Wyrzysk

Wyrzysk
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Staw Miejski w Wyrzysku
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	pilski
Gmina	Wyrzysk
Data założenia	przed 1320
Prawa miejskie	XV w.
Burmistrz	Bogusława Jagodzińska
Powierzchnia	4,12 km²
Wysokość	90 m n.p.m.
Populacja (30.06.2016); • liczba ludności; • gęstość	; 5174; 1255,8 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 67
Kod pocztowy	89-300
Tablice rejestracyjne	PP
	Położenie na mapie gminy Wyrzysk Wyrzysk
	Położenie na mapie Polski Wyrzysk
	Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Wyrzysk
	Położenie na mapie powiatu pilskiego Wyrzysk
	53°09′13″N 17°16′01″E/53,153611 17,266944
TERC (TERYT)	3019084
SIMC	0967392
	Urząd miejskiul. Bydgoska 29; 89-300 Wyrzysk
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Strona internetowa

Wyrzysk (niem. Wirsitz) – miasto nad Łobżonką w woj. wielkopolskim, w powiecie pilskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Wyrzysk. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. pilskiego. Leży w historycznej Krajnie.

Według danych z 31 grudnia 2009 miasto liczyło 5232 mieszkańców^[2].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Wyrzysk leży 35 km na wschód od Piły, na południowym skraju Pojezierza Krajeńskiego, w pobliżu Doliny Noteci, w głębokiej dolinie rzeki Łobżonki, w pagórkowatej, malowniczej okolicy. W bliskiej okolicy przebiega droga krajowa nr 10 Szczecin-Warszawa stanowiąca północne obejście Wyrzyska, a przez miasto prowadzą drogi wojewódzkie nr 194 do Gołańczy i nr 242 do Więcborka. 4 km na południe od miasta (w Osieku nad Notecią) znajduje się stacja kolejowa Wyrzysk Osiek, na linii Piła – Bydgoszcz.

Historia[edytuj | edytuj kod]

Prawdopodobnie jako pierwsi osiedlili się w wyrzyskim odcinku rzeki Łobżonki Celtowie na początku naszej ery. Osada znana w źródłach od 1320. W XIV dziedziczyli ją Pałukowie. W XV wieku Wyrzysk wspominany jest jako miasto, od 1772 w zaborze pruskim, później własność różnych rodów szlacheckich, od 1773 sprzedana królowi pruskiemu Fryderykowi II. Pierwotna lokacja miasta nie powiodła się i miasto lokowano ponownie między 1744 a 1773. Rozwój Wyrzyska na przełomie XVIII i XIX wieku związany był z założeniem tutaj jednej z baz regulacji Noteci. 1 stycznia 1919 Wyrzysk opanowany został przez powstańców wielkopolskich. W końcu 1939 Niemcy na terenie dawnej strzelnicy i cmentarza ewangelickiego zamordowali 26 Polaków.

W latach 1818–1975 miasto było stolicą powiatu wyrzyskiego. Do 1938 r. leżało w woj. poznańskim, później do 1939 w pomorskim, a od 1945 – w bydgoskim. Po reformie administracyjnej w 1975 roku terytorium powiatu zostało podzielone pomiędzy nowe (mniejsze) województwo bydgoskie i województwo pilskie. Powiatu nie przywrócono także w roku 1999 a miasto włączono do powiatu pilskiego w woj. wielkopolskim.

Gospodarka[edytuj | edytuj kod]

W Wyrzysku znajduje się kilka niewielkich przedsiębiorstw produkcyjnych. Działa tu Przedsiębiorstwo Budowlane „PBR” S.A.

Demografia[edytuj | edytuj kod]

Piramida wieku mieszkańców Wyrzyska w 2014 roku^[1].

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

kościół św. Marcina składający się z nawy bocznej i wieży – dawnej świątyni neogotyckiej z lat 1859–1860 oraz nawy głównej zbudowanej w 1946; część neogotycka nakryta jest w prezbiterium sklepieniem krzyżowo-żebrowym, w pozostałej części stropem belkowym; we wnętrzu:
- barokowy dawny ołtarz główny z ok. 1738
- barokowa rzeźba św. Wawrzyńca
dwór z połowy XIX w.
młyn wodny z muru pruskiego
dawna synagoga z 2. połowy XIX w.
domy eklektyczne i secesyjne z końca XIX w. i początku XX w.
wczesnośredniowieczne grodzisko stożkowate „Czubatka” – Rejestr NID – numer rejestru – 63/C z 1967-12-16; 232/Wlkp/C z 2008-03-19 (stanowisko 2)
pomniki i miejsca pamięci:
- pomnik 26 ofiar hitleryzmu
- głaz upamiętniający gen. Władysława Andersa z 1992

Sport[edytuj | edytuj kod]

Wyrzyski Ludowy Klub Sportowy Łobzonka
od 1999 co roku organizowany jest Uliczny Bieg „Olka” na cześć lekkoatlety Edmunda „Olka” Wojciechowskiego^[3]
Sekcja tenisa stołowego II liga

Osoby związane z Wyrzyskiem[edytuj | edytuj kod]

W Wyrzysku (niem. Wirsitz) urodził się Wernher von Braun, niemiecki uczony i konstruktor, członek NSDAP i późniejszy współtwórca amerykańskiego programu podboju kosmosu.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b Wyrzysk w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.
↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2010-06, s. 105. ISSN 1734-6118. [dostęp 2010-07-16].
↑ Bieg OLKA 2010. [dostęp 2013-11-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-06)].

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Strona internetowa Wyrzyska
Wyrzysk al. Wyrzysko, Werzysko, Wyritz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 107 .

[populacja2016-1] Wyrzysk w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12] , liczba ludności w oparciu o dane GUS.

[2] Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2009 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2010-06, s. 105. ISSN 1734-6118. [dostęp 2010-07-16].

[3] Bieg OLKA 2010. [dostęp 2013-11-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-06)].

[1]

[2]

[3]

Miasta na prawach powiatu	Kalisz Konin Leszno Poznań
Miasta powiatowe	Chodzież Czarnków Gniezno Gostyń Grodzisk Wielkopolski Jarocin Kępno Koło Kościan Krotoszyn Międzychód Nowy Tomyśl Oborniki Ostrów Wielkopolski Ostrzeszów Piła Pleszew Rawicz Słupca Szamotuły Śrem Środa Wielkopolska Turek Wągrowiec Wolsztyn Września Złotów
Miasta gminne	Bojanowo Borek Wielkopolski Budzyń Buk Chocz Czempiń Czerniejewo Dąbie Dobra Dobrzyca Dolsk Golina Gołańcz Grabów nad Prosną Jaraczewo Jastrowie Jutrosin Kaczory Kleczew Kłecko Kłodawa Kobylin Kostrzyn Koźmin Wielkopolski Koźminek Kórnik Krajenka Krobia Krzywiń Krzyż Wielkopolski Książ Wielkopolski Luboń Lwówek Łobżenica Margonin Miasteczko Krajeńskie Miejska Górka Mieścisko Miłosław Mikstat Mosina Murowana Goślina Nekla Nowe Skalmierzyce Obrzycko Odolanów Okonek Opalenica Opatówek Osieczna Ostroróg Pniewy Pobiedziska Pogorzela Poniec Przedecz Puszczykowo Pyzdry Rakoniewice Raszków Rogoźno Rychtal Rychwał Rydzyna Sieraków Skoki Sompolno Stawiszyn Stęszew Sulmierzyce Swarzędz Szamocin Ślesin Śmigiel Trzcianka Trzemeszno Tuliszków Ujście Wieleń Wielichowo Witkowo Wronki Wyrzysk Wysoka Zagórów Zbąszyń Zduny Żerków

Miasta	Wyrzysk
Wsie	Auguścin Bąkowo Dąbki Dobrzyniewo Falmierowo Glesno Gleszczonek Gromadno Karolewo-Wiernowo Konstantynowo Kosztowo Kościerzyn Wielki Młotkówko Osiek nad Notecią Polanowo Ruda Rzęszkowo Wyrzysk Skarbowy Żelazno Żuławka
Osady	Anusin Bagdad Bielawy Nowe Klawek Komorowo Marynka Masłowo Ostrówek Polinowo Wyciąg Stefanowo
Osada leśna	Zielona Góra
Integralne części wsi	Pracz Stanowiska
Część miasta	Wydmuchowo
Nieofic. cz. wsi	Hercowo

Miasta	Kaczory Łobżenica Miasteczko Krajeńskie Piła Ujście Wyrzysk Wysoka
Gminy miejskie	Piła
Gminy miejsko-wiejskie	Kaczory Łobżenica Miasteczko Krajeńskie Ujście Wyrzysk Wysoka
Gminy wiejskie	Białośliwie Szydłowo

Przynależność wojewódzka	woj. poznańskie (II RP) (1919-38) woj. pomorskie (II RP) (1938-39) woj. pomorskie (PRL) (1945-50) woj. bydgoskie (1950-75)
Miasta (1919-75)	Łobżenica Miasteczko Krajeńskie (Kraińskie) (do 1972) Mrocza Nakło (nad Notecią) Wyrzysk Wysoka
Gminy wiejskie zbiorowe (1934–54 i 1973–75)	Białośliwie (1934–40, 1945–54 i 1973–75) Łobżenica (1934–54 i 1973–75) Miasteczko Krajeńskie (Kraińskie) (1940–54) Mrocza (1934–54 i 1973–75) Nakło (nad Notecią) (1934–54 i 1973–75) Wąwelno (1940–45) Sadki (1934–54 i 1973–75) Wyrzysk (1934–54 i 1973–75) Wysoka (1934–54 i 1973–75)
Gromady (1954-72)	Białośliwie (1954-72) Czajcze (1954-61) Dębowo (1954-59) Dźwierszno Małe (1954-72) Dźwierszno Wielkie (1954-57) Falmierowo (1954-72) Grabówno (1954-57) Karnowo (1954-57) Karnówko (1954-57) Kaźmierzewo (1954-57) Kosztowo (1954-59) Krostkowo (1954-57) Liszkowo (1954-61) Luchowo (1954-72) Miasteczko Krajeńskie (Kraińskie) (1954-72) Mrocza (1954-72) Nakło nad Notecią (1958-72) Osiek nad Notecią (1954-72) Paterek (1954-61) Pobórka Wielka (1954-61) Radzicz (1954-68) Ruda (1954-59) Rudna (1954-61) Sadki (1954-72) Samostrzel (1954-61) Śmielin (1954-57) Wąwelno (1954-61 →) Wiktorówko (1954-61) Witosław (1958-72) Wyrzysk (1959-68) Wysoka (1954-72)