z pracy w przemyśle i rzemiosła[7].

Na początku XX wieku w Kole powstały koła organizacji Ceirej Syjon[22], a w 1916 roku w mieście założono pierwsze struktury Bundu[23].

Dwudziestolecie międzywojenne[edytuj | edytuj kod]

W 1918 roku otwarto w mieście Gimnazjum koedukacyjne Żydowskiego Związku Szkolnego. Początkowo było to gimnazjum o profilu matematyczno–przyrodniczym, a od 1925 roku humanistycznym. W 1926 roku w szkole uczyło się 47 uczniów i 39 uczennic. Szkoła nie posiadała praw gimnazjum państwowego[24].

Według spisu z 1919 roku w Kole istniało 93 przedsiębiorstw żydowskich (w mieście istniały tylko 4 nie-żydowskie)[7]. W mieście działały m.in. fabryka maszyn rolniczych, dwie drukarnie, tartaki, młyn oraz fabryka haftu[25]. W 1921 roku w Kole mieszkało 5 159 Żydów, którzy stanowili 45% populacji miasta[25]. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w mieście działało wiele organizacji i stowarzyszeń żydowskich: m.in. Stowarzyszenie Dobroczynności „Gemiłus Chesed”, Żydowski Związek Kupców, Żydowski Związek w Kole, Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe „Makabi”, prowadzące m.in. sekcję piłkarską i tenisową[26], oraz żydowska biblioteka i czytelnia[27]. W mieście działało także żydowskie przedszkole im. Włodzimierza Medema (pod patronatem Bundu, od 1928[28]), Wyznaniowa Szkoła Powszechna „Jabne”, Szkoła Powszechna Żydowska „Et Chaim”[27].

Kolscy Żydzi posiadali wielokrotnie reprezbentację w kolskiej radzie miejskiej, swoje listy w wyborach samorządowych wystawiały m.in.: Poalej Syjon, Żydowska Socjalistyczna Partia Robotnicza, Żydowski Blok Narodowy Zjednoczenia Pracy i Bund[27][29]. Jednym z najbardziej wpływowych ugrupowań w Kole była partia Poalej Syjon, której przedstawiciele, dr Szulrichter-Gaworowska i Abram Koniński brali udział w wyborach na delegatów na XV Kongres Syjonistyczny w 1927 roku[2].

W Kole funkcjonowała również rada gminy żydowskiej. Do 1932 roku na czele rady stał Josef Schwarz, którego w wyborach we wrześniu 1932 roku zastąpił Mojsze Berkowic. Mojsze Berkowic na przełomie października i listopada tego samego roku został zastąpiony przez Salomona Goldberga, który pozostał na stanowisku do 1934 roku, kiedy to ustanowiono zarząd komisaryczny z rabinem na czele. Działalność rady gminy żydowskiej naznaczona była konfliktami pomiędzy Żydami ortodoksyjnymi, a tymi wywodzącymi się z bardziej liberalnych ugrupowań[29][2]. W 1932 roku 16-letni Jakub Ariel Reichert założył w Kole oddział organizacji Ha-Noar ha-Cijoni[30].

W latach 30. XX wieku w mieście dochodziło także do antysemickich ekscesów, jak m.in. wandalizm, wybijanie szyb w domach żydowskich w lutym 1938 roku, bójki członków Stronnictwa Narodowego z Żydami, polanie ubrań sprzedwanych w sklepach żydowskich kwasem solnym czy zamalowywanie szyldów w sklepach żydowskich[2].

W latach 30. XX wieku Żydzi byli właścicielami 42 sklepów spożywczych, 20 handlujących butami, odzieżą, materiałami krawieckimi, oraz restauracji i hotelu. Większość rzemieślników było krawcami i szewcami[7]. 20 kolskich rodzin żydowskich zajmowało się rolnictwem, w Kole było także trzech żydowskich lekarzy, dentysta, 30 nauczycieli i 10 urzędników[7].

W okresie dwudziestolecia międzywojennego Koło odwiedzało wielu znanych przedstawicieli polskiej społeczności żydowskiej, wśród nich znaleźli się m.in. Janusz Korczak i pisarz Joel Mostawoj. Kolscy Żydzi utrzymywali również kontakt z osobami takimi jak Izaak Grünbaum czy Mosze Kol[29][31].

Na początku 1939 roku w mieście mieszkało 4 560 Żydów[25]. Kolscy Żydzi uczestniczyli w subsydiowaniu Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej[2]. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Kole istniał kibuc prowadzony przez organizację Borochow Jugent[32], działały także oddziały Ha-Szomer Ha-Cair[33], Betaru (z siedzibą przy ulicy Grodzkiej)[34] i Międzynarodowej Syjonistycznej Organizacji Kobiet[35].

II wojna światowa[edytuj | edytuj kod]

Płonąca synagoga w Kole, 20 września 1939 roku
Samochód marki Magirus-Deutz, podobne samochody były używane jako mobilne komory gazowe w obozie zagłady w Chełmnie, samochód odnaleziono w Kole w 1945 roku
Przedmioty osobiste ofiar obozu zagłady w Chełmnie pozostawione w małej synagodze w Kole, 1945

Koło zostało zajęte przez Wehrmacht w 18 września 1939 roku[36]. Według wspomnień świadków niedługo po tym – 20 września 1939 roku – okupanci podpalili budynek większej synagogi, oskarżając o to Żydów[36][37][38][39]. Według relacji świadków okupanci wpychali do ognia próbujące ratować budynek kobiety żydowskie, chociaż inni świadkowie wskazywali, że Niemcy brali czynny udział w akcji gaśniczej[40]. Według niektórych relacji, mieli także zburzyć domy mieszkalne zajmowane przez Żydów przy ulicy Garnarskiej oraz w śródmieściu[41].

Jeszcze we wrześniu 1939 roku Niemcy rozstrzelali przypadkowo zatrzymanego na ulicy kierownika Biblioteki Żydowskiej Bierzwińskiego, któremu nakazali wcześniej sprzątnąć zwłoki dwóch zabitych wcześniej Polaków[36][42]. Po zajęciu miasta Żydom zakazano posiadania gotówki w kwocie większej niż 2 tysiące złotych, nakazano im również oddanie Niemcom wszystkich posiadanych zapasów żywności[43]. Do końca 1939 roku w Kole zamordowano ponad 300 osób, zabroniono również pochówków na kolskim cmentarzu żydowskim, a pochówki przeniesiono do Ruszkowa Drugiego[42]. Egzekucje odbywały się na Nowym Rynku i cmentarzu żydowskim[40]. Według relacji świadków, chorych Żydów okupanci mieli torturować, paląc ich na stosach słomy ustawionych na rynku[44].

Krótko po zajęciu miasta niemiecka administracja wydała rozporządzenie wzywające wszystkich mieszkańców pochodzenia żydowskiego od 14 do 60 roku do codziennej, przymusowej pracy. Jednym z pierwszych zadań wyznaczonych kolskim Żydom była naprawa wysadzonego w trakcie odwrotu wojsk polskich mostu na Warcie. Według wspomnień świadków Żydzi zmuszani byli do pracy od rana do wieczora, miejsce pracy było otoczone stanowiskami karabinów maszynowych, a pracujący byli często bici, kłuci bagnetami i torturowani. Według zeznań Niemcy zrzucili również mostu do rzeki kilkanaście osób, następnie zakazując innym ratowania ich[45].

W październiku 1939 roku wszystkie żydowskie przedsiębiorstwa przeszły pod zarząd niemiecki[46]. W drugiej połowie października przy ścianie teatru rozstrzelano Izaaka Sywosza, u którego podczas rabunku odnaleziono łuskę od pocisku, będącą pamiątką ze służby wojskowej jego syna – plut. Jakuba Sywosza, poległego w bitwie nad Bzurą[47]. W listopadzie 1939 roku powołano w Kole 11–osobowy Judenrat, na czele którego stanął Pinchas Brenner[39].

W latach 1939–1941 kolskich Żydów wywożono głównie do Generalnego Gubernatorstwa. Pod koniec listopada 1939 roku rozpoczęto akcję wysiedlania Żydów z Koła. Ponad 1300 Żydów zgromadzono w budynku synagogi mniejszej na rogu Nowego Rynku oraz w budynku przy dzisiejszej ulicy Wojciechowskiego[46][40]. Na początku grudnia 1939 roku grupa ponad 1139 Żydów trafiła do obozu przejściowego w Izbicy, a następnie skierowana została do obozów w Sobiborze i Bełżcu[48]. Część kolskich Żydów trafiła także do Turobina, Hrubieszowa i Zamościa. 3 i 4 października 1940 roku 150 rodzin żydowskich wysiedlono do getta wiejskiego we wsiach Bugaj i Nowiny Brdowskie[39], w grupie tej znalazł się m.in. Mordechaj Podchlebnik[40]. Wiosną 1941 roku kolejnych Żydów wywieziono do wsi w powiecie zamojskim[48].

W grudniu 1940 roku na terenie Starego Miasta w Kole utworzono getto, w którym gromadzono pozostałą w mieście ludność żydowską. Getto funkcjonowało w części starówki na zachód od ulicy Rzeźniczej, zostało ogrodzone płotem, a wszystkie przejścia i okna w budynkach granicznych zamurowano[40]. Mimo zamknięcia więźniowie getta prowadzili handel z mieszkańcami okolicznych wsi[39]. W 1941 roku kolscy Żydzi byli wywożeni do obozów pracy, m.in. w Poznaniu, Krzyżownikach oraz we Wrocławiu[40]. W 1941 roku zginął kolski rabin, Dawid Chaim Zilber-Margolit[2].

W grudniu 1941 roku w Kole mieszkało już tylko około 2 tysiące Żydów, wkrótce później większość z nich została zamordowana w pobliskim obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem[48][49]. Ostatnia wywózka Żydów z Koła miała miejsce w dniach 8–11 grudnia 1941 roku. Jeszcze przed wywózką do obozu, oczekujący na transport Żydzi zobowiązani byli do zapłacenia po 4 reichsmarki od osoby za rzekomą podróż na wschód[46], pozwolono im zabrać ze sobą również 10 kilogramów bagażu[44]. Więźniowie getta byli prowadzeni do siedziby Komitetu Żydowskiego przy ulicy Rzeźniczej 6, gdzie następnie sprawdzano ich obecność w wykazie. Według wspomnień świadków właściciel tartaku, Goldberg, miał ubiegać się u Niemców o mianowanie go kierownikiem obozu dla Żydów z Koła na wschodzie[40][44]. Ostatniego dnia akcji, 11 grudnia, z Koła wywieziono i zgładzono chorych[40]. Od tego czasu miasto było określane jako „Judenfrei” (wolne od Żydów)[49]. Mieszkania, z których wyrzucono Żydów, przekazane zostały Niemcom z krajów bałtyckich i Związku Radzieckiego[50].

Niektóre relacje żydowskich mieszkańców miasta złożone są w Archiwum Ringelbluma[40].

W okresie okupacji mniejsza synagoga w Kole stanowiła punkt przesiedleńczy, w którym umieszczano na krótko wysłanych do Chełmna Żydów, którzy przybyli do Koła koleją z m.in. getta łódzkiego[51]. Transportom Żydów towarzyszyły marsze wywożonych z dworca kolejowego do oddalonej o około 2 kilometry bożnicy[52]. Od marca 1942 roku transporty kierowano jednak do wsi Zawadka[53].

Polska Rzeczpospolita Ludowa i czasy współczesne[edytuj | edytuj kod]

Pomnik na kolskim cmentarzu żydowskim
Pomnik na Nowym Rynku upamiętniający żydowskich mieszkańców miasta

Wojnę przeżyło około 300 kolskich Żydów[54]. Po II wojnie światowej w Kole nie odrodziło się religijne życie żydowskie[55]. W związku z tym ocalony budynek synagogi mniejszej pozostawał pod opieką kolskiego starostwa powiatowego[56]. W kwietniu 1945 roku 20 ocalałych Żydów założyło powiatowy oddział Centralnego Komitetu Żydów Polskich z siedzibą przy ulicy Krzywej 4[55].

W czerwcu 1945 roku z Sądu Okręgowego w Łodzi do Koła oddelegowano sędziego Władysława Bednarza, który zamieszkał tymczasowo w Kole. Towarzyszył mu prokurator Julian Leszczyński[57]. 10 czerwca 1945 roku Bednarz dokonał oględzin synagogi, mykwy oraz budynku zajmowanego przez Judenrat[58]. 18 czerwca 1945 roku z pomocą miejscowych kobiet narodowości niemieckiej uprzątnął budynki, następnie wystosował pismo do Komendy Powiatowej Milicji Obywatelskiej z prośbą o zabezpieczenie 4748 par butów pozostawionych w bożnicy przez transportowane tędy ofiary obozu w Chełmnie, gdyż były one rozkradane przez mieszkańców. Buty zostały zmagazynowane w magazynie przy Wydziale Powiatowym w Kole[58]. W listopadzie 1945 roku w Kole dokonano oględzin samochodu uznanego za mobilną komorę gazową na podwoziu marki Magirus[59], w tym samym miesiącu przesłuchiwano oskarżonego o dokonywanie mordów na ludności cywilnej kolskiego policjanta – Augusta Piellę[60].

Według części źródeł budynek synagogi spalił się jesienią 1945 roku[61]. Ruiny większej synagogi rozebrano w 1946 roku[62]. Na miejscu dawnej synagogi mniejszej i budynku Judenratu wybudowano następnie sklep meblowy[63]. W sierpniu 1946 roku nie działała już w Kole żadna instytucja żydowska, a w samym mieście mieszkało tylko 35 Żydów[55]. W tym samym roku powstało ziomkostwo kolskich Żydów z siedzibą w Łodzi[64].

W okresie PRLu na terenie dawnego cmentarza żydowskiego wybudowano Miejski Dom Kultury[65][66]. Próbowano wybudować tam także basen, budowy jednak zaniechano[66]. Podczas budowy Miejskiego Domu Kultury robotnicy odkopali szczątki pochowanych tu Żydów, dzięki staraniom Eliasza Zajde szczątki zebrano i przewieziono na teren cmentarza żydowskiego w Szczecinie[67]. 24 czerwca 1993 roku na terenie dawnego cmentarza odsłonięto pomnik w formie fragmentu muru z tablicą pamiątkową[66].

W 1985 roku w filmie Shoah przedstawiono wywiad z mieszkańcem Koła – Bronisławem Falborskim[63].

W 1989 roku staraniem Eliasza Zajde i Ziomkostwa Żydów Kolskich odsłonięto również pomnik-obelisk upamiętniający synagogi żydowskie na Nowym Rynku w Kole. Ziomkostwo Żydów Kolskich było organizacją działającą w latach powojennych i zrzeszającą ok. 150 Żydów mieszkających w Izraelu, Stanach Zjednoczonych, Niemczech i Szwecji[68].

1 września 2009 roku na ścianie kolskiego ratusza odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą kolskim Żydom[66]. W grudniu 2021 roku w Muzeum byłego Obozu Zagłady w Chełmnie nad Nerem zorganizowano wystawę poświęconą kolskim Żydom pt. „Życie kolskich Żydów sprzed lat…”, której autorką jest Magdalena Babik[69].

Żydzi związani z Kołem[edytuj | edytuj kod]

Rabini Koła[edytuj | edytuj kod]

Źródło:[70][71]

  • Lejzer bar Gedelia (początek XIX wieku)
  • Efraim Segal (1820)
  • Efraim Beer (Beor) Lewi (1816 oraz od około 1826)
  • Aron Engelman (1833)
  • Mosiek Engelman (1845)
  • Majer Auerbach (1847)
  • Dawid Fligeltow (ok. 1861–1865)
  • Awigdor Jehuda Dakwil (druga połowa XIX wieku)
  • Chaim Jakob Szapira (1867–1872)
  • Wiktor Lajbuś Lewenthal (1872–1889)
  • Dawid Chaim Zilber-Margolit (1890–1941)

Działacze gminy żydowskiej[edytuj | edytuj kod]

  • Jakub Litman (kantor)
  • Josef Schwarz (przewodniczący rady gminy do 1932)
  • Mojsze Berkowic (przewodniczący rady przez kilka miesięcy w 1932)
  • Salomon Goldberg (przewodniczący rady w latach 1932–1934)

Mieszkańcy miasta[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c Witkowski 2012 ↓, s. 11.
  2. ↑ a b c d e f Historia społeczności: Koło [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2023-09-10].
  3. ↑ a b c d e f Witkowski 2012 ↓, s. 12.
  4. ↑ a b Burszta 1963 ↓, s. 41.
  5. ↑ a b c d Nowicki 2019a ↓, s. 70.
  6. ↑ a b Witkowski 2012 ↓, s. 13.
  7. ↑ a b c d e f Rozwój handlu i przemysłu w Kole [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-01-22].
  8. ↑ Burszta 1963 ↓, s. 57.
  9. ↑ a b c d Witkowski 2012 ↓, s. 15.
  10. ↑ a b Burszta 1963 ↓, s. 105.
  11. ↑ a b c Witkowski 2012 ↓, s. 16.
  12. ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 20.
  13. ↑ a b Witkowski 2012 ↓, s. 19.
  14. ↑ Jaśkowski 2012 ↓, s. 16.
  15. ↑ a b Witkowski 2012 ↓, s. 17.
  16. ↑ a b c Nowicki 2019a ↓, s. 72.
  17. ↑ Jaśkowski 2012 ↓, s. 28.
  18. ↑ a b c Nowicki 2019a ↓, s. 71.
  19. ↑ Jaśkowski 2012 ↓, s. 31.
  20. ↑ Jaśkowski 2012 ↓, s. 32.
  21. ↑ Jaśkowski 2012 ↓, s. 34.
  22. ↑ Ceirej Syjon w Kole [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-01-22].
  23. ↑ Jaśkowski 2012 ↓, s. 41.
  24. ↑ Gimnazjum Żydowskiego Związku Szkolnego w Kole [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-01-22].
  25. ↑ a b c Witkowski 2012 ↓, s. 23.
  26. ↑ Makabi Koło [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-01-22].
  27. ↑ a b c Witkowski 2012 ↓, s. 24.
  28. ↑ Bund w Kole [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-01-22].
  29. ↑ a b c Witkowski 2012 ↓, s. 25.
  30. ↑ Ha-Noar ha-Cijoni w Kole [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-01-22].
  31. ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 26.
  32. ↑ Borochow Jugent w Kole [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-01-22].
  33. ↑ Ha-Szomer ha-Cair w Kole [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-01-22].
  34. ↑ Betar w Kole [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-01-22].
  35. ↑ WIZO w Kole [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2024-01-22].
  36. ↑ a b c Witkowski 2012 ↓, s. 54.
  37. ↑ Nowicki 2019a ↓, s. 76.
  38. ↑ Nowicki 2019a ↓, s. 77.
  39. ↑ a b c d קולו (Koło) [online], Jad Waszem [dostęp 2024-01-31] (hebr.).
  40. ↑ a b c d e f g h i Sytuacja ludności żydowskiej w Kole podczas okupacji niemieckiej w relacjach świadków [online], Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kole, 8 grudnia 2021 [dostęp 2023-09-10] (pol.).
  41. ↑ Burszta 1963 ↓, s. 202.
  42. ↑ a b Witkowski 2012 ↓, s. 55.
  43. ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 82.
  44. ↑ a b c Burszta 1963 ↓, s. 203.
  45. ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 58.
  46. ↑ a b c Witkowski 2012 ↓, s. 56.
  47. ↑ Jaśkowski 2012 ↓, s. 65.
  48. ↑ a b c Witkowski 2012 ↓, s. 57.
  49. ↑ a b Jaśkowski 2012 ↓, s. 68.
  50. ↑ Burszta 1963 ↓, s. 207.
  51. ↑ Nowicki 2019a ↓, s. 78.
  52. ↑ Nowicki 2019a ↓, s. 80.
  53. ↑ Burszta 1963 ↓, s. 205.
  54. ↑ Nowicki 2019b ↓, s. 137.
  55. ↑ a b c Nowicki 2019b ↓, s. 136.
  56. ↑ Nowicki 2019a ↓, s. 81.
  57. ↑ Litka, Lorek i Pawlikowski 2018 ↓, s. 337-338.
  58. ↑ a b Litka, Lorek i Pawlikowski 2018 ↓, s. 339.
  59. ↑ Litka, Lorek i Pawlikowski 2018 ↓, s. 343.
  60. ↑ Litka, Lorek i Pawlikowski 2018 ↓, s. 344.
  61. ↑ Nowicki 2019a ↓, s. 82.
  62. ↑ Nowicki 2019a ↓, s. 83.
  63. ↑ a b Nowicki 2019a ↓, s. 84.
  64. ↑ Nowicki 2019b ↓, s. 140.
  65. ↑ Ludzkie kości znaleziono podczas prac przed MDK [ZDJĘCIA] [online], Koło Nasze Miasto, 18 października 2016 [dostęp 2022-10-04] (pol.).
  66. ↑ a b c d Witkowski 2012 ↓, s. 31.
  67. ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 30.
  68. ↑ Witkowski 2012 ↓, s. 3-.
  69. ↑ Koło: Wystawa upamiętniająca społeczność żydowską [online], Serwis Samorządowy PAP [dostęp 2022-10-05] (pol.).
  70. ↑ Nowicki 2019a ↓, s. 73.
  71. ↑ Synagoga w Kole (Nowy Rynek) | Wirtualny Sztetl [online], sztetl.org.pl [dostęp 2022-10-23].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • 650 Wydarzeń na 650-lecie Koła, Ewaryst Jaśkowski i inni, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, ISBN 978-83-911785-1-5.
  • Przemysław Nowicki, Kolscy Żydzi po drugiej wojnie światowej w świetle relacji Fajwisza Rozentala, [w:] Piotr Gołdyn (red.), Civitas Colensis, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2019b, ISBN 978-83-955671-1-7.
  • Przemysław Nowicki, Synagogi, domy modlitwy i mykwa w Kole, Piotr Gołdyn (red.), „Polonia Maior Orientalis”, VI, 2019a, ISSN 2392-0106.
  • Józef Burszta (red.), Sześćset lat miasta Koła, Antoni Czubiński i inni, Wydawnictwo Poznańskie, 1963.
  • Piotr Litka, Zdzisław Lorek, Grzegorz Pawlikowski, Śledztwo sędziego Władysława Bednarza w sprawie niemieckiego obozu zagłady Kulmhof, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, 14, Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018, s. 334-353, ISSN 1895-247X.
  • Krzysztof Witkowski (red.), Z dziejów Żydów kolskich – w 70. rocznicę Zagłady w obozie zagłady Kulmhof, Koło: Urząd Miejski w Kole, 2012, ISBN 978-83-62485-66-6.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Żydów_w_Kole&oldid=72797817”