Budzyń

Budzyń
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Rynek w Budzyniu
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	chodzieski
Gmina	Budzyń
Prawa miejskie	1458–1934, 2021
Burmistrz	Marcin Sokołowski
Powierzchnia	40,59 km²
Wysokość	100–110 m n.p.m.
Populacja (2022); • liczba ludności; • gęstość	; 4648; 115 os./km²
Strefa numeracyjna	67
Kod pocztowy	64-840
Tablice rejestracyjne	PCH
	Położenie na mapie gminy Budzyń Budzyń
	Położenie na mapie Polski Budzyń
	Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Budzyń
	Położenie na mapie powiatu chodzieskiego Budzyń
	52°53′22″N 16°59′19″E/52,889444 16,988611
TERC (TERYT)	3001024
SIMC	0524393
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Budzyń – miasto w Polsce położone w województwie wielkopolskim, w powiecie chodzieskim, w miejsko-wiejskiej gminie Budzyń^[2]. Siedziba gminy Budzyń.

Prawa miejskie uzyskał przed rokiem 1458. Pod koniec XVI wieku jako miasto królewskie należące do starostwa rogozińskiego leżało w powiecie poznańskim województwa poznańskiego^[3]. 13 czerwca 1934 stracił prawa miejskie^[4]. Budzyń odzyskał status miasta 1 stycznia 2021 roku^[5].

1934–1954 siedziba zbiorowej gminy Budzyń^[6], 1954–1972 gromady Budzyń^[7], a od 1973 ponownie gminy Budzyń^[8]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa pilskiego.

Toponimia[edytuj | edytuj kod]

Nazwa znana od XV wieku (Budzyn 1435, Budzin 1580) pochodzi od wyrazu budzyń. W słownictwie gwarowym wyraz ten zachował się w znaczeniu: „Lichsza część wsi, lub gorzej zabudowana, przyjmuje czasem pogardliwe miano budzynia”^[9]. Niemieckie brzmienia nazwy – „Budsin”.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza adnotowana wzmianka o Budzyniu pochodzi z 1435 r.^[10] Prawa miejskie otrzymał Budzyń przed 1458 r., za panowania Kazimierza Jagiellończyka. Miasto było własnością króla. Prawa miejskie odnowił Władysław IV w 1641 r., potwierdzając jednocześnie wizerunek orła białego i klucza jako herb Budzynia. W starostwie rogozińskim Budzyń był miastem królewskim, a później siedzibą niegrodowego starostwa budzyńskiego.

W 1774 r. został bezprawnie zaanektowany przez Królestwo Prus, co było wykroczeniem poza oficjalne postanowienia rozbiorowe. Pomimo intensywnych procesów germanizacyjnych Polacy stanowili w Budzyniu większość – świadczą o tym spisy ludności z lat 1816, 1831 i 1871.

5 stycznia 1919 r. powstańcy z pobliskiego Rogoźna Wielkopolskiego usunęli z Budzynia administrację pruską. Budzyń stał się miastem strategicznie ważnym dla powstania. 7 lutego udaremniono atak niemiecki na Rogoźno, w czym wydatny udział mieli mieszkańcy Budzynia. 26 kwietnia 1919 r. otrzymali symboliczny klucz do ratusza. Jednakże już 15 lat później mieszkańcy z powodów podatkowych zrezygnowali z praw miejskich. Od tego czasu do ponownego nadania praw miejskich Budzyń był jedną z największych i najprężniejszych gospodarczo wsi w kraju.

W roku 1939 w ramach fizycznej eliminacji inteligencji polskiej Niemcy rozstrzelali na Wzgórzach Morzewskich proboszcza parafii budzyńskiej Stanisława Łakotę^[11] i kierownika szkoły w Budzyniu Władysława Kaję.

W 2021 roku Budzyń odzyskał status miasta^[12].

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

Budzyń jest gminą rolniczą. Z ogólnej powierzchni gminy wynoszącej 20 761 ha, 12 242 ha to użytki rolne stanowiące 58,9%. Dominuje tu chów trzody chlewnej, oprócz tego bydła, owiec, kóz, drobiu mięsnego i niosek. Przeważa tu rolnictwo ekologiczne.

Edukacja[edytuj | edytuj kod]

W Budzyniu działa Szkoła Podstawowa im. Powstańców Wielkopolskich.

Kultura[edytuj | edytuj kod]

Od czerwca 2010 odbywa się corocznie w Budzyniu „Lato artystyczne” – impreza zainicjowana przez lokalną bibliotekę publiczną. Ma ona charakter kulturalno-edukacyjny, promuje twórczość artystyczną (rzeźba, malarstwo, muzyka, teatr, literatura, fotografia). W inauguracyjnej edycji udział wziął Lech Konopiński, Jerzy Utkin (poeta z Piły) i Jolanta Nowak-Węklarowa (poetka z Wągrowca)^[13]^[14].

Sport[edytuj | edytuj kod]

W 1988 roku otworzono stadion sportowy. Wykorzystywany jest przez BKS „Kłos” oraz SKS.

Ostatnio^[kiedy?] otworzono przy Gimnazjum salę w której mieści się boisko wielofunkcyjne 1 czerwca 2009 roku otworzone zostało boisko wielofunkcyjne koło Szkoły Podstawowej.

Religia[edytuj | edytuj kod]

Na terenie miasta znajduje się obecnie parafia katolicka pod wezwaniem św. Barbary, do której należą dwa znajdujące się na terenie miejscowości kościoły – św. Barbary i św. Andrzeja Boboli, będący kościołem poewangelickim^[15].

Jedynym czynnym cmentarzem znajdującym się w granicach Budzynia jest cmentarz katolicki założony w 2 poł. XIX wieku, znajdujący się pod opieką konserwatorską^[15].

Najstarszym znanym, nieczynnym już cmentarzem jest cmentarz katolicki usytuowany na wzgórzu zwanym „Okręglik”. Spoczywają na nim pochowani w 1813 roku żołnierze napoleońscy i osoby zmarłe na cholere w II poł XIX wieku. Na wzgórzu znajduje się obecnie kapliczka z posągiem Matki Boskiej. Przy kościele św. Barbary także znajduje się katolicki cmentarz, który objęty jest opieką konserwatorską. Znajdują się na nim nagrobki w kształcie obelisków pochodzące z poł. XIX wieku oraz groby powstańców wielkopolskich z 1919 r^[15].

Przy ulicy Wągrowieckiej znajduje się nieczynny cmentarz ewangelicki, także objęty opieką konserwatorską, z najstarszym nagrobkiem pochodzącym z roku 1896^[15].

W Budzyniu znajdował się także założony około 1700 roku cmentarz żydowski, znajdujący się niegdyś przy Margonińskiej^[15].

Turystyka[edytuj | edytuj kod]

Wiatrak „Partlak”
Kamień Prezydenta
Kościół neorenesansowy św. Barbary z 1849 r.
Kościół poewangelicki św. Andrzeja Boboli z 1881 r.
Wzgórze „Okręglik” z posągiem N.M.P.
Kamień upamiętniający zdobycie wozu pancernego

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b ^c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .
↑ Główny Urząd Statystyczny: Rejestr TERYT. [dostęp 2013-05-16].
↑ Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 243.
↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1934 r. o zniesieniu ustroju miejskiego niektórych miast w województwie poznańskiem. (Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422)
↑ Dz.U. z 2020 r. poz. 1332
↑ Dz.U. z 1934 r. nr 69, poz. 653
↑ Uchwała Nr 17/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu chodzieskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 26 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 października 1954 r. dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z 4 grudnia 1954 r., Nr. 20, Poz. 100)
↑ Uchwała Nr XVIII/98/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie poznańskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 29 grudnia 1972, Nr 32, Poz. 391)
↑ Kazimierz Rymut: Nazwy Miast Polski. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Ossolineum, 1987. ISBN 83-04-02436-5.
↑ Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe Polski. Historia - pochodzenie - zmiany, red. K. Rymut, t. I, A-B; t. II, C-D, Kr. 1996-1997. ISBN 83-85579-29-X.
↑ Opis aresztowania księdza Łakoty. dzienniknowy.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-12-13)]..
↑ Dz.U. z 2020 r. poz. 1332.
↑ Honorata Struzik, Lato artystyczne w Budzyniu, w: Panorama Wielkopolskiej Kultury, nr 3(58)/2010, WBP Poznań/Centrum Animacji Kultury Poznań, s. 7, ISSN 1730-8356.
↑ Budzyn.pl.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Charakterystyka wartości kulturowych, [w:] Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Budzyń, Gmina Budzyń, 9 listopada 1999 [dostęp 2022-02-11] .

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Budzyń 2(2), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 449 .
Budzyń 1, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 266 .

[gus2022-1] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08] .

[teryt-2] Główny Urząd Statystyczny: Rejestr TERYT. [dostęp 2013-05-16].

[3] Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 243.

[4] Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 maja 1934 r. o zniesieniu ustroju miejskiego niektórych miast w województwie poznańskiem. (Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422)

[5] Dz.U. z 2020 r. poz. 1332

[6] Dz.U. z 1934 r. nr 69, poz. 653

[7] Uchwała Nr 17/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na nowe gromady powiatu chodzieskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 26 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 października 1954 r. dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z 4 grudnia 1954 r., Nr. 20, Poz. 100)

[8] Uchwała Nr XVIII/98/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 5 grudnia 1972 w sprawie utworzenia gmin w województwie poznańskim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Poznaniu z dnia 29 grudnia 1972, Nr 32, Poz. 391)

[miasta-9] Kazimierz Rymut: Nazwy Miast Polski. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź: Ossolineum, 1987. ISBN 83-04-02436-5.

[10] Kazimierz Rymut: Nazwy miejscowe Polski. Historia - pochodzenie - zmiany, red. K. Rymut, t. I, A-B; t. II, C-D, Kr. 1996-1997. ISBN 83-85579-29-X.

[11] Opis aresztowania księdza Łakoty. dzienniknowy.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-12-13)]..

[12] Dz.U. z 2020 r. poz. 1332.

[13] Honorata Struzik, Lato artystyczne w Budzyniu, w: Panorama Wielkopolskiej Kultury, nr 3(58)/2010, WBP Poznań/Centrum Animacji Kultury Poznań, s. 7, ISSN 1730-8356.

[14] Budzyn.pl.

[:0-15] Charakterystyka wartości kulturowych, [w:] Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Budzyń, Gmina Budzyń, 9 listopada 1999 [dostęp 2022-02-11] .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Miasta na prawach powiatu	Kalisz Konin Leszno Poznań
Miasta powiatowe	Chodzież Czarnków Gniezno Gostyń Grodzisk Wielkopolski Jarocin Kępno Koło Kościan Krotoszyn Międzychód Nowy Tomyśl Oborniki Ostrów Wielkopolski Ostrzeszów Piła Pleszew Rawicz Słupca Szamotuły Śrem Środa Wielkopolska Turek Wągrowiec Wolsztyn Września Złotów
Miasta gminne	Bojanowo Borek Wielkopolski Budzyń Buk Chocz Czempiń Czerniejewo Dąbie Dobra Dobrzyca Dolsk Golina Gołańcz Grabów nad Prosną Jaraczewo Jastrowie Jutrosin Kaczory Kleczew Kłecko Kłodawa Kobylin Kostrzyn Koźmin Wielkopolski Koźminek Kórnik Krajenka Krobia Krzywiń Krzyż Wielkopolski Książ Wielkopolski Luboń Lwówek Łobżenica Margonin Miasteczko Krajeńskie Miejska Górka Mieścisko Miłosław Mikstat Mosina Murowana Goślina Nekla Nowe Skalmierzyce Obrzycko Odolanów Okonek Opalenica Opatówek Osieczna Ostroróg Pniewy Pobiedziska Pogorzela Poniec Przedecz Puszczykowo Pyzdry Rakoniewice Raszków Rogoźno Rychtal Rychwał Rydzyna Sieraków Skoki Sompolno Stawiszyn Stęszew Sulmierzyce Swarzędz Szamocin Ślesin Śmigiel Trzcianka Trzemeszno Tuliszków Ujście Wieleń Wielichowo Witkowo Wronki Wyrzysk Wysoka Zagórów Zbąszyń Zduny Żerków

Miasto	Budzyń
Wsie	Brzekiniec Bukowiec Dziewoklucz Grabówka Kąkolewice Niewiemko Nowa Wieś Wyszyńska Nowe Brzeźno Ostrówki Podstolice Popielno Prosna Sokołowo Budzyńskie Wyszynki Wyszyny
Integralne części miejscowości	Albertynowo Brzezinko Drążki Kolonia Łucjanowo Nowe Budy Nowki Strzelecki Gaj Szklarnia

Miasta	Budzyń Chodzież Margonin Szamocin
Gminy miejskie	Chodzież
Gminy miejsko-wiejskie	Budzyń Margonin Szamocin
Gminy wiejskie	Chodzież

Przynależność wojewódzka	woj. poznańskie (II RP) (1919–39) woj. poznańskie (1945–75)
Miasta (1919–75)	Budzyń (do 1934) Chodzież Margonin Szamocin Ujście
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54 i 1973–75)	Budzyń Chodzież Kaczory Margonin (od 1973) Margonin-Wieś (do 1954) Szamocin Ujście
Gromady (1954–72)	Budzyń (1954–72) Bukowiec (1954–58) Chodzież (1959–72) Dziembowo (1954–58) Kaczory (1954–72) Lipiagóra (1954–68) Margonin (1959–72) Margonin-Wieś (1954–58) Milcz (1954–58) Nałęcza (1954–58) Nowawieś Ujska (1954–58) Próchnowo (1954–58) Radwanki (1954–59) Rataje (1954–58) Rzadkowo (1954–58) Sokołowo Budzyńskie (1954–58) Stróżewo (1954–68) Szamocin (1959–72) Szamoty (1954–58) Śmiłowo (1954–68) Ujście (1959–72) Wymysław (1954–61) Wyszyny (1954–72)

Gminy miejskie	Bnin (1395–1934) Boćki (1509–1934) Brzostek (1367–1934, od 2009) Budzyń (1458–1934, od 2021) Ciężkowice (1348–1934, od 2000) Czarny Dunajec (1879–1896, 1925–1934, od 2023) Dobrzyca (1440–1934, od 2014) Gąsawa (1388–1934, od 2024) Gębice (1425–1934) Jagielnica (1518–1934) Jaraczewo (1519–1934, od 2016) Jazłowiec (1519–1934) Kopanica (1450–1934) Lanckorona (1366–1934) Łohiszyn (1570–1934, od 1959^OTP) Mielnik (1440–1934) Mieścisko (1474–1934, od 2024) Narew (1529–1934) Niżankowice (1431–1934, od 1940^OTP) Nowe Miasto nad Wartą (1283–1934) Nowy Dwór (1578–1934) Nowy Wiśnicz (1616–1934, od 1994) Obrzycko (1458–1934, od 1990) Odelsk (1546–1934) Piaski (1775–1934) Powidz (1243–1934) Rogowo (1380–1580, 1672–1934) Rostarzewo (1752–1934) Rychtal (1294–1934, od 2024) Ryczywół (1426–1934) Rynarzewo (1299–1934) Stara Sól (1557–1934, od 1940^OTP) Szereszów (1569–1934, od 1940^OTP) Święciechowa (1277–1934) Ulanów (1616–1934, 1941–1945, od 1958) Uście Solne (1616–1934) Władysławów (1727–1870, 1919–1934) Wojnicz (1369–1934, od 2007) Zaniemyśl (1742–1934, 1940–1948)
Gminy wiejskie z prawami miejskimi	Bircza (1464–1934, od 2024) Bukowsko (1720–1934) Dubiecko (1407–1934, od 2021) Dynów (1436–1934, od 1946) Jaćmierz (1437–1934) Jaśliska (1407–1934) Jezierzany (?–1934) Mrzygłód (1431–1934) Nowe Miasto Przemyskie (1463–1934) Nowotaniec (1444–1934) Osiek Jasielski (1363–1934) Rybotycze (1600–1934) Sołotwina (?–1934, od 1940^OTP) Zarszyn (1395–1934)
Gminy wiejskie z prawami miasteczka	Alwernia (1778–1934, od 1993) Babice nad Sanem (1484–1934) Baligród (1634–1934) Białobożnica (1910–1934) Biały Kamień (1493–1934) Bilcze Złote (1896–1934) Bobowa (1399–1934, od 2009) Brzozdowce (1526–1934) Bukaczowce (1489–1934, od 1940^OTP) Chocimierz (1444–1934) Chołojów (1650–1934) Czchów (1355–1934, od 2000) Czernelica (1575–1934, od 1940^OTP) Czudec (1427–1934) Dębowiec (1349–1934) Dobrotwór (1472–1934, od 1959^OTP) Dunajów (1424–1934) Dźwinogród (1784–1934) Felsztyn (1380–1934) Firlejów (1570–1934) Fredropol (1720–1934) Frysztak (1366–1934) Gołogóry (1469–1934) Gródek (1453–1934) Gwoździec (1540–1934, od 1940^OTP) Hussaków (1525–1934) Jabłonów (1602–1934, od 1940^OTP) Janów (1590–1934) Jasienica Rosielna (1727, 1857–1934) Jawornik Polski (1472–1934, od 2024) Jedlicze (1768–1934, 1959–1966^OTP, od 1967) Jezierna (1542–1934) Jezupol (1591–1934, od 1940^OTP) Jodłowa (1765–1934) Kamionka Wielka (1784–1934) Knihynicze (1563–1934) Kołaczyce (1358–1934, od 2010) Konkolniki (1880–1934) Korczyna (1516–1934) Kozłów (1577–1934, od 1961^OTP) Krasiczyn (1620–1934) Krościenko (1348–1934, 1973–1982) Krukienice (1490–1934) Krystynopol (1695–1934, od 1951) Krzywcza (1398–1934) Krzywcze Górne (?–1934) Kudryńce (1518–1934) Kukizów (1538–1934) Kułaczkowce (?–1934) Laszki Murowane (1560–1934) Leszniów (1471–1934) Lipnica Murowana (1326–1934) Lipsko (1620–1934) Lubycza Królewska (1764–1934, od 2016) Lutowiska (1742–1934) Łysiec (1652–1934, od 1940^OTP) Magierów (1595–1934, od 1940^OTP) Majdan Królewski (1763–1934) Marjampol (1670–1934) Markopol (1628–1934) Milówka (1818–1934) Narajów (1592–1934) Narol (1672–1934, od 1996) Nawaria (1578–1934) Niebylec (1581–1934) Niżniów (1508–1934) Obertyn (?–1934) Oleszyce (1578–1934, od 1989) Pistyń (1756–1934) Płazów (1614–1934) Podgrodzie (?–1934) Podkamień Cetnerowski (1441–1934, od 1940^OTP) Podkamień Jabłonowski (1515–1934) Potok Złoty (1601–1934, od 1984^OTP) Potylicz (1498–1934) Probużna (1785–1934) Pruchnik (1436–1934, od 2011) Przecław (1419–1934, od 2010) Radomyśl nad Sanem (1556–1934) Ryglice (1760, 1843–1934, od 2001) Rzochów (1386–1934) Sokołów (1879–1934) Sokołówka (1685–1934) Stanisławczyk (1626–1934) Stojanów (1547–1934) Stratyn (1671–1934) Strusów (1434–1934) Strzeliska Nowe (1513–1934) Szczucin (1745–1934, od 2009) Szczurowice (1648–1934) Świrz (1427–1934) Tarnoruda (1578–1934) Tartaków (1685–1934) Toporów (1450–1934) Touste (1720–1934) Tylicz (1363–1934) Tymbark (1353–1934) Tyrawa Wołoska (1707–1934) Ułaszkowce (1701–1934) Uście Biskupie (1498–1934) Uście Ruskie (1739–1934) Uście Zielone (1548–1934) Uścieczko (1661–1934) Waręż (1538–1934) Wielkie Oczy (1671–1934) Wielopole Skrzyńskie (1328–1934) Witków Nowy (?–1934) Wojniłów (1552–1934, od 1960^OTP) Zakliczyn (1557–1934, od 2006) Zarudzie (1784–1934) Zbyszyce (1784–1934) Żmigród Nowy (1373–1934) Żołynia (1740–1934)