Alfabet uzbecki
Do zapisu języka uzbeckiego używane są następujące alfabety:
- arabski – do 1928 r.; Jest używany jako oficjalny skrypt w Afganistanie.
- cyrylicki – w latach 1940-1992; W rzeczywistości jest nadal szeroko stosowany w Uzbekistanie.
- łaciński – w latach 1928-1940; Od 1992 roku oficjalnie tłumaczone na alfabet łaciński.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Arabski[edytuj | edytuj kod]
W X wieku, wraz z wprowadzeniem islamu w Azji Środkowej, do przedstawienia regionalnego języka dosłownego używano alfabetu arabskiego. Język ten otrzymał nazwę Czagatai, obejmujący niemal cały region Azji Środkowej zwany - chanatem Czagatai. Alfabet Czagatai był używany do początków XX wieku. Jednak począwszy od XX wieku naród uzbecki doświadczył kilku zmian w swoim alfabecie.[1]
Pod koniec XIX wieku w Taszkiencie pojawiła się drukarnia wyposażona w skrzynie cyrylicowe i arabskie przywiezione z Petersburga i tak rozpoczął się masowy druk książek, gazet i czasopism na terenie dzisiejszego Uzbekistanu. Niemniej jednak księgi pisane ręcznie i litografia były powszechne aż do pierwszej ćwierci XX wieku, co tłumaczy się specyfiką alfabetu arabskiego. Po pojawieniu się druku alfabet Czagatai został zreformowany, jednak nigdy nie narodził się jednolity, ustalony standard językowy — w różnych publikacjach używano różnych wersji alfabetu i pisowni. Trudno było stworzyć jednolity alfabet, ponieważ w arabskim piśmie nie ma samogłosek (tylko znaki samogłoskowe) i taki system raczej nie ma zastosowania w językach tureckich. W 1921 roku organizacja kulturalna Chigʻatoy Gurungi zainicjowała kolejną rewizję alfabetu głównie po to, aby ułatwić naukę. Zreformowany alfabet nazywany jest nową ortografią.[2]
Janalif (łaciński)[edytuj | edytuj kod]
W 1929 roku uzbecki przeszedł dużą zmianę - przejście na alfabet łaciński. Najbardziej zagorzałym lobbystą na rzecz przejścia na alfabet łaciński był rosyjski orientalista Jewgienij Poliwanow, pisał William Fierman. Amerykański naukowiec podkreślił, że przejście na ówczesny alfabet łaciński należy uznać za część podjętej przez rząd radziecki próby wprowadzenia alfabetu łacińskiego we wszystkich krajach ZSRR. Już w 1924 r. doszło do rozgraniczenia narodowościowego, które umożliwiło zjednoczenie mieszkańców Uzbekistanu pod nazwą „Uzbecy”. W tym samym czasie oficjalnie przyjęto określenie „uzbecki” w odniesieniu do języka. Rząd radziecki kierował się politycznymi motywami latynizacji: chciała uformować tożsamość uzbecką, wyrwać miejscową ludność spod wpływów świata arabskiego i oddzielić ją od religii, mówi William Fierman.[3]
Uzbecka wersja łaciny tureckiej, Janalif, została opracowana w 1929 roku i znacznie zmodyfikowana pięć lat później. Janalif został opracowany w odniesieniu do harmonii samogłosek, jednak do tego czasu cecha ta już nie istniała w wielu regionach, a reforma z 1934 r. unieważniła ortografię harmonii samogłosek wraz z czterema literami: Өө, Yy, Ьь, Əə.[2]
| A a | B ʙ | C c | Ç ç | D d | E e | Ə ə | F f | G g | Ƣ ƣ |
| H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n | Ꞑ ꞑ | O o | Ө ө |
| P p | Q q | R r | S s | Ş ş | T t | U u | V v | X x | Y y |
| Z z | Ƶ ƶ | Ь ь | ' |
| A a | B ʙ | C c | Ç ç | D d | E e | Ə ə | F f | G g | Ƣ ƣ |
| H h | I i | J j | K k | L l | M m | N n | Ꞑ ꞑ | O o | P p |
| Q q | R r | S s | Ş ş | T t | U u | V v | X x | Z z | Ƶ ƶ |
| ' |
Nowy projekt opracowany do 1937 r. sugerował dodanie do uzbeckiego Janalif nowej litery Åå, ale pomysł ten szybko stracił na aktualności, ponieważ pod koniec lat trzydziestych XX wieku Związek Radziecki rozpoczął proces cyrylizacji języków tureckich.[2]
Cyrylica[edytuj | edytuj kod]
W 1939 roku podniesiono kwestię przejścia na nowy alfabet oparty na grafice rosyjskiej. Nowy alfabet obejmował 35 liter: Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ее, Ёё, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Мм, Нн, Оо, Пп, Рр, Сс, Тт, Уу, Фф, Хх, Цц, Чч, Шш, ъ, Ээ, Юю, Яя, Ўў, Ққ, Ғғ, Ҳҳ. Alfabet ten został zatwierdzony na posiedzeniu Rady Najwyższej Uzbeckiej SRR w dniu 8 maja 1940 r.
Nowoczesna łacina[edytuj | edytuj kod]
Po uzyskaniu przez Uzbekistan niepodległości władze zdecydowały się na powrót do alfabetu łacińskiego. Był to jeden z gestów odrzucenia sowieckiej przeszłości. Przejście na alfabet łaciński zostało udokumentowane w 1993 roku. Ustawa mówi o „pozytywnych doświadczeniach przejścia pisma uzbeckiego na alfabet łaciński w latach 1929–1940”, „życzeniach przedstawicieli ogółu społeczeństwa”, a także o konieczności „stworzenia sprzyjających warunków, które przyspieszą wszechstronny postęp republiki i jej wejście w system komunikacji światowej”.[3]
| A a | B b | C c | Ç ç | D d | E e | F f | G g | Ğ ğ | H h | |
| I i | J j | Ĵ ĵ | K k | L l | M m | N n | Ń ń | O o | Õ õ | |
| P p | Q q | R r | S s | Ş ş | T t | U u | ' |
Dwa lata później, w obliczu pogarszających się stosunków z Turcją, wprowadzono szereg zmian w prawnie zatwierdzonej wersji alfabetu.
| A a | B b | Ch ch | D d | E e | F f | G g | G‘ g‘ | H h | I i |
| J j | K k | L l | M m | N n | ng | O o | O‘ o‘ | P p | Q q |
| R r | S s | Sh sh | T t | U u | V v | X x | Y y | Z z | ' |
Technicznie rzecz biorąc, w Uzbekistanie oficjalny status ma łacina. Podręczniki drukowane są w języku łacińskim, a młode pokolenie, aktywnie korzystające z Internetu, nie miało problemu z przejściem na niego. Jednak w przypadku osób starszych przejście z jednego pisma na drugie jest znacznie trudniejsze, dlatego można składać wnioski do władz publicznych i czytać media zarówno w języku łacińskim, jak i cyrylicą. Diaspora uzbecka w Afganistanie nadal używa języka arabskiego
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Zumrad Ahmedjanova, Uzbek lanuage (ang.)
- ↑ a b c Uzbek: extended Latin and Cyrillic (ang.)
- ↑ a b c d Буквы преткновения: Затянувшаяся на 30 лет реформа узбекского алфавита (ros.)
- ↑ [https://lex.uz/docs/112283?ONDATE=12.10.1993%2000#949268 Закон республики Узбекистан о введении узбекского алфавита, основанного на латинской графике (первая редакция)] (ros.)
- ↑ [https://lex.uz/docs/112283 Закон республики Узбекистан о введении узбекского алфавита, основанного на латинской графике (вторая редакция)] (ros.)