Toruń

Toruń

miasto na prawach powiatu
Ratusz Staromiejski, Pałac Dąmbskich, Brama Mostowa, Pomnik Mikołaja Kopernika, Zespół staromiejski
Herb Flaga
Dewiza: Durabo (Przetrwam)
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Aglomeracja	bydgosko-toruńska
Data założenia	X wiek
Prawa miejskie	28 grudnia 1233
Prezydent	Michał Zaleski
Powierzchnia	115,72 km²
Wysokość	34–95 m n.p.m.
Populacja (31.12.2022) • liczba ludności • gęstość	195 690 1691 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 56
Kod pocztowy	87-100 do 87-120
Tablice rejestracyjne	CT
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Toruń
Położenie na mapie Polski Toruń
53°01′20″N 18°36′40″E
TERC (TERYT)	0463011
SIMC	0982724
Hasło promocyjne: Toruń porusza
Urząd miejski Wały gen. Władysława Sikorskiego 8 87-100 Toruń
Strona internetowa
BIP

Zespół Staromiejski Torunia, wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO

Wisła na wysokości Starego Miasta w Toruniu

Mikołaj Kopernik

Toruń^ⓘToruń (niem. Thorn, łac. Thorunia, Torunium) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, siedziba władz samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego – marszałka, zarządu i sejmiku województwa oraz jednostek im podporządkowanych, a także jednej z najlepszych uczelni w Polsce – Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Jest również siedzibą władz powiatu toruńskiego i stolicą rzymskokatolickiej diecezji toruńskiej, jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego oraz centralnym ośrodkiem Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego. Drugie co do wielkości miasto w województwie kujawsko-pomorskim. Położone jest nad Wisłą i Drwęcą. Jego prawobrzeżna część leży na Pomorzu, zaś lewobrzeżna znajduje się na Kujawach.

Wg danych GUS na dzień 31.12.2022 r. miasto zamieszkuje 195 690 mieszkańców i zajmuje 15. miejsce w kraju pod względem ludności .

Zgodnie z danymi ze spisu powszechnego 2021 r. Toruń zamieszkiwało 198 273 stałych mieszkańców.

Jest dużym ośrodkiem gospodarczym i handlowym oraz ważnym węzłem drogowym i kolejowym. Pod Toruniem działa Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna. Toruń to ośrodek akademicki, naukowy, kulturalny i turystyczny. W mieście działa orkiestra symfoniczna oraz teatry, kina, liczne muzea i galerie sztuki. W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, poczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc. Toruń jest także siedzibą Garnizonu Toruń, orkiestry wojskowej i kilku jednostek wojskowych. Znajduje się tu 6 konsulatów honorowych.

W Toruniu odbywa się szereg krajowych i międzynarodowych imprez sportowych, których bazę stanowią m.in. Motoarena Toruń im. Mariana Rosego, lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego i Arena Toruń, na której w 2021 roku odbyły się 36. Halowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce.

W Toruniu swoją siedzibę mają liczne instytucje szczebla wojewódzkiego, m.in. Wojewódzki Urząd Pracy i Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej.

Toruń jest jednym z najstarszych miast Polski (prawa miejskie uzyskał w 1232 roku). W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów Toruń był jednym z najbogatszych i zarazem jednym z czterech największych miast Królestwa Polskiego, miastem królewskim i hanzeatyckim, które uzyskało w 1365 roku prawo składu. Miastem posiadającym autonomiczne uprawnienia polityczne, w tym m.in. prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla. Obywatelstwo Torunia dawało przywilej do posiadania ziemi. Toruń to miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika.

W 1997 roku Zespół Staromiejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Patronem Torunia jest św. Jan Chrzciciel, a święto miasta obchodzone jest 24 czerwca.

Położenie

Toruń położony jest w północnej Polsce, w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Ulokowany jest po obu stronach Wisły, w widłach Wisły i Drwęcy, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej na styku trzech krain historycznych:

• ziemi chełmińskiej (od północy)
• Kujaw (od południa)
• ziemi dobrzyńskiej (od wschodu)

Natomiast pod względem geograficznym obszar północny miasta należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni do Pojezierza Dobrzyńskiego, a południowy leży w dolinie Wisły, zwanej Kotliną Toruńską, stanowiącą część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej.

Większa część miasta położona jest po prawej stronie Wisły, historycznie, a przez to kulturowo i cywilizacyjnie należy do Pomorza, a lewobrzeżna zaś do Kujaw.

Środowisko przyrodnicze

Ukształtowanie powierzchni

Toruń położony jest w zalesionej Kotlinie Toruńskiej, po obu stronach rzeki Wisły, otoczony prawie ze wszystkich stron lasami. Dalej od niecki rzeki teren wznosi się (50–60 m n.p.m.), często stromo (np. osiedle Na Skarpie), staje się pagórkowaty, tworząc malownicze tarasy, o ziemi piaszczystej (V, VI klasa). Teren wokół Torunia określany jest jako pagórkowaty.

Klimat

Klimat na terenie miasta charakteryzuje się przede wszystkim dużą zmiennością spowodowaną ścieraniem się mas powietrza kontynentalnego ze wschodu i oceanicznego z zachodu. Wpływ na to ma położenie geograficzne miasta – Kotlina Toruńska od południa i dolina Wisły od północy.

Średnia temperatura i opady dla Torunia

Miesiąc	Sty	Lut	Mar	Kwi	Maj	Cze	Lip	Sie	Wrz	Paź	Lis	Gru	Roczna
Średnie temperatury w dzień [°C]	1	1	6	12	18	21	22	22	18	12	6	2	12
Średnie temperatury w nocy [°C]	-4	-4	-1	3	8	11	13	12	9	5	1	-2	4
Opady [mm]	27.9	25.4	22.9	30.5	48.3	68.6	81.3	58.4	40.6	27.9	35.6	35.6	513,1
Źródło: Weatherbase 17.12.2008

Wody

Największą rzeką jest dzieląca miasto na dwie części Wisła, dzięki której Zespół Staromiejski zyskuje malownicze położenie. Drugą co do wielkości jest Drwęca, a trzecią Struga Toruńska. Struga Toruńska w części swego biegu przepływa pod Zespołem Staromiejskim, gdzie jej fragmenty są wyeksponowane w budynkach i chodnikach. Największym zbiornikiem wodnym w Toruniu jest staw Nagus na Rudaku, później Kaszownik obok starówki i kilka mniejszych.

W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku, natomiast najniższy miał miejsce 2015 roku i wynosił 108 cm.

Parki i tereny zielone

Ogród Muzyków

Toruń prawie ze wszystkich stron otoczony jest przez obszary leśne, stanowiące tereny rekreacyjne – Barbarka, Las Bielawski, Bielański, Łysomicki, Papowski, Lasy Ciechocińskie, Puszcza Bydgoska, oraz trzy rezerwaty: rezerwat leśny Las Piwnicki z 1924 roku; najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce – Rezerwat na rzece Drwęcy z 1961 roku (z ginącym minogiem rzecznym) oraz unikatowo położony w centrum miasta rezerwat leśny Kępa Bazarowa z 1987 roku, na wiślanej wyspie, naprzeciwko Zespołu Staromiejskiego.

W Toruniu znajduje się duża ilość terenów zielonych, a miasto zalicza się do jednego z najbardziej zielonych w Polsce (około 30% powierzchni). Łączna powierzchnia lasów to 2755 ha; stanowią one niemal połowę obszarów zielonych w mieście. Główne parki skupione są w centrum na tzw. Plantach wokół Zespołu Staromiejskiego (m.in. Dolina Marzeń, Alpinarium), gdzie po likwidacji średniowiecznych umocnień w XIX wieku wygospodarowano strefę zieleni wokół Starego Miasta, znacznie poszerzoną po rozebraniu nowożytnych i XIX-wiecznych fortyfikacji bastionowych w latach 20. XX w.

Poza tym w Toruniu znajduje się kilkanaście parków. Największymi terenami rekreacyjnymi są: Barbarka, ze szkołą leśną, urządzeniami rekreacyjnymi, placami zabaw; niedawno zagospodarowane Błonia Wisły oraz trzy rezerwaty. Parki zajmują niecałe 3% powierzchni miasta, tj. 346,7 ha. Najstarszymi terenami zielonymi są:

• Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu – Jeden z najstarszych publicznych parków miejskich w Polsce. Został założony w 1817 roku jako park typu angielskiego. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków
• Park na Bielawach – założony w XVIII wieku
• Ogród Zoobotaniczny – założony został w 1797 roku przez G. Schultza. Od 2007 roku Ogród ten należy do Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych
• Park na Jarze – założony w 2019 roku przy powstającym Osiedlu Jar

Historia

Obelisk w Starym Toruniu, upamiętniający miejsce pierwotnej lokalizacji Torunia

Średniowieczna Krzywa Wieża w systemie murów obronnych (XIII w.)

Zamek krzyżacki w Toruniu

Marian Jaroczyński – „Drugi Pokój Toruński” obraz z 1873 r. (ze zbioru Muzeum Okręgowego w Toruniu)

Toruń z mostem przez Wisłę z 1500 r.

Toruń twierdzą od 1641 r.

Oblężenie Torunia przez armię szwedzką w 1658, z dzieła Pufendorfa Caroli gustavi... vita et res gestae, 1697, grafika E.J. Dahlberga

Toruń na litografii Napoleona Ordy (1880)

Pocztówka z panoramą Torunia (1897); na zdjęciu m.in. budowa wieży kościoła Świętego Ducha (1893–1899), limnigraf (1892) oraz Brama Łazienna (zburzona w końcu XIX w.)

Budynek Policji Miejskiej i aresztu z 1902 roku. Dziś Urząd Miasta.

Pomorski Urząd Wojewódzki w Toruniu 1920–1939

Niemiecki obóz dla internowanych w Forcie VII

Areszt śledczy, tzw. Okrąglak, 1866

Południowa część dzielnicy Rubinkowo

Pierwotna osada, piastowskie Królestwo Polskie i rozbicie dzielnicowe Polski (przed 1228)

Obszar dzisiejszego miasta w epokach prehistorycznych znajdował się na styku trzech krain geograficznych, miał dostęp do rzeki oraz dogodną przeprawę (bród) przez Wisłę, co sprawiło, iż osadnictwo na obszarze dzisiejszego miasta i w jego okolicy rozwijało się od paleolitu, ok. 9 tys. lat p.n.e. Przez Toruń prowadził także bursztynowy szlak. Około roku 1100 p.n.e. na obszarze obecnego zamku krzyżackiego funkcjonowała osada łużycka.

W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę. Osada pierwotnie w piastowskim Królestwie Polskim od 966 roku. W wyniku rozbicia dzielnicowego Polski w 1138 roku gród toruński znalazł się w polskim Księstwie mazowieckim, jako dzielnicy, aż do czasu zajęcia tych ziem przez Krzyżaków w 1228 roku.

W państwie krzyżackim (1228–1454)

Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230 roku, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego.

W 1236 roku, z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny, miasto przeniesiono w górę rzeki, w miejsce jego obecnego położenia. Pierwotnego miasta poszukiwano od lat 1970., jednak dopiero na podstawie badań opublikowanych w 2018 roku ustalono, że owa pierwotna lokalizacja miasta położona była ok. 10 km na zachód od obecnej starówki, nad dogodną przeprawą przez Wisłę, na południe od współczesnej wsi Stary Toruń. Pierwotne miasto zajmowało obszar wielkości ok. 500 na 200 metrów. Prawdopodobnie część mieszkańców pozostała w dotychczasowym miejscu, ponieważ folwark i kościół zostały zniszczone dopiero podczas wojny trzynastoletniej, a w XVII wieku na polach w tym miejscu znajdowano ludzkie czaszki. Nowe terytorium miasta określał odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 roku nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 roku oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne.

Przed 1280 rokiem Toruń stał się członkiem Hanzy. XIII–XIV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 tysięcy mieszkańców.

1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409–1411. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady.

W granicach Korony Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej (1454–1793)

W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 roku nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, w podmiejskiej osadzie Nieszawa (obecnie dzielnica Torunia). 6 marca 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego wydał akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego i wcielił Toruń do Polski. W czasie wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 roku II pokój toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z Prusami Królewskimi wszedł ponownie w skład państwa polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną.

Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawno-ustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów Rzeczypospolitej i włączenia go do Królestwa Prus w 1793 roku. W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się na tle innych miast Rzeczypospolitej.

Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych. W 1576 w mieście i na przedmieściach działały 102 gospody. 15 czerwca 1528 roku przy ulicy Mostowej została otwarta mennica królewska, zastępująca dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której przystąpiła znaczna część mieszczan. W 1557 roku Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim dla mniejszości niemieckiej (Polacy pozostali przy katolicyzmie) i jednym z ważniejszych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 roku uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej (jednej z pierwszych w kraju). W 1595 roku z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu uniwersytetu.

W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zamieszkiwało, w zależności od szacunków, od ok. 12 tys. do 20 tys. mieszkańców. Dzięki przywilejom i pozycji gospodarczej Toruń wraz ze swoim patrymonium – pomimo że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem – wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc samorządną jednostkę autonomiczną.

W XVII wieku od 50 do 60% męskiej populacji miasta umiało przynajmniej czytać, a językiem polskim posługiwało się od 45 do 60% mieszkańców. Drugim głównym językiem w mieście był niemiecki.

Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 roku miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 roku w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po oblężeniu okupujących miasto Szwedów odzyskały Toruń.

Od 24 września do 9 października 1703 roku doszło do katastrofalnego, najdotkliwszego w całej historii bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy. W 1737 roku prawie cała ludność miasta zachorowała na nieznaną zarazę (prawdopodobnie była to grypa).

Na tle zaostrzających się w Rzeczypospolitej konfliktów religijnych 16 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta Jana Gotfryda Rösnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju.

I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Wywierana przez Prusy presja ekonomiczna na Toruń i Gdańsk, pozostające wciąż w granicach Rzeczypospolitej, przyniosła miastu straty gospodarcze. Ludność zmniejszyła się z 10 tysięcy mieszkańców około roku 1772 do 6 tysięcy mieszkańców w 1793 roku.

W Królestwie Prus (1793–1806)

II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa Prus – Prus Zachodnich ze stolicą w Gdańsku. 24 stycznia 1793 roku wojska pruskie wkroczyły do miasta.

W Księstwie Warszawskim (1807–1815)

Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 roku Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 roku na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. W styczniu 1813 roku, przygotowując miasto do oblężenia przez wojska rosyjskie, na rozkaz francuskiego marszałka Louisa Davout, zburzono prawie doszczętnie wszystkie przedmieścia Torunia (m.in. Podgórz, Mokre) i podmiejskie wsie. Nie przeszkodziło to w kwietniu tego samego roku zdobyć miasta Rosjanom, którzy okupowali je przez dwa kolejne lata.

Okres zaboru pruskiego (1815–1920)

Po przegranej Napoleona 22 września 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił do Prus (zaboru pruskiego) i znajdował się jedynie 10 km od ziem zaboru rosyjskiego, granicę stanowiła płynąca przez podtoruński Lubicz Drwęca. Okres XIX wieku to umiarkowany rozwój gospodarczy i nowe inwestycje (wybudowano m.in. budynek Policji Miejskiej i aresztu przy Wałach Generała Sikorskiego, Sąd Okręgowy przy ulicy Piekary, urząd powiatu i starostwa, Bank Rzeszy, Teatr Miejski, Pocztę i Dwór Artusa na Rynku Staromiejskim, szpital miejski przy ulicy Przedzamcze, szpital obywatelski przy ulicy Słowackiego, szpital diakonisek przy ulicy Batorego, przytułek dla starców i kalek przy ulicy Sienkiewicza, szkołę średnią dla chłopców przy placu św. Katarzyny, Szkołę Przemysłową przy Wałach Generała Sikorskiego, szkołę powszechną na Bydgoskim Przedmieściu, katolickie seminarium nauczycielskie i ewangelickie seminarium nauczycielskie przy ulicy Sienkiewicza, Młyn Richtera, Gazownię Miejską, wodociągowe stacje pomp i sporo innych). Ograniczeniem dla rozwoju Torunia w tym czasie był jego status jako ważnej twierdzy, leżącej w sąsiedztwie ówczesnej granicy rosyjsko-pruskiej i związane z tym przepisy budowlane, zakazujące w zasadzie wznoszenia budynków murowanych poza obrębem murów miejskich. Restrykcje te rozluźniono dopiero w latach 80. XIX w., po budowie twierdzy fortowej. W 1862 roku otwarto pierwszą linię kolejową łączącą Toruń z Warszawą i Bydgoszczą. Dzięki budowie mostu kolejowego na rzece Wiśle w 1873 roku oraz linii kolejowej Berlin – Wystruć miasto stało się ważnym węzłem kolejowym. W 1899 roku otwarto pierwszą elektryczną linię tramwajową. W 1900 roku Toruń stał się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej, w prowincji Prusy Zachodnie. W 1906 roku powiększono obszar miasta przez przyłączenie gminy Mokre.

W drugiej połowie XIX wieku Toruń, obok Poznania, Katowic, Bydgoszczy oraz innych miast, stał się ośrodkiem polskiego ruchu narodowego oraz narodowowyzwoleńczego na ziemiach polskich należących do Niemiec. W 1866 roku w Toruniu zaczęto wydawać polskojęzyczną „Gazetę Toruńską” dla Polaków mieszkających w Toruniu i okolicach, a także na Pomorzu. Zyskała dużą popularność i pomogła kształtować wśród polskich mieszkańców Torunia i okolic oraz Pomorza ich świadomość narodową, a także przeciwstawiać się niemieckiej germanizacji. Kolejną niezwykle ważną dla Polaków instytucją związaną z miastem było powołane 16 grudnia 1875 r. Towarzystwo Naukowe w Toruniu, grupujące przede wszystkim polskich ziemian i kler katolicki z polskich ziem wcielonych w okresie zaboru niemieckiego do Prus Zachodnich. Na jego czele w latach 1897–1914 stał ks. Stanisław Kujot, wybitny badacz przeszłości Pomorza.

Na początku XX w. doszło do nasilenia konfliktu narodowego między Niemcami a Polakami. Przyczyniły się do tego działania tzw. hakaty (Ostmarkverein) oraz ustawa o stowarzyszeniach, w której zakazano używania języka polskiego na otwartych zebraniach publicznych. Tuż przed wybuchem I wojny światowej i odzyskaniem niepodległości przez Polskę miasto liczyło 46 tysięcy mieszkańców, w tym 55–60% Niemców (większość z nich w wyniku napływu Niemców podczas zaborów), 38–43% Polaków i ok. 2% Żydów. Powiat toruński znajdujący się w granicach zaboru niemieckiego był zamieszkały w ponad 70% przez Polaków.

Powrót do Polski (1920–1939)

Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 roku wojska niemieckie opuściły Toruń. Koloniści niemieccy z okresu zaborów Polski opuścili Toruń, a przybyli dodatkowi Polacy z ziem pozostawionych w granicach Niemiec. Miasto, będące siedzibą oddziałujących na całe Pomorze i Warmię polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 roku 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Powstały nowe zakłady pracy np. Zakłady Nawozów Fosforowych „Polchem” oraz gmachy użyteczności publicznej, takie jak: Dyrekcja Pomorskiej Kolei Państwowej, Komunalnej Kasy Oszczędności (słynna harmonijka), Bank Rolny, Dyrekcja Lasów Państwowych, Ubezpieczalnia Społeczna, Dom Społeczny i inne. W 1933 roku nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 roku uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1939 roku populacja Torunia wynosiła około 80 tysięcy mieszkańców (z czego 95% Polaków); była trzecią spośród populacji miast w województwie pomorskim, po Bydgoszczy (przyłączonej do województwa w 1938 roku, ok. 142 tys. mieszkańców) oraz Gdyni (ok. 127 tys. mieszkańców). W 1938 roku Toruń powiększył swój obszar o położony na lewym brzegu Wisły Podgórz.

W 1936 roku policja podczas manifestacji bezrobotnych zabiła robotnika, członka KPP Juliana Nowickiego.

II wojna światowa (1939–1945)

7 września 1939 roku do Torunia wkroczyły oddziały Wehrmachtu. Masowe aresztowania ludności polskiej (głównie klasy inteligenckiej i urzędniczej) odbyły się w dniach od 17 do 21 października 1939 roku. Więźniowie byli kierowani do Fortu VII, przekształconego w główne więzienie dla Polaków z Torunia i okolic. Łącznie uwięziono ok. 1200 osób. Polska ludność cywilna była mordowana przez samodzielny pluton egzekucyjny Einsatzkommando 16, powołanej 12 września 1939 roku. W dniach od 28 października do 6 grudnia 1939 roku w podmiejskim lesie Barbarka Niemcy zamordowali ok. 600 Polaków. Do marca 1941 roku z Torunia wysiedlono ok. 5000 Polaków. Nieliczna ludność żydowska została wywieziona do Łodzi jesienią 1939 roku. Jednocześnie w Toruniu osiedliło się ok. 16 tys. Niemców (do 1944 roku). 1 lutego 1945 roku do Torunia wkroczyły oddziały wojsk radzieckich.

Okres PRL (1945–1989)

Miasto – jako cenna substancja historyczna – miało sporo szczęścia, gdyż poza niewiele znaczącymi epizodami nie zostało dotknięte zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast. 8 lutego 1945 roku do miasta przybywa grupa operacyjna Rządu Tymczasowego przejmując władzę. Tego też dnia ukazuje się pierwszy numer „Słowa Pomorskiego”.

Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 roku zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 179 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Toruniu.

Wkrótce, w wyniku zabiegów władz Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy, ukształtowane w Toruniu władze nowego województwa pomorskiego przeniesiono do Bydgoszczy, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym skupiskiem ludności robotniczej w przeciwieństwie do Torunia. W konsekwencji tego Toruń został pozbawiony na rzecz Bydgoszczy kolejnych instytucji-czynników miastotwórczych, jak np. Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, dowództwa okręgu wojskowego, prasy codziennej, związków i stowarzyszeń branżowych, Kuratorium Okręgu Szkolnego, Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej, orkiestry symfonicznej.

W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając miasteczko akademickie na Bielanach, stanowiące do dziś ciekawy przykład nowoczesnej architektury II połowy XX wieku.

Z okazji zbliżającego się jubileuszu zintensyfikowano trwające od początku lat 60. prace konserwatorskie przy renowacji toruńskich zabytków. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia pokoju toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika pokoju toruńskiego.

Powojenna intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano (1950–1955 r.) istniejące już od okresu międzywojennego zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe. W 1951 roku powstały w mieście Pomorskie Zakłady Drobiowe jako pierwsze w kraju rozpoczynając tego typu działalność na skale przemysłową. Do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” [1963 r.] zatrudniające w szczytowym okresie prawie 7000 pracowników i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex” [1965 r.]. Rozpoczęto rozbudowę Zakładów Urządzeń Okrętowych (1960 r.), czyli istniejący do dziś „Towimor”. W latach 60. powstało Centralne biuro Konstrukcji Urządzeń Chemicznych – jedyna w kraju placówka naukowo-badawcza zajmująca się aparaturą służącą do produkcji tworzyw sztucznych i gumy. W 1972 roku powołano Toruńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego, które miało realizować centralnie projekty inwestycyjne w mieście

Wraz z rozwojem przemysłu w mieście zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe, które i tak nie były w stanie zaspokoić rosnącego głodu mieszkań. W latach 50. największym z nich był „Kaszownik”. Lata 60. przyniosły osiedla: Zjednoczenia, Młodych, Bema, Tysiąclecia, Chrobrego, Reja i Armii Ludowej (na Podgórzu). Powstało także sporo bloków budowanych przez zakłady pracy, m.in. „Elanę” i „Merinotex”. Najintensywniejszy rozwój budownictwa mieszkaniowego Toruń przeżył w II połowie lat 70. i w latach 80., kiedy to na jego wschodnich terenach powstała tak zwana sypialnia miasta, którą stanowiły trzy wielkie osiedla: Rubinkowo I, Rubinkowo II i Na Skarpie, liczące aktualnie ok. 70 tys. mieszkańców.

Toruń po wojnie stał się także ważnym ośrodkiem kulturalnym. Błyskawicznie odradza się życie kulturalne w mieście: już 24 lutego ma miejsce pierwszy seans kinowy po wyzwoleniu a 16 czerwca pierwsza uroczysta premiera w teatrze miejskim. W październiku 1945 roku rozpoczyna działalność Teatr Lalki i Aktora „Baj Pomorski”. Od 1958 roku rozpoczynają funkcjonowanie coroczne Festiwale Teatrów Polski Północnej. Od 1963 roku rozpoczyna działalność Galeria i Ośrodek Plastyczny Twórczości Dziecka, jedyna tego rodzaju placówka w Polsce. W 1973 roku Książnica Miejska otrzymuje nową siedzibę przy ul. Słowackiego. Ważną rolę kulturotwórczą odgrywa założone w 1976 roku Toruńskie Towarzystwo Kulturalne.

W okresie PRL rozbudowano bazę sportową w mieście. Powstały m.in.: dwa zimowe baseny wioślarskie (1955−1958), sztuczne lodowisko „Tor-Tor” i stadion miejski (1957–1962), Międzyszkolny Ośrodek Sportowy (1967), basen (1966), basen kryty (1968), stadion żużlowy (1969), stadion na osiedlu Hanki Sawickiej (1976).

1 czerwca 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego.

W latach 1980–1981 Toruń stał się kolebką tzw. struktur poziomych w PZPR. Była to grupa młodych członków partii (głównie wywodzących się z pracowników naukowych Uniwersytetu Toruńskiego), którzy zakładali, że należy zastąpić dotychczasowe zhierarchizowane struktury partii i jej aparat siecią oddolnych demokratycznych komórek partyjnych.

Po 1989 roku

Po 1989 roku miasto stało się centrum inwestycyjnym, biznesowym, naukowym i turystycznym regionu. Rozbudowano Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea. W 1997 roku wpisano zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2004 roku wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO.

W 1999 roku zaplanowano nową reformę administracyjną, w której województwo toruńskie przestało istnieć. Wobec tego mieszkańcy Torunia starali się o dołączenie do województwa pomorskiego z siedzibą w Gdańsku. W lipcu 1998 roku zapadła decyzja o umieszczeniu w Toruniu władz samorządowych nowo utworzonego województwa kujawsko-pomorskiego, a tym samym 1 stycznia 1999 roku miasto stało się jedną z dwóch stolic nowego województwa.

W 2011 roku miasto uzyskało połączenie z autostradą A1 w kierunku Gdańska, a w 2013 roku w kierunku Łodzi. Natomiast 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej.

Administracja

Status administracyjny miasta

Przynależność i funkcja administracyjna miasta Torunia od 1807 roku

Okres	Państwo	Zwierzchność	Jednostka administracyjna	Status miasta	Funkcja miasta
1807–1815	Księstwo Warszawskie	Cesarstwo Francuskie	departament bydgoski (Département de Bydgoszcz)	miasto municypalne	siedziba podprefekta (starosty)
1815–1824	Królestwo Prus		Provinz Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder	miasto wydzielone podległe rejencji*	siedziba landrata (starosty)
1824–1878	Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo Niemieckie		Provinz Preußen, Regierungsbezirk Marienwerder	miasto wydzielone podległe rejencji*	siedziba landrata
1878–1900	Cesarstwo Niemieckie		Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder	miasto wydzielone podległe rejencji*	siedziba landrata
1900–1920	Cesarstwo Niemieckie		Westpreußen, Regierungsbezirk Marienwerder	miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1920–1939	Rzeczpospolita Polska		województwo pomorskie	miasto wydzielone**	stolica województwa
1939–1945	III Rzesza Niemiecka		Reichsgau Danzig-Westpreußen, Regierungsbezirk Bromberg	Miasto wydzielone**	powiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego
1945 luty–kwiecień***	Rzeczpospolita Polska		województwo pomorskie	Miasto wydzielone**	stolica województwa, powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1945–1950	Rzeczpospolita Polska		województwo pomorskie	Miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1950–1952	Rzeczpospolita Polska		województwo bydgoskie	Miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1952–1975	Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo bydgoskie	Miasto wydzielone**	powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego
1975–1989	Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo toruńskie	miasto	stolica województwa
1989–1998	Rzeczpospolita Polska		województwo toruńskie	miasto	stolica województwa, siedziba urzędu rejonowego
od 1999	Rzeczpospolita Polska		województwo kujawsko-pomorskie	miasto na prawach powiatu	stolica województwa, miasto na prawach powiatu i siedziba władz powiatu

* Miasto na mocy rozkazu króla Fryderyka Wilhelma III z 1818 roku landratowi (powiatowi) podlegało jedynie w sprawach wojskowych i podatkowych, dotyczyło to również prawa bezpośredniego zwracania się do władz rejencyjnych z pominięciem toruńskiego landrata. Ponadto władze miasta sprawowały również do 1861 roku nadzór i zwierzchność policyjną nad przedmieściami i wsią Mokre. Formalnie jednak przez cały okres należało do powiatu

** całkowite wydzielenie miasta z władzy powiatu nastąpiło 1 kwietnia 1900 roku, Toruń został tzw. powiatem grodzkim

*** formalnie województwo pomorskie przywrócono dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 roku, ustanawiając stolicę w Toruniu

Stan obecny

Od czasu reformy administracyjnej z 1999 roku prawie całe byłe województwo toruńskie (oprócz gmin powiatu nowomiejskiego) weszło w skład nowo powstałego województwa kujawsko-pomorskiego, a Toruń został jego stolicą. Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, zaś Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. W mieście zlokalizowane są zarówno instytucje podległe samorządowi województwa, jak i wojewodzie.

Siedziba m.in. prezydenta Torunia i Rady Miasta

Samorząd miejski

Organem ustawodawczym samorządu miejskiego jest licząca 25 radnych Rada Miasta Torunia. Obecnie trwa jej VII kadencja (2014–2018). Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Torunia. Aktualnie tę funkcję sprawuje już IV kadencję (od roku 2002) Michał Zaleski. Siedziba władz miasta mieści się przy ulicy Wały gen. Sikorskiego, natomiast poszczególne wydziały urzędu mają siedzibę w różnych punktach miasta.

Samorząd wojewódzki

Urząd Marszałkowski w Toruniu, siedziba m.in. Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego

Toruń oraz dwa powiaty: toruński i chełmiński stanowią okręg wyborczy numer 4, z którego wybiera się 6 radnych do 33-osobowego Sejmiku Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się przy Placu Teatralnym w Toruniu.

Podział miasta

Fragment Rubinkowa

Mokre

Toruń nie ma oficjalnie wyznaczonych dzielnic. Od 2005 roku miasto dzieli się na 24 części (jednostki pomocnicze) wykorzystywane przez władze samorządowe do celów strategicznych. Inny podział zastosowany został przy tworzeniu jednostek pomocniczych gminy, które w Toruniu nazywają się okręgami. Obecnie istnieje 13 Rad Okręgów (Podgórz, Stawki, Rudak, Czerniewice, Kaszczorek, Bielawy-Grębocin, Skarpa, Rubinkowo, Jakubskie-Mokre, Wrzosy, Chełmińskie, Staromiejskie, Bydgoskie), których przedstawicieli wybierają mieszkańcy danego obszaru. Rady danych okręgów stanowią ciała opiniodawcze dla Rady Miasta Torunia.

Części urzędowe Torunia:

Starotoruńskie Przedmieście Barbarka Bielany Bydgoskie Przedmieście Wrzosy Koniuchy Chełmińskie Przedmieście Rybaki Stare Miasto Katarzynka Mokre Jakubskie Przedmieście Rubinkowo Winnica Grębocin nad Strugą Bielawy Na Skarpie Kaszczorek Piaski Podgórz Glinki Stawki Rudak Czerniewice

Liczba zameldowanych mieszkańców w Toruniu, w kolejności od najbardziej zaludnionych części miasta (stan na 31 marca 2022)

Nazwa jednostki urbanistycznej	Liczba osób zameldowanych na pobyt stały	Liczba osób zameldowanych na pobyt czasowy
Chełmińskie Przedmieście	30947	1537
Rubinkowo	22151	509
Na Skarpie	21131	265
Bydgoskie Przedmieście	20870	726
Wrzosy	15746	378
Mokre	12697	495
Stawki	10917	249
Podgórz	10194	259
Jakubskie Przedmieście	8677	299
Stare Miasto	4714	602
Bielany	4196	377
Bielawy	3085	48
Grębocin nad Strugą	3046	79
Kaszczorek	2434	33
Czerniewice	2147	17
Grębocin przy lesie	1448	22
Rudak	846	20
Starotoruńskie Przedmieście	174	11
Katarzynka	34	1
Barbarka	5	0
Razem	175459	5927

Aglomeracja

Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia

Toruński Obszar Funkcjonalny

Toruń (miasto na prawach powiatu) wraz z powiatem toruńskim (Toruński Obszar Funkcjonalny) wchodzi w skład bicentrycznej aglomeracji bydgosko-toruńskiej, która oficjalnie powstała w kwietniu 2014 roku. W skład Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego ponadto wchodzą: miasto Bydgoszcz, powiat bydgoski, a także gminy: Łabiszyn, Szubin, Nakło i Kowalewo Pomorskie. Obszar ten zamieszkuje ponad 850 tys. osób, co stanowi prawie 41% ludności prawie dwumilionowego województwa kujawsko-pomorskiego. Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny, zajmujący powierzchnię 3744 km², stanowi zatem jeden z największych obszarów miejskich w Polsce.

Z aglomeracyjnych funkcji miasta, takich jak: handel, usługi, infrastruktura medyczna, szkolnictwo, kultura, rozrywka czy miejsca pracy, korzystają i wyraźnie ciążą w stronę Torunia również gminy niewchodzące w skład Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. Są to gminy powiatu aleksandrowskiego, rypińskiego, golubsko-dobrzyńskiego, chełmińskiego, wąbrzeskiego i brodnickiego, w mniejszym stopniu powiatu inowrocławskiego.

Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia

18 czerwca 2021 podpisano porozumienie tworzące Miejski Obszar Funkcjonalny Torunia.

Demografia

Liczba mieszkańców

Toruń to jedyne duże miasto w województwie kujawsko-pomorskim, w którym od blisko dekady obserwuje się więcej urodzeń niż zgonów. Dodatni przyrost naturalny jest wyraźny, co pokazują wyniki przedstawione przez GUS (patrz rok 2011, kiedy to w mieście odnotowano 1969 urodzeń i 1812 zgonów). Różnica in plus wyniosła 157.

Najwyższą liczbę ludności Torunia odnotowano w 2000 roku (210 tys.), obecnie następuje spadek ludności. Głównym tego powodem jest proces eksurbanizacji.

• Liczba ludności miasta Torunia od końca XIV w.

Źródła:

Fragment zabudowy wielorodzinnej przy ulicy Konstytucji 3 Maja w Toruniu

Koniec XIV w.: K. Mikulski, Toruń narodów i wyznań, Kraków 2015
Rok 1454: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. I: W czasach średniowiecza (do roku 1454). Toruń: 1999, s. 202, 254.
Rok 1570: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. II: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548-1600). Toruń: 1994, s. 14–15.

Początek XVII w.: K. Mikulski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010.
Lata 1703–1769: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. II. Cz. III: Między barokiem i oświeceniem (1660-1793). Toruń: 1996, s. 8–12.
Lata 1815–1900: Historia Torunia. Marian Biskup (red.). T. III. Cz. I: W czasach zaboru pruskiego (1793-1920). Toruń: 2003, s. 62, 120.
Lata 1925, 1930: Kazimierz Esden-Tempski: Księga Pamiątkowa Dziesięciolecia Pomorza. Toruń: Pomorski Związek Podoficerów Rezerwy, 1930, s. 482.
Uwagi:
1. Wartości szacunkowe.
2. Wartości hipotetyczne.
3. Ludność wraz z wojskiem.

Struktura demograficzna

Rozwój przestrzenny Torunia

Struktura demograficzna mieszkańców miasta Toruń według danych z 31 grudnia 2010:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	205 312	100	110 357	53,75	94 955	46,25
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat)	33 987	16,55	16 724	8,15	17 263	8,41
Wiek produkcyjny (18–65 lat)	136 311	66,39	68 551	33,39	67 760	33
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat)	35 014	17,05	25 082	12,22	9932	4,84

Piramida wieku mieszkańców Torunia w 2014 roku.

Gminy podmiejskie

Złotoria

Od początku lat 90. XX wieku znacząco rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych osiedli podmiejskich wokół Torunia: Przysiek-Rozgarty, Złotoria, Lubicz, Grębocin, Mała i Wielka Nieszawka, Łysomice. Do gmin podmiejskich, bezpośrednio związanych z Toruniem, należą Gmina Łubianka, Gmina Lubicz, Gmina Zławieś Wielka, Gmina Łysomice, Gmina Wielka Nieszawka.

Rozwój terytorialny

Od blisko dekady, co jakiś czas, w lokalnych mediach trwa dyskusja na temat ewentualnego przyłączenia do obszaru administracyjnego Torunia niektórych gmin przylegających do miasta. W dyskusji przewija się propozycja, aby miasto powiększyło się o gminy i wsie, takie jak: Mała i Wielka Nieszawka, Przysiek, Rozgarty, Stary Toruń, Różankowo, Łysomice, Ostaszewo, Papowo Toruńskie, Grębocin, Rogowo, Rogówko, Lubicz oraz Złotoria. Jednak do tej pory żadna ze stron nie podjęła w tej kwestii czynności administracyjnych czy prawnych.

Ostatni raz obszar miasta rozszerzono w 1976 roku, kiedy przyłączono Kaszczorek, Bielawy i część Grębocina.

Sądownictwo

Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Toruń to ważny i prężny ośrodek prawniczy w Polsce. To na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika kształci się od blisko 70 lat przeszłych sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych, notariuszy i innych, a cały rozległy proces dydaktyczny i naukowy prowadzi na 26 katedrach aktualnie blisko 120 nauczycieli akademickich, w tym 20 profesorów tytularnych, 13 doktorów habilitowanych na stanowisku profesora UMK i 6 doktorów habilitowanych.

Polityka

Parlamentarzyści

Zabytkowa kamienica przy ulicy Mostowej, siedziba biur poselskich toruńskich posłów Platformy Obywatelskiej

Mieszkańcy Torunia wybierają posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okręgu wyborczego numer 4, do Senatu z okręgu wyborczego numer 11, natomiast do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. W mieście znajdują się liczne biura poselskie, posłów zasiadających zarówno w parlamencie polskim, jak i europejskim.

Biura poselskie

Posłowie mający biura poselskie w mieście:

• Jan Ardanowski – PiS, Zbigniew Girzyński – PiS, Mariusz Kałużny – PiS, Iwona Michałek – Polska Razem, Arkadiusz Myrcha – PO, Tomasz Lenz – PO, Iwona Hartwich – PO, Joanna Scheuring-Wielgus – SLD, Robert Kwiatkowski – SLD, Paweł Szramka – PSL

Biuro Senatorskie w mieście:

• Antoni Mężydło – PO

Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:

• Radosław Sikorski – PO
• Kosma Złotowski – PiS

Instytucje wyborcze

W Toruniu ma swą siedzibę delegatura Krajowego Biura Wyborczego oraz Okręgowa Komisja Wyborcza dla okręgu wyborczego nr 5 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, obejmująca miasta: Grudziądz, Toruń i Włocławek oraz powiaty: aleksandrowski, brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, lipnowski, radziejowski, rypiński, toruński, wąbrzeski i włocławski, a także okręgu wyborczego nr 11, okręgu wyborczego nr 13 i okręgu wyborczego nr 12 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.

Dyplomacja

Rys historyczny

Toruń był siedzibą trzech obrad sejmu w okresie I Rzeczypospolitej (1519, 1576, 1626). W podtoruńskiej Nieszawie na Zamku Dybowskim (obecnie dzielnica Torunia) nadano słynne przywileje szlacheckie, rozpoczynające okres „złotej wolności szlacheckiej”. W Toruniu zawarto I pokój toruński i II pokój toruński, a także ostatni rozejm polsko-krzyżacki w 1521 roku.

W czasie rozbiorów, w 1807 roku był siedzibą rządu powstańczego – przy Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W tym okresie posiadał dwa konsulaty: Rosja i USA. W okresie międzywojennym w Toruniu ulokowano pięć konsulatów, w tym Konsulat Generalny Niemiec i III Rzeszy, Francji, Belgii.

Konsulaty honorowe

Obecnie w Toruniu znajduje się sześć konsulatów honorowych:

• Konsulat Honorowy Peru – od 14 lipca 1998 roku
• Konsulat Honorowy Słowenii – od 21 czerwca 2003 roku
• Konsulat Honorowy Litwy – od październik 2006 roku
• Konsulat Honorowy Finlandii – od 29 maja 2014 roku
• Konsulat Honorowy Mołdawii – od 23 czerwca 2014 roku
• Konsulat Honorowy Tunezji – od 2018 roku

Ponadto w Torunia działa:

• Filia Ambasady Francuskiej w Warszawie

Placówki dydaktyczne

W Toruniu swoją siedzibę mają także placówki dydaktyczne: British Council (placówka Wielkiej Brytanii), Goethe Institut (placówka Niemiec), Alliance Française (placówka Ambasady Francji), Centrum Badań Kanadyjskich (placówka Ambasady Kanady), Centrum Badań Australijskich (placówka Ambasady Australii), Pracownia Języka i Kultury Japońskiej (placówka Japonii), Confucius Classroom (placówka Chin) oraz Pracownia Języka i Kultury Arabskiej (placówka Arabii Saudyjskiej).

Związki i organizacje

Toruń należy do krajowych i międzynarodowych związków i organizacji:

• Federacja Miast Kopernikowskich, od 1983 roku
• Związek Miast Polskich, od 1992 roku
• Stowarzyszenie Zdrowych Miast Polskich, od 1993 roku
• Lokalna Organizacja Turystyczna Liga Polskich Miast i Miejsc UNESCO (siedziba), od 2005 roku
• OWHC – Organizacja Miast Światowego Dziedzictwa, od 1998 roku
• Stowarzyszenie EUROB (Europejski Szlak Gotyku Ceglanego), od 2008 roku
• Związek Miast Nadwiślańskich (siedziba), od 1997 roku
• Międzynarodowy Związek Miast Nowej Hanzy, od 1998 roku
• Regionalna Agencja Poszanowania Energii, od 1998 roku
• Stowarzyszenie Miast, Gmin i Powiatów Dorzecza Drwęcy, od 2003 roku
• Stowarzyszenie Miast Autostrady A1, od 1996 roku
• Lokalna organizacja turystyczna, od 2003 roku
• Stowarzyszenie Zielone Płuca Polski, od 2006 roku
• Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna, od 2011 roku
• Międzynarodowe Stowarzyszenie Miast Orędowników Pokoju, od 2011 roku

Gospodarka

Charakterystyka

Toruński Park Technologiczny, Exea Data Center

Cereal Partners Poland Toruń Pacific

Geofizyka Toruń

Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych

Fabryka Cukiernicza „Kopernik”

Toruń to regionalny ośrodek gospodarczy, a także siedziba władz lokalnych kluczowych organizacji gospodarczych. Jest siedzibą władz samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego, a także ważnym węzłem komunikacyjnym (autostrada A1).

Miasto jest liderem w województwie pod względem ilości największych przedsiębiorstw, a także najwyższego w regionie wynagrodzenia za pracę oraz niskiego bezrobocia. W styczniu 2017 roku stopa bezrobocia w Toruniu wynosiła 5,2%, w powiecie toruńskim 12%, a w województwie 9,8. Toruń przoduje również w pozyskiwaniu środków unijnych, co pozwala aktualnie na realizacje dużych inwestycji infrastrukturalnych. Jako jedyne miasto w województwie uzyskało klasę A, tzn. najwyższą atrakcyjność inwestycyjną dla wszystkich analizowanych sekcji gospodarki narodowej. Miasto jest również drugim pod względem ważności ośrodkiem dojazdowym do pracy w regionie.

O silnej pozycji gospodarczej Torunia na tle innych ośrodków miejskich województwa kujawsko-pomorskiego może świadczyć wynik rankingów opublikowanych w kwietniu 2012 roku przez dwa czasopisma: „Rzeczpospolitą” i „Politykę”. Zestawiono w nim niezależnie 500 największych polskich firm działających w 2011 roku. Z całego regionu kujawsko-pomorskiego na listę trafiło 18 przedsiębiorstw, z których według „Rzeczpospolitej” osiem pochodzi z Torunia, a według publikacji „Polityki” aż 10. Co roku ten wskaźnik jest podobny.

Przedsiębiorstwa

Do największych przedsiębiorstw w Toruniu należą m.in. GK Neuca (farmaceutyka i kosmetyka), Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych (farmaceutyka i kosmetyka), Krajowa Spółka Cukrowa (przemysł spożywczy), ThyssenKrupp Energostal (przemysł metalowy), GK Apator (przemysł elektrotechniczny), Cereal Partners Poland Toruń Pacific (przemysł spożywczy), Nova Trading (przemysł metalowy), Geofizyka Toruń (górnictwo naftowe), Janus (przemysł spożywczy), RUG Riello Urządzenia Grzewcze (budownictwo), Rywal-RHC (przemysł elektrotechniczny).

Na terenie miasta do dziś działają przedsiębiorstwa z wieloletnią tradycją:

• Toruńskie Zakłady Ceramiki Budowlanej, obecnie Wienerberger Toruń
• Zakłady Urządzeń Okrętowych „Towimor” – 1905 rok
• Polmos Toruń (Toruńskie Wódki Gatunkowe) – 1884 rok
• Fabryka Zintegrowanych Systemów Opomiarowania i Rozliczeń „Metron” – 1920 rok
• Fabryka Cukiernicza „Kopernik” – 1751 rok
• Toruńska Energetyka Cergia – 1975 rok
• Miejski Zakład Komunikacji – 1891 rok
• Zakład Mleczarski (Łowicz)
• Apteka „Pod Złotym Lwem” – 1624 rok
• Piekarnia Grochowalski
• Piekarnia-Ciastkarnia Górscy
• Cukiernia Franciszek Pokojski – 1932 rok
• Cukiernia Lenkiewicz – 1945 rok
• Miejski Zakład Oczyszczania – 1778 rok
• Toruńskie Wodociągi – 1893 rok
• Hotel „Pod Orłem” – 1886 rok
• Hotel „Pod Trzema Koronami”
• Hotel Polonia – 1890 rok
• Zakład Energetyczny Toruń (Energa-Operator)
• Toruńskie Zakłady Wytwórcze Serów Topionych (Lacpol) – 1951 rok
• Piekarnia-Cukiernia Bartkowscy – 1927 rok
• Elana (Boryszew) – 1963 rok
• Przedsiębiorstwo Nasiennictwa Ogrodniczego i Szkółkarstwa Torseed
• Urbitor – 1958 rok
• Drukarnia Zapolex
• Toruńskie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego – 1950 rok

Branża IT

Pierwszy Urząd Skarbowy

W Toruniu znajdują się placówki wielu przedsiębiorstw z branży IT. W grudniu 2015 były to m.in. OpusCapita (F&A), Telmon (Call Center), Atos (IT), Grant Thornton (HR, F&A), Contact Centre (Call Center), Grupa Allegro (IT), Cyfrowy Polsat (Call Center), Manpower (HR), Randstad (HR), CDTP (Call Center), IT Util (IT).

Instytucje finansowe

W Toruniu siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i zespoły, takich służb jak: Izba skarbowa, Urząd Kontroli Skarbowej, Regionalna izba obrachunkowa, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, I Urząd Skarbowy, II Urząd Skarbowy, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i inne.

W mieście siedzibę główną posiada Nicolaus Bank (d. Bank Spółdzielczy w Toruniu), będący kontynuatorem powstałych jeszcze w XIX wieku lokalnych banków z okolicznych terenów.

Handel

Centrum handlowe Toruń Plaza

W Toruniu w 2018 roku znajdowało się 11 hipermarketów – Castorama, Auchan, Kaufland, Carrefour, Leroy Merlin, OBI, Brico Depot i inne oraz blisko 50 supermarketów – Jysk, Lidl, Netto, Tesco, Intermarché, Stokrotka, Piotr i Paweł i inne. Istnieją również supermarkety specjalistyczne, takie jak: sportowy Decathlon czy elektroniczne, np. Media Markt i Media Expert. W mieście działają również targowiska miejskie, z których największe mieści na Chełmińskim Przedmieściu.

Największe centra handlowe

• Toruń Plaza
• Galeria Atrium Copernicus
• Centrum Nowe Bielawy
• Centrum Handlowe Kometa
• Galeria Wnętrz AMC
• Powszechny Dom Towarowy

Transport

Most drogowy im. Józefa Piłsudskiego

Most drogowy im. Elżbiety Zawackiej

Autostrada A1 w okolicy Torunia

Wiadukt Kościuszki w Toruniu

Skrzyżowanie Szosy Lubickiej z ulicami Jamontta i Ślaskiego w Toruniu

Transport drogowy

Toruń leży na skrzyżowaniu dróg tranzytowych biegnących z południa kraju na północ (Paneuropejski korytarz transportowy) i z zachodu na wschód. W okolicach miasta (osiedle Czerniewice) krzyżuje się jedyna w województwie autostrada A1 z drogą szybkiego ruchu S10 (węzeł Toruń Południe). Poza tym przez miasto przebiegają cztery drogi krajowe i 10 dróg wojewódzkich.

Węzły drogowe w okolicach Torunia

• Toruń Południe – A1/S10
• Lubicz – (Toruń Wschód) A1/S10
• Turzno – (Toruń Północ) A1/15
• Toruń Zachód – S10/15

Wykaz dróg

• A1E75 autostrada A1 – w kierunku Gdańska i Łodzi
• S10 (południowa obwodnica Torunia) – fragment drogi szybkiego ruchu S10, otwarty 15 listopada 2005 roku jako jednojezdniowy fragment.
• drogi krajowe:

10 w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy

15 w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna

80 w kierunku Bydgoszczy

91 w kierunku Gdańska i Łodzi

• drogi wojewódzkie:

200 (Wielka Nieszawka – Cierpice)

257 (Toruń Przybyszewskiego – Toruń – rzeka Wisła – Mała Nieszawka)

258 (Toruń – Złotoria – Silno – rzeka Wisła – Wygoda – Toruń Czerniewice)

273 (Mała Nieszawka – Wielka Nieszawka – Cierpice)

552 Różankowo – Lubicz

553 w kierunku Różankowa

572 (Lubicz – stacja PKP)

585 (Podgórska – Dybowska)

654 (Toruń – Złotoria – Silno)

657 (Złotoria – Lubicz)

Administracja drogowa

Wszystkimi drogami w Toruniu zawiaduje Miejski Zarząd Dróg, do którego zadań należy budowa, przebudowa, planowanie oraz bieżące utrzymanie dróg i obiektów inżynierskich. W mieście swoją siedzibę ma także Rejon Dróg GDDKiA, który zajmuje się remontami i bieżącym utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie rejonu toruńskiego oraz Rejon Dróg Wojewódzkich, zarząd dróg wojewódzkich. Jednostka ta odpowiada za utrzymanie dróg w powiatach chełmińskim, toruńskim, golubsko-dobrzyńskim i części bydgoskiego.

Miasto jest także siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego z filią w Grudziądzu oraz Kujawsko-Pomorskiej Wojewódzkiej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego.

Obiekty inżynierskie

W Toruniu i jego sąsiedztwie znajduje się blisko 50 obiektów inżynierskich. Do największych należą trzy mosty drogowe i jeden kolejowy przez Wisłę: most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego, most drogowy im. Józefa Piłsudskiego, most autostradowy im. Armii Krajowej w pobliżu miasta, most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej, a także estakada im. Marka Sudaka, tunel pod placem Daszyńskiego, wiadukt im. Tadeusza Kościuszki oraz estakada na Trasie Średnicowej Północnej.

Komunikacja miejska

Niskopodłogowy MAN Lion’s City należący do MZK w Toruniu

Dworzec autobusowy w Toruniu – perony komunikacji dalekobieżnej

Organizatorem publicznego transportu zbiorowego na terenie Torunia jest Gmina Miasta Toruń. Obsługę komunikacyjną zapewnia Miejski Zakład Komunikacji, istniejący od 1891 roku. Jest on głównym przewoźnikiem w mieście. Przewoźnik obsługuje 41 linii autobusowych (w tym 4 nocne) oraz 7 linii tramwajowych (w tym 2 nocne). Firma zapewnia również obsługę okolicznych wsi, posiadając 4 linie obsługujące miejscowości Gminy Lubicz. Połączenia miasta z tą gminą zapewnia również firma POLBUS, uruchamiająca 3 linie autobusowe kursujące z placu św. Katarzyny (104, 105, 106). Ponadto MZK w Toruniu w okresie letnim uruchamia specjalną linię autobusową 106, dowożącą mieszkańców nad jezioro w miejscowości Kamionki w gminie Łysomice.

Pozostałe środki transportu

Komunikację z innymi miejscowościami w regionie i w Polsce oferuje Arriva Bus Transport Polska (dawny PKS Toruń), posiadająca swoją główną siedzibę na Dworcu Autobusowym przy ul. Dąbrowskiego.

W Toruniu znajduje się 44 postojów taksówek, zapewniających ponad 360 miejsc dla samochodów TAXI, działa kilka korporacji taksówkowych.

Dawniej w Toruniu istniała jedna prywatna linia autobusowa E, uruchomiona w październiku 2006 roku przez firmę EUROPOL. Łączyła osiedle Na Skarpie z Placem Teatralnym. Zakończyła ona swoją działalność w kwietniu 2008 roku. Również swoją działalność w grudniu 2007 roku zakończyła A-Linia prowadzona przez Toruńską Korporację Autobusową. Prowadziła ona regularne linie do okolicznych miejscowości praktycznie we wszystkich gminach powiatu toruńskiego.

Transport kolejowy

Lokomotywownia Toruń-Kluczyki – Sekcja Utrzymania Taboru Trakcyjnego

Budynek główny dworca Toruń Główny po rewitalizacji

Toruński Węzeł Kolejowy tworzą następujące linie kolejowe:

• 18 Kutno – Piła Główna
• 353 Poznań Wschód – Skandawa (GP) – Žielieznodorožnyj
• 734 Nieszawka – Toruń Główny
• 207 Toruń Wschodni – Malbork
• 27 Nasielsk – Toruń Wschodni
• 246 Toruń Wschodni – Olek (daw. Chełmno)
• 734 Grębocin – Katarzynka

W granicach administracyjnych miasta znajdują się trzy dworce kolejowe: Toruń Główny, Toruń Miasto, Toruń Wschodni oraz trzy przystanki osobowe: Toruń Kluczyki, Toruń Czerniewice, Toruń Grębocin

Instytucje związane z kolejnictwem

Toruń jest od 2015 roku siedzibą dla spółki kolejowej Arriva RP, której pociągi kursują na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego oraz Bazy Toruń-Kluczyki, mającej za zadanie m.in. bieżące utrzymanie składów Elf 22WEc, które kursują w ramach szybkiej kolei miejskiej BiT City na trasie Toruń Wschodni – Bydgoszcz Główna.

Ponadto w Toruniu swoją siedzibę mają: PKP Intercity Remtrak (siedziba spółki), Sekcja przewozów pasażerskich i Sekcja utrzymania taboru trakcyjnego Toruń Kluczyki Polregio, PKP Cargo Zakład Przewozów Towarowych Sekcja Przewozów i Ekspedycji, PKP CargoTabor Zakład Naprawy Taboru, PKP Energetyka Sekcja Zasilania Elektroenergetycznego Toruń, Zakład Linii Kolejowych Sekcja Eksploatacji Toruń Wschodni, Sekcja Eksploatacji Toruń Główny, Dział Rachunkowości i Finansów oraz posterunek Straży Ochrony Kolei.

W Toruniu działają również liczne kolejowe związki zawodowe, są to m.in.: Międzyzakładowy Związek Zawodowy Pracowników PKP z siedzibą w Toruniu, Związek Zawodowy Pracowników PKP przy oddziale Gospodarowania Nieruchomościami w Gdańsku z siedzibą w Toruniu i Międzyzakładowy Nadwiślański Związek Zawodowy Maszynistów.

W Toruniu działa także Stowarzyszenie Przyjaciół Kolei i Zabytków Techniki oraz Izba Tradycji Toruńskiego Węzła Kolejowego

Lotnisko

Lądowisko przy Wojewódzkim Szpitalu Zespolonym – Szpital Dziecięcy

Aeroklub Pomorski – sekcje m.in. samolotowa, szybowcowa, spadochronowa i balonowa

W samym Toruniu znajduje się lotnisko, którego użytkownikiem jest Aeroklub Pomorski, istniejące od 1922 roku.

Od kwietnia 2021 roku działa tu baza LOT Flight Academy.

Transport lotniczy

Toruń znajduje się w obszarze oddziaływania czterech dużych portów lotniczych, są to: Port lotniczy Warszawa-Okęcie, Port lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy, Port lotniczy Warszawa-Modlin i Port lotniczy Poznań-Ławica oraz dwóch mniejszych: Port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo i Port lotniczy Łódź-Lublinek. Miasto posiada regularne połączenia autobusowe z lotniskami w Gdańsku (od 8 kwietnia 2013 roku), Warszawie (od maja 2015 roku), Modlinie (od maja 2015 roku) oraz w Bydgoszczy (od marca 2015 roku). Warto dodać, że miasto posiada 0,058% udziałów w Porcie lotniczym Bydgoszcz-Szwederowo.

Lądowiska

• Lądowisko sanitarne przy Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, ulica Konstytucji 3 Maja
• Lądowisko sanitarne przy Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, ulica św. Józefa (planowane)

Ponadto w Toruniu swoją siedzibę ma Leśna Baza Lotnicza Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, która zlokalizowana jest na terenie Aeroklubu Pomorskiego, gdzie w okresie zagrożenia pożarowego stacjonują samoloty patrolowe i gaśnicze.

Transport wodny

Szkoła Mistrzostwa Sportowego w Toruniu, kształci m.in. wioślarzy

Przystań AZS

Na terenie Torunia istnieją dwa porty rzeczne:

• Port Drzewny – ul. Starotoruńska
• Port Zimowy – ul. Popiełuszki (Rybaki)

Istnieje także osiem przystani żeglarskich:

• AKS
• AZS z Bazą Wioślarską
• KS Budowlani
• Szkwał, Port Drzewny
• Towimo, Port Drzewny
• Walter, Port Drzewny
• Yacht Klub Toruń, Port Drzewny
• Liga Morska i Rzeczna, Port Drzewny

Ponadto w 2015 roku na rzece Drwęcy w Kaszczorku została wybudowana przystań kajakowa wraz z infrastrukturą turystyczną

Transport turystyczny

Łódka Katarzynka – niegdyś łączyła Bulwar Filadelfijski z Kępą Bazarową

Toruński Rower Miejski

W sezonie turystycznym oferowane są dodatkowo inne formy komunikacji:

• Łódka Katarzynka II – łącząca Bulwar Filadelfijski z Kępą Bazarową i Zamkiem Dybowskim
• Statek pasażerski Wanda (kursy po Wiśle)
• Statek pasażerski Wiking (kursy po Wiśle)
• Riksze, postój na Rynku Staromiejskim (kursy po starówce)
• Dorożki (okazjonalnie, na Rynku Staromiejskim)
• Turystyczny wagon tramwajowy MZK (kursuje po istniejących torowiskach m.in. podczas obchodów szczególnych wydarzeń) – dla wycieczek.

Komunikacja rowerowa

Na terenie Torunia w 2015 roku znajdowało się blisko 100 km dróg rowerowych: głównych – łączących dzielnice i prowadzących za miasto, zbiorczych – rozprowadzających ruch rowerowy w dzielnicach oraz lokalnych – obsługujących ruch na terenie osiedli. Miasto jest bogate w infrastrukturę rowerową, na którą składają się setki stojaków rowerowych, zadaszone parkingi rowerowe oraz trzy samoobsługowe stacje naprawy rowerów.

Toruński Rower Miejski

Od 18 kwietnia 2014 roku mieszkańcy i goście Torunia mogą korzystać z Toruńskiego Roweru Miejskiego. Do dyspozycji miłośników dwóch kółek jest 260 rowerów i jak dotąd 27 stacji zlokalizowanych w różnych częściach miasta tak, aby umożliwić szybkie i sprawne poruszanie się w przestrzeni publicznej. Wypożyczalnia rowerów w Toruniu cieszy się dużym zainteresowaniem. W 2014 roku mieszkańcy i goście skorzystali z niej 42 tysiące razy.

Turystyka

Ulica Szeroka w czasie sezonu turystycznego

Czynnikami wyróżniający Toruń pod kątem turystycznym są: zabytkowa architektura, bogata historia oraz tradycja wyrobu pierników. Największą atrakcją turystyczną Torunia jest Stare Miasto, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Największy ruch turystyczny przypada wiosną i latem. Tradycja wypieków pierników przyczyniła się do założenia w 2006 roku Żywego Muzeum Piernika, pierwszego w Europie muzeum poświęconemu piernikom. Ze względu na tradycje piwowarskie rozwinęła się również biroturystyka. W 2019 roku liczba turystów przekroczyła 2,5 mln osób. W 2020 roku w wyniku pandemii COVID-19 w Polsce liczba turystów spadła do ok. 900 tys. W 2021 roku liczba turystów wyniosła ok. 1,5 mln.

Hasłami reklamujące Toruń na arenie krajowej są: „Gród Mikołaja Kopernika”, „Gotyk na dotyk”, „Piernikowe miasto”.

Zabytki

Kamienice przy ulicy Szczytnej i Łaziennej

Nadzór konserwatorski nad toruńskimi zabytkami sprawuje Miejski Konserwator Zabytków. Siedzibę w Toruniu ma także Kujawsko-Pomorski wojewódzki konserwator zabytków. Ponadto w mieście istnieją: kujawsko-pomorski oddział Narodowego Instytutu Dziedzictwa i oddział Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami.

Warto dodać, że przy Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika funkcjonuje Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa kształcący znanych i wysoko cenionych konserwatorów sztuki.

Zespół Staromiejski

Zespół Staromiejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym oraz teren zamku krzyżackiego. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Na obszarze tym znajduje się ok. 1100 obiektów wpisanych do rejestru zabytków.

Główne i najcenniejsze zabytki sakralne

Katedralny dzwon Tuba Dei (Trąba Boża) – największy średniowieczny dzwon w Polsce i jeden z największych średniowiecznych dzwonów kołysanych w Europie Środkowej

Główne i najcenniejsze zabytki sakralne na terenie Zespołu Staromiejskiego:

• Kościoły gotyckie
  • Katedra św. św. Janów Chrzciciela i Ewangelisty
  • Kościół pofranciszkański Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny
  • Kościół św. Jakuba
• Kościół późnobarokowy
  • kościół poewangelicki św. Ducha
• Kościół neoromański
  • kościół poewangelicki św. Trójcy
• Kościoły neogotyckie
  • Kościół św. Szczepana z 1903 roku
  • Kościół garnizonowy św. Katarzyny z 1897 roku
  • Kaplica ewangelicko-augsburska z 1846 roku

Główne i najcenniejsze zabytki świeckie

Pomnik Mikołaja Kopernika

Tama Gotycka z końca XIII w., wchodząca w skład zamkowego systemu obronnego

Główne i najcenniejsze zabytki świeckie na terenie Zespołu Staromiejskiego:

• Rynek Staromiejski
• Rynek Nowomiejski
• Ratusz Staromiejski – jest jednym z najwybitniejszych i najbardziej monumentalnych osiągnięć średniowiecznej architektury mieszczańskiej w Europie. Wzniesiony w końcu XIV wieku. Obecnie siedziba Muzeum Okręgowego.
• ruiny zamku krzyżackiego – siedziba komtura, został wzniesiony w XIII wieku i rozbudowany w XIV I XV wieku. Zdobyli go i zburzyli mieszczanie toruńscy po zwycięstwie powstaniu przeciw zakonowi krzyżackiego w 1454 roku.
• gotycki most, jeden z nielicznych w Polsce, pod ulicą Most Pauliński
• zespół mieszczańskich i patrycjuszowskich kamienic: gotyckich z XIV–XVI w., renesansowych oraz barokowych, w tym m.in. Dom Kopernika (XV w.), Dom Eskenów (XIV w., przebudowany w XVI i XIX w.) oraz kamienice przy ul. Chełmińskiej, Łaziennej, Małe Garbary, Mostowej, Szczytnej, Szerokiej, Szewskiej, Wielkie Garbary, Żeglarskiej, z których wiele przekształcono w drugiej połowie XIX w. na czynszowe, wielomieszkaniowe
• barokowe pałace miejskie: pałac Dąmbskich, o bogato zdobionej fasadzie z roku 1693, Fengera (1742, przebudowany w XIX w.), Meissnera (1739, przebudowany ok. 1800 roku)
• Kamienica Pod Gwiazdą, dom z XV w. przez krótki czas będący własnością znanego humanisty Filipa Kallimacha, przebudowywany w XVII w., fasada o dekoracji stiukowej z 1697 roku
• spichrze z XIV-XVIII w. (w tym najlepiej zachowany w Polsce spichrz gotycki)
• Pomnik Mikołaja Kopernika
• Dwór Artusa w Toruniu, monumentalny neorenesansowy gmach (1889–1891, R. Schmidt) położony w południowej części Rynku Staromiejskiego – obecnie Centrum Kultury
• Teatr im. W. Horzycy – powstały w 1904, neobarokowo-secesyjny, dzieło wiedeńskich architektów specjalizujących się w projektowaniu budynków teatralnych, F. Fellnera i H. Helmera
• siedziba Towarzystwa Naukowego w Toruniu z 1881 roku
• budynek neogotyckiej poczty z końca XIX wieku
• Łuk Cezara
• „Okrąglak” – areszt śledczy wzniesiony pod koniec XIX wieku
• Planetarium – dawny zbiornik gazowy z końca XIX wieku
• Apteka pod Złotym Lwem – pochodzi ze średniowiecza, częściowo przebudowana w XIX wieku
• dawny szpital Piotra i Pawła przy ul. Wielkie Garbary 7

Mury obronne

Pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich Starego Miasta: fragmenty murów, budowanych od połowy XIII, rozbudowywanych i modernizowanych do XV w., zachowały się m.in. odcinki wzdłuż Wisły i ulicy Podmurnej. Pozostałości obwarowań miejskich Nowego Miasta przy ul. Międzymurze, Piernikarskiej i terenie dawnego klasztoru dominikańskiego.

Bramy i baszty

Bramy i baszty na terenie Starego Miasta zachowane do dziś:

• Mostowa
• Klasztorna
• Żeglarska
• Krzywa Wieża
• Monstrancja
• Gołębnik
• Żuraw
• Koci Łeb
• Wartownia

Spichrze

Toruńskie spichrze należą do jednych z najcenniejszych i najstarszych tego typu zabytków w Polsce i są świadectwem zamożności Torunia w czasach, gdy był on europejskim ośrodkiem handlowym. Wówczas to funkcjonowało w mieście blisko sto spichlerzy, z których do dziś zachowało się jedynie 30. Niektóre z nich zostały przebudowane i przystosowane do nowych funkcji, czego chlubnym przykładem jest Hotel Spichrz przy ulicy Mostowej.

Inne dzielnice, okolice Torunia

Zabytki świeckie poza Zespołem Staromiejskim:

• Architektura secesji
  • Bydgoskie Przedmieście
• Architektura modernistyczna, klasycystyczna, funkcjonalistyczna
  • Mokre, Bydgoskie Przedmieście, Bielany, Chełmińskie Przedmieście
• Architektura szachulcowa
  • Jakubskie Przedmieście, Mokre, Bydgoskie Przedmieście, Chełmińskie Przedmieście
• Zabytki przyrodnicze
  • Ogród Zoobotaniczny – najstarszy w Polsce (1797 rok)
  • Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu – park ten założony został w 1817 roku. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków
  • Pomniki przyrody – występują na terenie całego miasta (Pomniki przyrody w Toruniu)
• Zamki
  • ruiny zamku Dybowskiego – zbudowany w latach 1424–1428
  • ruiny zamku w Złotorii – powstały w połowie XIV wieku, jedna z ważniejszych warowni w strefie konfliktów polsko-krzyżackich
  • Zamek Bierzgłowski – gotycki, wzniesiony w latach 1270–1305. Od 1992 roku właścicielem zamku jest Diecezja Toruńska
  • Zamek w Małej Nieszawce
• Architektura przemysłowa
  • Młyny Richtera
  • fabryki Born & Schütze

Zabytki sakralne poza Zespołem Staromiejskim:

Kaplica pw. św. Barbary w Toruniu

Kościół gotycki

• Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego – Kaszczorek
• Kościół barokowy
  • Kościół pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła – Podgórz
• Kościoły neogotyckie
  • poewangelicki Kościół pw. Opatrzności Bożej – Rudak
  • poewangelicki Kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Jerzego – Mokre
• Kościoły szachulcowe
  • Kaplica polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny – Chełmińskie Przedmieście
  • Kaplica pw. św. Barbary – Barbarka
• Kościół modernistyczny
  • Kościół pw. Chrystusa Króla – Mokre
• Kościół konstruktywistyczny
  • Kościół pw. św. Józefa – Bielany
• Kościół drewniany
  • Cerkiew pw. św. Mikołaja – Mokre

Zabytki militarne

Fort I Twierdzy Toruń

XIX-wieczna Twierdza Toruń składa się z ponad 150 obiektów (w tym 15 dużych fortów). Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej i tworzą unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Twierdza Toruń do rejestru zabytków została wpisana w 1971 roku. Wykaz fortów (nazwy polskie):

• Fort I – Jan III Sobieski
• Fort II – Stefan Czarniecki
• Fort III – Stanisław Jabłonowski
• Fort IV – Stanisław Żółkiewski
• Fort V – Jan Karol Chodkiewicz
• Fort VI – Jarema Wiśniowiecki
• Fort VII – Tadeusz Kościuszko
• Fort VIII – Kazimierz Wielki
• Fort IX – Bolesław Chrobry
• Fort X – Bateria Nadbrzeżna
• Fort XI – Stefan Batory
• Fort XII – Władysław Jagiełło
• Fort XIII – Karol Kniaziewicz
• Fort XIV – Józef Bem
• Fort XV – Henryk Dąbrowski
• Fort kolejowy

Najwyższe budynki mieszkalne

Najwyższym budynkiem mieszkalnym jest 14-piętrowy blok z wielkiej płyty w narożniku ulic Szosa Lubicka i Ślaskiego. Budynek wraz z całym zespołem tego kwartału powstał na początku lat 90. XX wieku. Były to ostatnie wysokie budynki stawiane w dzielnicy Na Skarpie.

Najwyższym budynkiem mieszkalnym w lewobrzeżnej części miasta jest modernistyczna 9-piętrowa wieża ciśnień z 4 kondygnacjami mieszkalnymi. Konstrukcja powstała w latach 1941–1943.

Drugim co do wysokości budynkiem po lewej stronie Wisły jest konstrukcja z lat 90. XX wieku. W 2010 roku zakończono jej adaptację na cele mieszkaniowe (jest to dawny biurowiec po Drosedzie). Liczy on 9 kondygnacji i wysokością dorównuje podgórskiej wieży ciśnień.

Kultura i sztuka

Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, siedziba Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej

Teatr im. Wilama Horzycy

Toruń jest jednym z większych ośrodków kulturalnych północnej Polski. Działa tu kilka dużych placówek kulturalnych, m.in. Toruńska Orkiestra Symfoniczna, Centrum Kultury Dwór Artusa, Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Toruńska Agenda Kulturalna, Teatr im. Wilama Horzycy, Teatr Baj Pomorski, Centrum Kultury Zamek Krzyżacki, Miejska Instytucja Kultury Dom Muz, galerie sztuki, kina, kilkanaście muzeów oraz jedyne w województwie Centrum Nowoczesności – Młyn Wiedzy.

W ciągu miesiąca w Toruniu odbywa się średnio sto różnego rodzaju imprez kulturalnych, zaczynając od festiwali, koncertów, wystaw, spektakli teatralnych, przeglądów poetyckich i fotograficznych, a na plenerowych pokazach historycznych kończąc.

Teatry

Toruń posiada teatr dramatyczny – Teatr im. Wilama Horzycy – jedną z najstarszych i najbardziej znanych i utytułowanych placówek w Polsce, goszczącą kilka dużych przedsięwzięć teatralnych (Festiwal Kontakt czy Festiwal Pobocza Teatru). Teatr ten jest wojewódzką instytucją kultury.

Toruń posiada również trzy sceny dziecięce – Teatr Baj Pomorski, Teatr Lalek „Zaczarowany Świat” i objazdowy Teatr Vaśka. Najsłynniejszy z nich, Baj Pomorski, poza dziesiątkami przedstawień dla dzieci i organizacją Międzynarodowych Toruńskich Spotkań Teatrów Lalek, jest także kolejną toruńską sceną dla dorosłych. Teatr Zaczarowany Świat powstał jako państwowy w 1950 roku (od 1990 roku w rękach prywatnych), nastawiony jest głównie dla najmłodszych widzów, szczególnie do dzieci w wieku przedszkolnym. Słynie przede wszystkim z charakterystycznej sali posiadającej 182 miejsca w tym 122 przeznaczonych wyłącznie dla najmłodszych w kształcie zwierząt, a w swojej historii przygotował ponad 200 premier.

Najnowszym toruńskim teatrem jest powstały w 2014 roku z inicjatywy samorządu województwa Kujawsko-Pomorski Impresaryjny Teatr Muzyczny, będący wojewódzką instytucją kultury. Teatr jest jedyną państwową jednostką w województwie nastawioną na spektakle stricte muzyczne. Nie ogranicza się on wyłącznie do przedstawień, organizuje również szereg koncertów, recitali, seansów filmowych oraz warsztatów teatralnych. Premierową sztuką było przedstawienie pn. „Siostry Parry” w dniu 13 czerwca 2014 roku. Tylko w przeciągu niespełna roku (od maja 2014) Teatr zorganizował 167 imprez, na których obecnych było łącznie ponad 19 tys. widzów.

W Toruniu istnieje również wiele teatrów alternatywnych. Do najbardziej znanych należy Teatr Wiczy, istniejący od 1991 roku. Prezentuje spektakle na scenach teatralnych, jak i w miejscach niekonwencjonalnych. Ich przedstawienia prezentowane były m.in. na słynnym Festiwalu Fringe w Edynburgu.

Kina

W 2016 roku Toruniu czynnych było osiem kin. Od kameralnych kin klubowych do wielkich multipleksów. Łącznie dysponują one 26. salami.

• Kino Centrum (studyjne) – znajduje się w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu
• Cinema City – multipleks (12 sal)
• Cinema City Toruń Plaza – multipleks (8 sal)
• Niebieski Kocyk – znajduje się w Klubie Studenckim Od Nowa
• Kino Tumult – znajduje się w dawnym kościele Świętej Trójcy, prowadzone przez Fundację Tumult
• Kino Diecezjalne – znajduje się w piwnicach Kościoła św. Józefa
• Artus Art Cinema – znajduje się w piwnicach Dworu Artusa

Imprezy

Jedna z projekcji podczas Festiwalu Światła SKYWAY na fasadzie Kościoła św. Ducha

Pośród festiwali teatralnych najbardziej znany w kraju jest Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”, odbywający się od 1991 roku. Teatr studencki reprezentują Akademickie Spotkania Teatralne Klamra, alternatywny – Ogólnopolski Festiwal Teatralny Pobocza Teatru, uliczny – Letnie Spotkania Teatrów Ulicznych, Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych i Festiwal Folkloru Miejskiego. Teatr dziecięcy to Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek. Kino i film reprezentują Międzynarodowy Festiwal Lato Filmów (2006 r. i 2007 r.) i Tofifest.

Z imprez i festiwali muzyki poważnej działa Międzynarodowy Festiwal „Nova Muzyka i Architektura” oraz Międzynarodowy Festiwal Haendlowski. Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich Probaltica odbywa się poza Toruniem, także w Warszawie i Grudziądzu, podobnie Europejskie Spotkania Artystyczne – oprócz Torunia w Przysieku i Zamku Bierzgłowskim. Świętojański Festiwal Muzyki Organowej trwa przez całe dwa letnie miesiące. Z festiwali muzyki współczesnej w Toruniu zorganizowano Jazz Od Nowa Festival, Toruń Blues Meeting, CoCArt Music Festival – organizowany przez Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Afryka Reggae Festival i Toruń-Bydgoszcz Harmonica Bridge. Największy rozgłos zyskał Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej Song Of Songs. Poezja jest reprezentowana przez Ogólnopolski Konkurs Poetycki „O liść konwalii” im. Zbigniewa Herberta.

Z imprez naukowych jest tu najstarszy w regionie Toruński Festiwal Nauki i Sztuki oraz impreza uniwersytecka Promocja Edukacyjna, ukazująca ofertę szkół wyższych z całej Polski, a w listopadzie – Toruński Festiwal Książki. Sztuki plastyczne reprezentowane są przez jedną z największych światowych imprez graficznych, odbywającą się w kilku miastach – Międzynarodowe Triennale Grafiki Kolor w grafice, Ogólnopolski Konkurs Wydawnictw Reklamowych IDEA, najstarszy regionalny Konkurs ZPAP Dzieło Roku, a także unikatowy w skali europejskiej Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży.

Imprezy masowe i popularne to Otwarte Mikrolotowe Mistrzostwa Polski – Festiwal Wiatru, coroczna odsłona Piernikowej Alei Gwiazd, Święto Muzyki, Dni Torunia i Święto Piernika. Od dwóch lat odbywa się także Festiwal Anielskie Spotkania, festiwal wolontariuszy pod hasłem „Toruń miastem aniołów”.

Muzea

Muzeum Toruńskiego Piernika

Muzeum Etnograficzne

Muzeum Diecezjalne

W mieście istnieje ponad 20 instytucji muzealnych. Do najstarszych tego typu placówek bez wątpienia należy Muzeum Okręgowe. Wywodzi się ono z założonego w 1861 roku Muzeum Miejskiego i Muzeum Toruńskiego Towarzystwa Naukowego otwartego w 1876 roku. Jego oddziałami są:

• Ratusz Staromiejski – wystawy stałe to m.in. Galeria sztuki gotyckiej, Dawny Toruń. Historia i rzemiosło artystyczne 1233–1793, Mennice i monety toruńskie 1233/1238 – 1765, Sala Mieszczańska z galerią portretu mieszczańskiego XVI–XVIII w., Sala Królewska. Poczet królów polskich
• Muzeum Historii Torunia w Domu Eskenów – wystawy stałe to: Toruń i jego historia, Księga Toruń 3D
• Muzeum Toruńskiego Piernika – mieści się w specjalnie zaadaptowanych XIX-wiecznych zabudowaniach fabryki pierników Gustawa Weesego. Prezentuje ponad 600-letnią historię słynnych toruńskich korzennych wypieków
• Kamienica pod Gwiazdą – Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu
• Dom Kopernika – wystawy stałe to: Mikołaj Kopernik – życie i dzieło, Makieta średniowiecznego Torunia
• Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika – prezentuje pamiątki po tym podróżniku

Pozostałe to:

• Muzeum Etnograficzne
  • skansen etnograficzny przy Muzeum Etnograficznym (jedyny w kraju skansen w centrum miasta)
  • oddział muzeum w Toruniu-Kaszczorku – Zagroda Rybacko-Rolnicza
• Muzeum Inżynierii Komunalnej Torunia (w zabytkowej wieży ciśnień)
• Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu (Narodowe Centrum Kultury, budowane w ramach Narodowego Programu Kultury „Znaki Czasu”)
• Żywe Muzeum Piernika w Toruniu
• Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu
• Muzeum Artylerii w Toruniu
• Muzeum Przyrodnicze w Toruniu (Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Mikołaja Kopernika)
• Muzeum Motoryzacji w Toruniu (przy Zespole Szkół Samochodowych w Toruniu)
• Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń – Bateria A.B. IV, zwiedzanie z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń i fortyfikacji
• Fort IV – XIX-wieczny fort artyleryjski, dostępny do zwiedzania z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń
• Muzeum Diecezjalne w Toruniu
• Dom PRL-u
• Muzeum Sportu Żużlowego
• Muzeum Twierdzy Toruń
• Muzeum Rycerzy i Żołnierzyków
• Muzeum Pamięć i Tożsamość im. św. Jana Pawła II (w budowie)

Centra kultury i nauki

Centrum Nauki Młyn Wiedzy w Toruniu

Ofertę kulturalną w Toruniu uzupełniają placówki związane z kulturą oraz jej popularyzacją, są to m.in. kluby studenckie, ogniska pracy pozaszkolnej, domy kultury. Największą tego typu placówką jest Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, który otwarto w 2013 roku. To pierwsza taka instytucja w Toruniu, a także w województwie i jedna z nielicznych w kraju. Posiada ona najdłuższe w Polsce, zamontowane na stałe, Wahadło Foucaulta

Pozostałe instytucje kultury to:

• Toruńska Agenda Kulturalna Toruńska Agenda Kulturalna,
• Planetarium im. Władysława Dziewulskiego
• Orbitarium
• Obserwatorium Astronomiczne
• Centrum Kultury „Dwór Artusa”
• Klub Studencki Od Nowa
• Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży
• Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu”
• Centrum Kultury „Zamek Krzyżacki”
• Ognisko Pracy Pozaszkolnej „Dom Harcerza” z czterema oddziałami: przy Zespole Szkół nr 24, Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 2, Zespole Szkół nr 15 i V LO
• Miejska Instytucja Kultury „Dom Muz” – posiada oddziały na Podgórzu i Rudaku
• Młodzieżowy Dom Kultury
• Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury
• Młyn Kultury (w budowie)
• Space EduHUB Toruń (w budowie)

Muzyka

Centrum Kulturalno-Kongresowe Jordanki, siedziba Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej

Życie muzyczne Torunia przybiera wiele form. Jedną z nich stanowią wykonawcy muzyki poważnej, czyli Toruńska Orkiestra Symfoniczna, która założona została w sezonie artystycznym 1978/79 jako Toruńska Orkiestra Kameralna. Status symfonicznej uzyskała w 2006 roku. Warto dodać, że już pod koniec lat 30. XX wieku ówczesne władze miasta wraz z istniejącym wówczas Konserwatorium podjęły próbę utworzenia w mieście orkiestry symfonicznej oraz budowy filharmonii. Wybuch II wojny światowej zaprzepaścił te plany. Drugim zespołem jest Multicamerata, zespół kameralny działający od 1991 roku.

Oprócz zespołów instrumentalnych w Toruniu działa kilka chórów, m.in.: Chór „Lutnia” (od 1898 roku), Chór Akademicki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (od 1979 roku), Toruński Chór Nauczycielski „Con Anima” (od 1985 roku).

Toruń w latach 80. XX wieku nazywany był żartobliwie wylęgarnią talentów muzyki młodzieżowej. Powstały tu wówczas takie zespoły, jak: rockowa Republika, Kobranocka, Bikini, punkrockowa Rejestracja, bluesowa Nocna Zmiana Bluesa i Tortilla Flat, a później: Butelka, SOFA i Manchester oraz formacja Organek. Z Torunia pochodzi też wokalista Sławomir Uniatowski.

Galerie

Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu

W Toruniu swoją siedzibę ma kilkanaście galerii. Najważniejsze i największe są galeriami państwowymi. Do tego grona są zaliczane: najstarszą, działającą od 1950 roku, Galerię Sztuki „Wozownia”, która prezentuje dokonania współczesnych twórców na ekspozycjach indywidualnych i zbiorowych, założoną w 1964 roku Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka – placówkę prowadzącą zajęcia plastyczne z dziećmi i młodzieżą, inicjującą akcje plastyczne i programy edukacyjne oraz prezentującą różnorodne wystawy oraz Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” – najnowsze (2008) i największe muzeum sztuki współczesnej w mieście.

Ponadto w Toruniu znajdują się:

• Galeria Rusz – prezentuje sztukę na bilbordach w przestrzeni publicznej
• Galeria „Na Piętrze” ZPAP – prowadzona przez oddział toruński ZPAP
• Galeria Domu Muz i Fotogaleria
• Galeria Forum – Galeria Wydziału Sztuk Pięknych UMK
• Galeria Miłość
• Mała Galeria Fotografii – Galeria Kujawsko-Pomorskiego Okręgu Związku Polskich Artystów Fotografików
• Galeria Dworzec Zachodni – działa od 2012 roku

Oświata

Placówki oświatowe

Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego

Przedszkole Miejskie nr 4 na Bydgoskim Przedmieściu

Szkoła Mistrzostwa Sportowego

Medyczno-Społeczne Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego

W Toruniu działa blisko 150 placówek oświatowych różnego rodzaju i szczebla

• 28 szkół podstawowych (SP nr 10, SP nr 18 i SP nr 16 z oddziałami integracyjnymi w tym 2 szkoły specjalne SP nr 19, SP nr 26 oraz 5 szkół niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
• 28 gimnazjów (w tym 1 dwujęzyczne (Gim. nr 4) i 2 specjalne (Gim. nr 19 i Gim nr 26) oraz 6 gimnazjów niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
• 15 liceów ogólnokształcących (w tym 2 dla dorosłych i 9 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
• 12 publicznych techników (w tym 2 dla dorosłych i 8 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
• 11 zasadniczych szkół zawodowych (w tym 1 specjalna i 1 niepubliczna o uprawnieniach szkoły publicznej)
• 3 licea profilowane
• 17 przedszkoli publicznych (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych)
• 23 przedszkola niepubliczne (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych)

Gimnazjum i Liceum Akademickie UMK

W Toruniu działa jedyne w województwie i w kraju Uniwersyteckie Liceum Ogólnokształcące. Placówka ta powstała w 1998 roku, ale jej korzenie sięgają początku lat 90. XX w., kiedy to rozpoczęto prace nad kształtem i funkcją szkoły. GiLA jest szkołą prowadzoną przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, a Ministerstwo Edukacji Narodowej patronuje placówce. Liceum Akademickie w roku 2022 zajęło drugie miejsce w rankingu liceów ogólnokształcących Perspektywy.

Szkolnictwo artystyczne

• Policealne Studium Edukacji Praktyk Teatralnych – studium działa od 2000 roku
• Szkoła Muzyczna Yamaha – istnieje od 2001 roku
• Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego w Toruniu – nadzór pedagogiczny nad Szkołą sprawuje Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, powstała w 1921 roku

Szkolnictwo medyczne

• Medyczno-Społeczne Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego – organem prowadzącym Szkołę jest Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego, istnieje od 1959 roku
• Policealna Szkoła Opiekunów Medycznych

Szkolnictwo sportowe

• Szkoła Mistrzostwa Sportowego – szkoła sportowa stwarza ofertę dla uzdolnionej młodzieży z całego regionu, trenują w niej wioślarze i kolarze, powstała w 1997 roku

Szkolnictwo specjalne

Zespół Szkół Nr 6 im. bł. ks. S. W. Frelichowskiego, Zespół Szkół Nr 26, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. J. Korczaka, Szkoła Podstawowa dla dzieci z Autyzmem PROMETHEUS

Inne instytucje

W Toruniu działają również placówki opiekuńczo-wychowawcze takie jak „Młody Las”, rodzinne domy dziecka i inne. W mieście swoją siedzibę ma również Kujawsko-Pomorski Ośrodek Adopcyjny.

Nadzór i doskonalenie zawodowe nauczycieli

W mieście funkcjonują instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze miasta i części wschodniej województwa, są to: Kuratorium Oświaty – delegatura w Toruniu, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Niepubliczna Rodzinna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Toruńskie Stowarzyszenie Oświatowe, którego celem jest tworzenie nowych alternatywnych form edukacji dzieci i młodzieży.

W Toruniu działa także Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli

Nauka

Towarzystwo Naukowe z 1875 roku

Uniwersytet Mikołaja Kopernika

Wyższa Szkoła Bankowa

Wyższe Seminarium Duchowne

Charakterystyka

Toruń jest dużym ośrodkiem naukowym. W Toruniu znajduje się najstarsza, największa i najlepsza uczelnia publiczna w północnej Polsce, czyli Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Znajdują się tu jedyne w województwie placówki Polskiej Akademii Nauk, a także kilkanaście innych placówek naukowo-badawczych, z których na wyróżnienie zasługuje największa i najważniejsza w regionie, ministerialny Instytut Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników, powstały w 1962 roku i posiadający oddziały w Gliwicach i Piastowie. Wreszcie działalność naukowo-badawczą prowadzą liczne towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz społeczno-kulturalne posiadające oddziały (w większości o charakterze regionalnym) w Toruniu. Największą w regionie i jedną z najstarszych w Polsce takich instytucji jest Toruńskie Towarzystwo Naukowe, założone w 1875 roku i posiadające 7 wydziałów (Nauk Historycznych, Filologiczno-Filozoficzny, Matematyczno-Przyrodniczy, Prawny, Teologiczny, Medyczny, Ekonomii i Biznesu).

Świadectwem ogromnego znaczenia i niejako potwierdzającym tezę o dominującej roli w województwie Torunia w zakresie naukowo-badawczym może być liczba kształconych w mieście doktorantów. Na ogólną liczbę 1198 osób kształcących się w regionie, aż 763 pobiera naukę w Toruniu (na całym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika jest to 881 osób, z czego 117 na Wydziałach Collegium Medicum w Bydgoszczy). Uczelnia posiada najszerszą ofertę kształcenia, obejmując 13 dziedzin naukowych i 26 dyscyplin.

Uczelnie

Nazwa	Rok założenia	Uwagi
Uniwersytet Mikołaja Kopernika	1945	największa uczelnia w województwie kujawsko-pomorskim. Posiada ona 16 wydziałów: 13 w Toruniu i 3 w Bydgoszczy jako Collegium Medicum. Uczelnie współpracuje również z Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku i Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. Uniwersytet posiada Obserwatorium Astronomiczne w Piwnicach, gdzie znajduje się największy w Europie Środkowo-Wschodniej radioteleskop, oraz Stację Polarną na Spitsbergenie. Na UMK działa jedyne w Polsce Archiwum Emigracji – ośrodek archiwalno-naukowy gromadzący zbiory i badania dokumentacji związanej z emigracją polską po 1945. Uczelnia kieruje również Uniwersyteckim Liceum Ogólnokształcącym w Toruniu
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Toruńskiej	1993	jurysdykcję kanoniczną nad Seminarium sprawuje biskup toruński
Studium Muzyki Kościelnej Diecezji Toruńskiej	1996	niepubliczna szkoła muzyczna, prowadzona przez diecezję toruńską
Wyższa Szkoła Bankowa	1998	największa biznesowa uczelnia niepubliczna w województwie kujawsko-pomorskim
Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej	2001	uczelnia niepubliczna należąca do Fundacji Lux Veritatis
Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema	2002	jednostka szkolnictwa Wojska Polskiego
Toruńska Szkoła Wyższa	2003	uczelnia niepubliczna
Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy – Wydział Techniczny i Wydział Pielęgniarstwa i Położnictwa	2011	uczelnia niepubliczna
Wyższa Szkoła Kultury Fizycznej i Turystyki im. Haliny Konopackiej – Wydział Zamiejscowy Toruń-Lubicz		uczelnia niepubliczna

Jednostki naukowo-badawcze

Toruń to jedyne miasto w województwie będące siedzibą instytutów Polskiej Akademii Nauk, są to:

• Pracownia Słownika Polszczyzny XVI w. Instytutu Badań Literackich
• Instytut Matematyczny oddział w Toruniu
• Zakład Astrofizyki Centrum Astronomicznego im. M. Kopernika
• Zakład Geomorfologii i Hydrologii Niżu Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania
• Zakład Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich Instytutu Historii
• Zespół Fizyki Plazmy Pracownia w Obserwatorium Astronomicznym w Piwnicach pod Toruniem

Biblioteki

Wojewódzka Biblioteka Publiczna – Książnica Kopernikańska przy ul. Słowackiego 8

Biblioteki

Szczególną rolę na mapie naukowej Torunia zajmują biblioteki i archiwa toruńskie. Miasto może poszczycić się posiadaniem kilkunastu tego rodzaju instytucji naukowych. To w Toruniu znajduje się największa biblioteka naukowa województwa oraz jedna z największych w całej Polsce – Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, posiadająca ponad 2200 tys. zbiorów, jak i najstarsza placówka naukowa na Pomorzu – Książnica Kopernikańska założona 19 lutego 1923 roku. Książnica Kopernikańska, która pełni dziś rolę biblioteki wojewódzkiej, jest kontynuatorką bogatych tradycji bibliotekarskich Torunia, sięgających czasów założenia miasta. Obie biblioteki w swoim zasobie posiadają cenne zbiory dawnych starodruków, bogate działy historii obejmujące nie tylko dzieje regionu, ale całej Polski, a nawet Europy. Książnica Kopernikańska liczy ok. 26 tys. woluminów starodruków (z ponad 60 tys. materiałów składających się na zbiory specjalne) począwszy od XV wieku, natomiast Biblioteka Uniwersytecka liczy około 0,5 mln zbiorów specjalnych, na które składają się rękopisy, stare druki czy zbiory kartograficzne i graficzne. Biblioteka Uniwersytecka jest również głównym koordynatorem projektu Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Jest także jedną z 17 instytucji w Polsce, posiadającej prawo do otrzymywania egzemplarza obowiązkowego (od 1947 roku). Do 1997 roku przywilej ten przysługiwał również Książnicy Kopernikańskiej, która otrzymywała regionalny egzemplarz obowiązkowy. Prawo te obowiązywało w latach 1927–1939 i 1968–1996.

Archiwa

Archiwum Państwowe przy Placu Rapackiego 4

Toruń jest znaczącym ośrodkiem archiwistyki w Polsce. To na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika od ponad 60 lat kształceni są archiwiści (jako jedyna uczelnia w Polsce na osobnym kierunku pn.: archiwistyka i zarządzanie dokumentacją). W jego ramach działa jedyny w Polsce Instytut Historii i Archiwistyki, na którym wykładają bądź wykładali wybitni specjaliści z zakresu archiwistyki m.in. Ryszard Mienicki, Franciszek Paprocki, Andrzej Tomczak, Bohdan Ryszewski czy Halina Robótka.

Toruń w końcu jest również siedzibą wielu archiwów. Wśród archiwów wchodzących w skład państwowej sieci archiwalnej pierwszorzędną rolę odgrywa Archiwum Państwowe. Zaliczane jest do najstarszych i najwartościowszych pod względem posiadanego zasobu w Polsce. Jego początki sięgają założenia miasta w XIII wieku. Do 1951 roku działało jako Archiwum Miejskie z siedzibą od początku swojego istnienia w Ratuszu Staromiejskim, następnie włączone zostało do sieci archiwalnej. Od tego momentu podlega Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych. Na zasób archiwum składa się około 6 tys. akt. Najcenniejsze materiały Archiwum stanowią dokumenty i akta z okresu staropolskiego (m.in. przywileje królewskie dla Torunia, przywilej lokacyjny Miasta Torunian, czy bulle papieskie). W zbiorach zachował się też jeden z największych w Europie zespół tabliczek woskowych połączonych w poliptyki. W 2003 roku tabliczki te zostały wpisane na krajową listę dziedzictwa kulturowego UNESCO.

Miasteczko Akademickie

Fragment miasteczka uniwersyteckiego na Bielanach

Dzięki staraniom władz UMK na początku lat 60. XX w. podjęto decyzję o budowie w Toruniu miasteczka uniwersyteckiego na Bielanach. Budowa miasteczka uniwersyteckiego została włączona przez rząd do programu obchodów 500-lecia rocznicy urodzin słynnego astronoma i patrona Uczelni – Mikołaja Kopernika, a opracowana w Pracowni Urbanistyczno-Architektonicznej S-77 pod kierunkiem doc. dr. Ryszarda Karłowicza. Teren miasteczka zajmuje ok. 82 ha. Położone jest ono na osiedlu Bielany w północno-wschodniej części miasta. Projekt przewidywał rozbudowę Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w formie jednorodnie ukształtowanego miasteczka z wyraźnym podziałem funkcjonalnym na część dydaktyczną (wydziały), usługowo-socjalną (akademiki, kluby studenckie) i centralną (rektorat, aula i biblioteka) i taki układ przestrzenny zachowany został do dnia dzisiejszego. Uroczyste otwarcie kampusu nastąpiło 2 października 1973 roku.

Od lat 90. XX w. do dziś miasteczko akademickie jest rozbudowywane, a od czerwca 2014 roku połączono je z centrum linią tramwajową.

W styczniu 2020 roku osiedle zostało wpisane do rejestru zabytków.

Media

Budynek Pomorskiej Rozgłośni Polskiego Radia, uruchomionej 15 stycznia 1935 roku

Nowości – redakcja

Telewizja

Toruń jest znaczącym ośrodkiem telewizyjnym na terenie województwa kujawsko – pomorskiego. W mieście znajduje się jedyne w regionie studio i biuro korespondenta telewizji: TVN, TVN24 i TTV, a także siedziba ogólnopolskiej TV TRWAM. Ponadto w Toruniu swoje studio i redakcję posiada Telewizja Polska, dzięki którym program z Torunia może być emitowany zarówno na antenie TVP3 Bydgoszcz (np. „Rozmowa Dnia”), jak i ogólnopolskiej. Placówka TVP powstała w mieście w 1996 roku, a jej siedziba od 2005 roku mieści się w kamienicy przy ul. Kopernika 4. Miasto w końcu posiada lokalne stacje telewizyjne, z których największą i najstarszą jest Telewizja Toruń.

Radio

Toruń posiada duże tradycje radiowe. To tu powstała 8 rozgłośnia radiowa w historii Polski. Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia uruchomiona została 15 stycznia 1935 roku. Od 1945 roku działała jednak w strukturze Polskiego Radia w Bydgoszczy, będąc drugim studiem rozgłośni działającej wówczas pod nazwą Rozgłośnia Pomorska Bydgoszcz-Toruń. Do 1959 roku to w Toruniu znajdował się jedyny nadajnik radiowy, z którego emitowany był program stacji. Studio i redakcja w Toruniu przez cały okres istnienia wnosi znaczący wkład w program rozgłośni, przejawiając się dużą aktywnością. Obecnie po zmianach w latach 90. tradycje Rozgłośni Pomorskiej kontynuuje Polskie Radio Pomorza i Kujaw mające w Toruniu siedzibę przy ul. Ślusarskiej 5. Ponadto w mieście swoją siedzibę ma ogólnopolskie katolickie Radio Maryja. Toruń jest także siedzibą wielu innych lokalnych rozgłośni radiowych m.in. Radia GRA, Radia Sfera (studencka stacja radiowa) czy Meloradia. Istnieje tu również regionalny oddział RMF FM, przy którym dyżuruje jedyny w województwie reporter tej stacji.

Maszty radiowe i telewizyjne

W Toruniu przy ulicy Moniuszki 11/13 mieści się Stacja Linii Radiowych „Moniuszki”. Od 2014 roku stacja ta pełniła rolę nadajnika testowego DAB+ Polskiego Radia (Toruń i okolice). Testową cyfrową emisję programu z tego nadajnika zakończono 1 maja 2015 roku.

Prasa, internet

W mieście działają liczne redakcje gazet, ukazują się dwa regionalne dzienniki: Nowości Dziennik Toruński oraz Gazeta Pomorska. Istnieje także wiele portali internetowych od informacyjnych po kulturalne i sportowe.

Inne

W Toruniu swoich korespondentów mają: Rzeczpospolita, Polska Agencja Prasowa, Katolicka Agencja Informacyjna oraz TVN News and Services Agency.

Opieka zdrowotna

Rozbudowa Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Toruniu (stan z października 2018 roku)

W Toruniu znajduje się kilkadziesiąt placówek ochrony zdrowia, w tym 6 szpitali, ponadto miasto jest siedzibą wojewódzkiego, kujawsko-pomorskiego oddziału PFRON; znajduje się tu delegatura NFZ dla byłego województwa toruńskiego oraz Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego, który sprawuje nadzór i kontrolę nad samodzielnymi zakładami opieki zdrowotnej, powołanymi przez Samorząd Województwa. Siedzibę w mieście mają również samorządy zawodowe lekarzy i lekarzy dentystów – Kujawsko-Pomorska Okręgowa Izba Lekarska czy pielęgniarek i położnych – Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych.

Ponadto w mieście siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i delegatury: Inspektoratu Farmaceutycznego, Inspektoratu Weterynarii, Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa, Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej i inne

Szpitale

• Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, ul. św. Józefa 53-59
  • Bank Mleka Kobiecego, ul. św. Józefa 53-59
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, ul. Konstytucji 3 Maja 42
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Obserwacyjno-Zakaźny, ul. Krasińskiego 4/4a
• Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Psychiatryczny, ul. Mickiewicza 24/26, ul. M. Skłodowskiej-Curie 27/29
• Specjalistyczny Szpital Miejski im. Mikołaja Kopernika, ul. Batorego 17/19
  • Banku Komórek Macierzystych, ul. Batorego 17/19,
• Szpital Specjalistyczny Matopat, ul. Storczykowa 8/10
• Szpital Cito Care, ul. Skłodowskiej-Curie 73

Bezpieczeństwo publiczne

Komenda Miejska Policji przy Grudziądzkiej 17

Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej przy ul. Prostej 32

W Toruniu istnieją wojewódzkie i miejskie instytucje dbające o bezpieczeństwo zarówno w mieście, jak i w powiecie oraz w województwie. Dyspozytorzy powyższych służb pełnią dyżury w Toruńskim Centrum Zarządzania Kryzysowego mieszczącym się przy ulicy Legionów 70/76 (siedziba Państwowej Straży Pożarnej). Centrum przyjmuje zgłoszenia numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999

Policja

W Toruniu znajduje się Miejska komenda Policji. Jednostka ta oprócz miasta Torunia obejmuje także obszar powiatu toruńskiego. Siedziba komendy znajduje się przy ulicy Grudziądzkiej 17. W jej skład wchodzą:

1. Komisariat Policji – Toruń Śródmieście, ul. PCK 2
2. Komisariat Policji – Toruń Rubinkowo, ul. Dziewulskiego 1
3. Komisariat Policji – Toruń Podgórz, ul. Poznańska 127/129
4. Komisariat Policji w Chełmży, ul. Sądowa 2
5. Komisariat Policji w Toruniu (wodny), mieszczący się w Porcie Zimowym przy ul. Popiełuszki 3 – to jedyny tego typu komisariat w województwie
6. Komisariat Policji w Dobrzejewicach
7. Posterunek Policji w Złejwsi Wielkiej, ul. Słoneczna 10

Państwowa Straż Pożarna

W Torunia swoją siedzibę ma Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej mieszcząca się w centrum miasta przy ulicy Prostej 32, a także Wojewódzkie Stanowisko Koordynacji Ratownictwa PSP i Ośrodek Szkolenia Państwowej Straży Pożarnej. Natomiast przy ulicy Legionów 70/76 umieszczono Komendę Miejską Państwowej Straży Pożarnej, której podlegają bezpośrednio następujące jednostki:

1. Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 (Mokre)
2. Ratowniczo-Gaśnicza nr 2 (Podgórz)
3. Ratowniczo-Gaśnicza nr 3 (Bielawy)
4. Ratowniczo-Gaśnicza w Chełmży.

Inne instytucje

Pozostałe instytucje to: Straż Miejska, Stacja Pogotowia Ratunkowego, Izba celna, Urząd Celny, WOPR, centrum szkoleniowe dla strażaków, Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmeria Wojskowa, Straż Rybacka, Straż Leśna i Straż Ochrony Kolei.

Garnizon toruński

Pomnik Artylerii Polskiej na placu Towarzystwa Miłośników Torunia, uzupełniony w 1993 roku o tablicę pamiątkową Oficerskiej Szkoły Artylerii w Toruniu

Koszary przy ul. Sienkiewicza – 6. Samodzielny Oddział Geograficzny im. płk dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego

Garnizon toruński swoim zasięgiem obejmuje kilka powiatów we wschodnio-południowej części województwa kujawsko-pomorskiego (m.in. toruński, aleksandrowski, włocławski, lipnowski) i należy do jednego z największych w tym regionie. Największe miasta na terenie tego garnizonu to Toruń oraz Włocławek. Komenda garnizonu mieści się przy ulicy Sobieskiego (CSAiU).

Uczelnie wojskowe

• Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema – jednostka szkoleniowa Wojska Polskiego. Powstała 22 kwietnia 2002 roku. Centrum kontynuuje tradycje bojowe oraz historyczne 22 jednostek i instytucji związanych ze szkolnictwem artylerii i uzbrojenia
• Ośrodek Strzelców Wyborowych
• Szkoła Podoficerska SONDA (planowana) – ma kształcić kandydatów na podoficerów w zakresie łączności i informatyki, a także podoficerów WOT o specjalności „piechota”

W Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika działa Zakład Historii Wojskowej. Prowadzi on unikatową specjalizację – „Historia wojskowa, służb mundurowych i specjalnych”, to drugi taki kierunek w Polsce na uczelni cywilnej.

Instytucje i jednostki WP

• 1. Baza Materiałowo-Techniczna – jest jednostką logistyki stacjonarnej, jedyną o takim charakterze w Siłach Zbrojnych RP, w skład której wchodzą:
  • Warsztaty techniki lotniczej
  • 12. Wojskowy Oddział Gospodarczy im. gen. dyw. Karola Otto Kniaziewicza
  • Skład numer 1
  • Skład numer 2
• 6. Samodzielny Oddział Geograficzny im. płk dypl. inż. Tadeusza Zieleniewskiego
• Wojskowa Komenda Transportu
• Centrum Szkolenia Wojsk Obrony Terytorialnej
• 8. Kujawsko-Pomorska Brygada Wojsk Obrony Terytorialnej
  • 81 batalion lekkiej piechoty Toruń
• Archiwum Wojskowe
• Wojskowa Komenda Uzupełnień
• Żandarmeria Wojskowa
• Komenda Garnizonu Toruń
• Orkiestra Wojskowa
• Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska – Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej
• Muzeum Wojsk Lądowych
• Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń
• parafia garnizonowa św. Katarzyny
• Wojskowa Straż Pożarna

Religia

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty

Kaplica polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Kościół ewangelicki św. Szczepana

Kościół greckokatolicki

W Toruniu znajduje się Parafia greckokatolicka. Z powodu braku świątyni liturgia celebrowana jest w kościele rzymskokatolickim pw. św. Maksymiliana.

Kościół prawosławny

W Toruniu znajduje się jedna parafia prawosławna pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Kościół rzymskokatolicki

Toruń od 1992 roku jest stolicą diecezji toruńskiej Kościoła rzymskokatolickiego, ustanowionej przez papieża Jana Pawła II bullą Totus Tuus Poloniae Populus z dnia 25 marca tego samego roku. Ingres pierwszego biskupa toruńskiego Andrzeja Wojciecha Suskiego do katedry św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela w Toruniu odbył się dnia 31 maja 1992 roku. Miasto obejmują cztery dekanaty: Toruń I, Toruń II, Toruń III i Toruń IV.

Do 1992 roku prawobrzeżny Toruń należał do diecezji chełmińskiej, a lewobrzeżny do archidiecezji gnieźnieńskiej.

W Toruniu swoje domy zakonne mają zarówno zakony i zgromadzenia męskie (franciszkanie, jezuici, redemptoryści, michalici, paulini, salezjanie, somaskowie), jak i żeńskie (serafitki, Karmelitanki, nazaretanki, pasterki, elżbietanki, józefitki, michalitki, urszulanki).

W mieście działa również kaplica św. Jana Marii Vianneya, należąca do reprezentującego tradycjonalizm katolicki Bractwa Kapłańskiego Świętego Piusa X.

Kościół starokatolicki

W Toruniu działalność duszpasterską prowadzi parafia polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.

Kościoły protestanckie

Od połowy XVI w. Toruń był miastem protestanckim, dziś kontynuatorką tej tradycji jest parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań protestanckich. Większość toruńskich kościołów protestanckich reprezentuje nurt chrześcijaństwa ewangelicznego i należy do Toruńskiego Przymierza Protestanckiego oraz Aliansu Ewangelicznego w RP.

Kościoły protestanckie działające w Toruniu:

• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w RP – Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego
• Kościół Boży w Polsce – Kościół „Chrystus dla Wszystkich” w Toruniu, Kościół Boży HESED w Toruniu
• Kościół Boży w Toruniu
• Kościół Chrześcijan Baptystów w RP – Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów w Toruniu, Placówka K5N w Toruniu
• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP – Parafia Ewangelicko-Augsburska w Toruniu
• Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP – Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan w Toruniu
• Kościół Zielonoświątkowy w RP – Kościół w Toruniu, Kościół Dla Torunia „Freedom”
• Mesjańskie Zbory Boże (Dnia Siódmego) – punkt misyjny w Toruniu podległy zborowi w Warszawie
• Zbór Braterski w Toruniu

Buddyzm

W Toruniu działają ośrodki należące do Buddyjskiej Wspólnoty „Zen Kannon”, Misji Buddyjskiej – Trzy Schronienia (Sakya Dechen Choling) oraz Związku Buddyjskiego Bencien Karma Kamtsang.

Cmentarze

W Toruniu znajduje się kilkanaście cmentarzy różnych wyznań, co wiąże się z wielokulturową historią miasta. Najstarsza zachowana nekropolia na terenie Torunia to mieszczący się przy ulicy Gałczyńskiego, w pobliżu zespołu staromiejskiego, cmentarz św. Jerzego z 1811 roku (jego historia sięga XIV w.) Pochowani są tam wybitni torunianie: rajcowie miejscy, notable, naukowcy, duchowieństwo, a także zwykli mieszkańcy miasta. Od 2003 roku 1 Listopada Towarzystwo Miłośników Torunia i władze miasta organizuje kwestę, której celem jest ratowanie najbardziej zniszczonych, a cennych nagrobków tego cmentarza.

Największą toruńską nekropolią jest założony w 1973 roku Centralny Cmentarz Komunalny, mieszczący się w północnej części miasta i zajmujący powierzchnię 27, 84 ha.

Toruńskie pomniki

Najbardziej znanym i charakterystycznym pomnikiem w Toruniu jest stojący na Rynku Staromiejskim pomnik Mikołaja Kopernika.

Ponadto w Toruniu występują liczne mniejsze pomniki, rzeźby, kamienie pamiątkowe, tablice, instalacje artystyczne i inne.

Sport

Peloton Tour de Pologne 2006 roku na ulicach Torunia

Adrian Miedziński, jeden z żużlowców KS Toruń

Zawodowe kluby sportowe

• KS Toruń S.A. – żużel (ekstraliga)
• KS Toruń HSA – hokej na lodzie (ekstraklasa – Polska Hokej Liga)
• Energa Toruń – żeńska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
• FC Toruń – futsal (ekstraklasa)
• Energa KTS Toruń – tenis stołowy (superliga)
• KS Pomorzanin Toruń
  • sekcja hokeja na trawie (I liga),
  • sekcja piłkarska (IV liga),
  • sekcja bokserska
• Budowlani Toruń
  • sekcja siatkówki żeńskiej
  • sekcja szermierki
  • sekcja wioślarska
• Twarde Pierniki Toruń – męska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
• TKP Elana Toruń – piłka nożna (III liga)
• AZS Toruń
  • sekcja piłki ręcznej mężczyzn (II liga)
  • sekcja koszykówki (II liga)
  • sekcja wioślarska
• Angels Toruń – futbol amerykański (II liga)
• KS Start-Wisła Toruń – tenis i jazda figurowa na lodzie
• MKS Axel Toruń – jazda figurowa na lodzie, curling
• KS Laguna 24 Toruń – pływanie

Obiekty sportowe

Motoarena Toruń im. Mariana Rosego

Do największych obiektów sportowych na terenie Torunia należy oddana do użytku w 2014 roku hala sportowo-widowiskowa przy ulicy Bema. Wielofunkcyjny obiekt o charakterze sportowo-widowiskowym wyposażony jest w jedyną w województwie i w kraju stałą sześciotorową bieżnię lekkoatletyczną o długości 200 metrów, a także w bieżnię treningową. Ponadto w hali znajdują się: ośmiotorowa bieżnia prosta do biegów sprinterskich, rozbieżnia do skoków w dal, trójskoku, skoku o tyczce i skoku wzwyż, a także rzutnia do pchnięcia kulą. Toruńska hala jest również przystosowana do dyscyplin zespołowych, takich jak: piłka ręczna, piłka siatkowa, piłka koszykowa, hokej halowy, tenis stołowy, halowy hokej na trawie, boks, kickboxing, badminton, tenis ziemny, szermierka, gimnastyka i akrobatyka sportowa.

Drugim co do wielkości obiektem sportowym w mieście jest Motoarena im. Mariana Rosego, zlokalizowana w zachodniej części Torunia. Jest najnowocześniejszym stadionem żużlowym nie tylko w Polsce, ale także na świecie. Długość toru wynosi 325 metrów, a na trybunach stadionu może zasiąść ok. 15000 kibiców. Obiekt otwarty został w kwietniu 2009 roku. Odbywają się na nim rozgrywki ligowe toruńskich żużlowców, a także inne zawody czarnego sportu.

W Toruniu istnieje również kryte profesjonalne lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego, aktualnie jedyny taki obiekt w województwie. Lodowisko powstało w 1960 roku, natomiast w 1986 roku obiekt został zadaszony. W latach 2004–2006 obiekt został gruntownie zmodernizowany. Służy toruńskim hokeistom oraz młodym toruńskim łyżwiarzom z MKS Axel Toruń.

Miasta partnerskie

W latach 70. XX wieku pojawiła się nowa forma współpracy – miasta partnerskie. Obecnie Toruń ma podpisane umowy z jedenastoma takimi miastami.

• Filadelfia – umowa z Toruniem od 1976 roku. Widocznym śladem jest nazwa nadwiślańskiego bulwaru – Bulwar Filadelfijski
• Getynga – umowa z Toruniem od 1978 roku. Widocznym śladem jest tablica drogowa na Placu Teatralnym (kierująca do Getyngi), kamień graniczny Getyngi, nazwa zjazdu drogowego z mostu drogowego im. Józefa Piłsudskiego – Ślimak Getyński
• Lejda – umowa z Toruniem od 1988 roku
• Hämeenlinna – umowa z Toruniem od 1989 roku
• Čadca – umowa z Toruniem od 1996. Widocznym efektem współpracy są coroczne Dni Czadcy w Toruniu i Dni Torunia w Czadcy oraz Rondo Czadcy przy ul. Legionów w Toruniu
• Swindon – umowa z Toruniem od 2003 roku
• Łuck – umowa z Toruniem od 2008 roku
• Novo Mesto – umowa z Toruniem od 2009 roku
• Guilin – umowa z Toruniem od 2010 roku
• Angers – umowa z Toruniem od 2016 roku
• Kowno – umowa z Toruniem od 2018 roku

Byłe miasto partnerskie:

• Królewiec – umowa z Toruniem w latach 1995–2022. 3 marca 2022 r. umowa z tym miastem została zerwana z powodu rosyjskiej agresji zbrojnej na Ukrainę.

Jednostki pływające nazwane imieniem Torunia

ORP Toruń wpływający do portu szczecińskiego

• ORP Toruń – monitor rzeczny Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej
• ORP Toruń Transportowo-Minowy (morski)
• MS Uniwersytet Toruński
• SY Województwo Toruńskie

Zobacz też

• Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
• Cmentarz żydowski w Toruniu
• Obóz jeniecki w Toruniu-Glinkach
• Planetoida 12999 Toruń

Bibliografia

• Tomasz Ceran: Zbrodnia pomorska 1939. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2018. ISBN 978-83-8098-466-0.
• Włodzimierz Ignacy Deczyński. Germanizacja i nazyfikacja nazw topograficznych Torunia dokonana przez niemieckie władze okupacyjne w 1939 roku. „Rocznik Toruński”. 48, 2021. 
• Alicja Lewandowska, Justyna Chodkowska-Miszczuk. Zrównoważona turystyka miejska jako nowe, niezbędne podejście do rozwoju turystyki kulturowej. Przykład Torunia. „Turystyka Kulturowa”. 5, 2019. 
• Stanisław Salmonowicz: Rösner Jan Gotfryd. W: Krzysztof Mikulski (red.): Toruński Słownik Biograficzny, t. 2. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2000.

Linki zewnętrzne

• Oficjalna strona miejska
• Toruń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 411 .
• http://www.slownik.ihpan.edu.pl/search.php?id=1947&q=Torun&d=0&t=0