Cisowa Góra (wzgórze)

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cisowa Góra
Czisowa Góra; Komarzy Szczyt; Wysoka Góra; Wzgórze Załęskiej Hałdy
Ilustracja
Cisowa Góra widziana z d. wieży szybowej KWK „Polska” w Świętochłowicach (2023)
Państwo

 Polska

Województwo

 śląskie

Położenie

Chorzów, Katowice

Pasmo

Wyżyna Katowicka, Wzgórza Kochłowickie

Wysokość

338,8 m n.p.m.

Położenie na mapie Katowic
Mapa konturowa Katowic, u góry nieco na lewo znajduje się czarny trójkącik z opisem „Cisowa Góra”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się czarny trójkącik z opisem „Cisowa Góra”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, w centrum znajduje się czarny trójkącik z opisem „Cisowa Góra”
Ziemia50°15′08,1″N 18°57′45,3″E/50,252250 18,962583
Multimedia w Wikimedia Commons

Cisowa Góra[1][2][3] (Czisowa Góra[1]; w niektórych źródłach także pod innymi nazwami: Komarzy Szczyt[4][5], Wysoka Góra[6], Wzgórze Załęskiej Hałdy[7] bądź też wzgórze to jest opisywane bez nazwy[8][9][10]) – wzgórze w południowej Polsce, położone na Wyżynie Katowickiej, na pograniczu Katowic i Chorzowa. Szczyt wzgórza, dochodzący do wysokości 338,8 m n.p.m., położony jest w Katowicach i stanowi drugie (po Wzgórzu Wandy) najwyższe naturalne wzniesienie w mieście. Jest on ostańcem denudacyjnym, wykształconym ze skał górnego karbonu, i porasta go Las Załęski. W południowo-zachodniej części wzgórza został ustanowiony zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Uroczysko Buczyna”.

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Cisowa Góra położona jest w południowej Polsce[11] i pod względem regionalizacji fizycznogeograficznej według Jerzego Kondrackiego znajduje się w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), będącym częścią Wyżyny Śląskiej (341.1)[12]. W podziale na jednostki morfologiczne według Cecylii Karaś-Brzozowskiej Cisowa Góra jest częścią Płaskowyżu Bytomsko-Katowickiego i wchodzi w skład Wzgórz Kochłowickich[13].

Pod względem administracyjnym Cisowa Góra położona jest w centralnej części województwa śląskiego[12], na pograniczu Katowic i Chorzowa[8]. Szczyt wzniesienia znajduje się w Katowicach[8], na terenie dzielnicy Załęska Hałda-Brynów część zachodnia[14].

Geografia[edytuj | edytuj kod]

Cisowa Góra widoczna z wieży widokowej Muzeum Śląskiego pomiędzy Altusem a Ślizgowcem
Cisowa Góra widziana z wieży widokowej w d. wieży szybowej kopalni „Prezydent” w Chorzowie
Cisowa Góra widziana z ulicy Racławickiej w Chorzowie

Cisowa Góra geologicznie położona jest w niecce górnośląskiej wypełnionej utworami pochodzącymi z górnego karbonu, wykształconymi w postaci łupków, piaskowców i zlepieńców zawierających pokłady węgla kamiennego[13]. Wzgórze zbudowane jest z iłowców, mułowców i węgla kamiennego warstw załęskich i orzeskich (seria mułowcowa)[15], a miąższość tej serii przekracza 900 m[16]. Występują tutaj wychodnie tych skał, a cechą budujących wzgórze warstw orzeskich jest występowanie kilkudziesięciometrowych ławic iłołupków nadających się do produkcji ceramiki. Wykorzystywały je cegielnie, które znajdowały się m.in. na terenie historycznej gminy Załęże[17].

W trzeciorzędzie zostały utworzone główne rysy rzeźby terenu Katowic. W okresie tym dochodziło do intensywnego wietrzenia chemicznego i denudacji. U schyłku pliocenu główne rysy rzeźby Katowic były bardzo zbliżone do rzeźby współczesnej[18].

W czwartorzędzie obszar Katowic został prawdopodobnie pokryty przez lądolód skandynawski dwukrotnie: podczas najstarszego zlodowacenia południowopolskiego oraz w czasie zlodowacenia środkowopolskiego. Osady po pierwszym z tych zlodowaceń zostały usunięte w okresie interglacjału. Lądolód zlodowacenia środkowopolskiego wkroczył na teren Katowic od zachodu wzdłuż obniżenia Kłodnicy, a pozostałością tego zlodowacenia są gliny zwałowe występujące wzdłuż obniżeń dolinnych[18]. W granicach Katowic otaczają one Cisową Górę z trzech stron – od północy wzdłuż ulicy Gliwickiej w Załężu, od wschodu wzdłuż ulicy Żeliwnej oraz wzdłuż linii kolejowych biegnących przez Załęską Hałdę i dalej na zachód w kierunku Kokocińca[19].

Wzgórza Kochłowickie, których częścią jest Cisowa Góra, to równoleżnikowy wał podzielony dolinami na cztery izolowane wzgórza, z których dwa znajdują się na terenie Katowic[7]. Wzgórza te to kopulaste, miejscowo spłaszczone wzniesienia rozcięte lokalnie głębokimi do 45–50 m dolinami[20]. Wzgórze jest ostańcem denudacyjnym[21], a jego stoki są dosyć łagodne. Większe nachylenia zaznaczają się w partiach podszczytowych, gdzie odsłaniają się piaskowce karbońskie[7].

Cisowa Góra jest najwyższym wzniesieniem Wzgórz Kochłowickich[20]. Jest to także drugie najwyższe – po Wzgórzu Wandy – naturalne wzniesienie w Katowicach[10], stanowiące jednocześnie najwyższy punkt Załęża w jego historycznych granicach[9]. Kolejno wydawane mapy topograficzne podawały różną wysokość wzgórza. Na mapie topograficznej opracowanej w latach 1958–1961 wynosi ona 341,11 m n.p.m.[22], na mapie z 1965 roku 340,5 m n.p.m.[23], a na mapie z 1992 roku 338,8 m n.p.m.[8]

W klimacie całych Katowic zaznacza się przewaga wpływów oceanicznych nad kontynentalnymi[24], natomiast klimat samej Cisowej Góry modyfikowany jest również przez czynniki lokalne[25]. Panuje tutaj topoklimat typowy dla powierzchni zadrzewionych[26]. Średnia roczna temperatura powietrza w wieloleciu 1961–2005 dla stacji meteorologicznej w nieodległym Muchowcu wynosiła 8,1 °C[27], a średnia roczna suma opadów w okresie 1951–2005 kształtowała się na poziomie 713,8 mm[28].

Przez Cisową Górę przebiega dział wodny I rzędu pomiędzy dwoma głównymi dorzeczami Polski: Wisły i Odry. Północna część wzgórza, będąca częścią dorzecza Wisły, położona jest w całości w zlewni Rawy, zaś południowa (dorzecze Odry) w zlewni Kłodnicy[29]. W zlewni Rawy, około 350 m na południe od autostrady A4, na wysokości ulicy W. Witosa znajdowało się źródło potoku załęskiego, do którego 250 m niżej wyprowadzano wody kopalniane z pierwotnego nadania kopalni „Charlotte”. Potok ten płynął w kierunku północno-wschodnim do Rawy[30]. W zlewni Kłodnicy, w kierunku południowym z Cisowej Góry, spływa wąskim jarem strumyk rozgraniczający Katowice i Chorzów. Wpływa on na wysokości Kokocińca do Kłodnicy, stanowiąc prawy dopływ tej rzeki[31]. Również w zlewni Kłodnicy, pomiędzy ul. Brygadzistów oraz ul. Załęska Hałda, występują obszary z wodami stojącymi[32]. Większe akweny w rejonie Cisowej Góry znajdują się też na obszarze zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Uroczysko Buczyna”[22].

W podziale hydrogeologicznym Bronisława Paczyńskiego Cisowa Góra położona jest w obrębie śląsko-krakowskiego regionu hydrogeologicznego, w subregionie górnośląskim. Utwory wodonośne występują we wszystkich seriach stratygraficznych, lecz ich znaczenie uzależnione jest od czynników geologicznych, hydrologicznych oraz działalności człowieka[33].

Obszar Katowic, również w rejonie Cisowej Góry, uległ znacznym przeobrażeniom, wpływającym na każdy element środowiska przyrodniczego. Doszło także do osiadania terenów – w rejonie Załęskiej Hałdy na poziomie 15–18 m. Działalność górnicza i skanalizowanie rzek doprowadziło do zaniku wielu cieków i powstaniu obszarów zarówno nadmiernie zawilgoconych, jak i osuszonych[34].

Główny wpływ na przekształcenie naturalnej rzeźby terenu Cisowej Góry miała działalność górnicza. Znaczne powierzchnie wzniesienia zajmują tereny tzw. płytkiej eksploatacji górniczej związane z najstarszą eksploatacją węgla kamiennego. Na tych terenach pozostały niewypełnione pustki poeksploatacyjne, które są przyczyną powstawania niewielkich powierzchniowo zapadlisk[35]. Płytka eksploatacja była prowadzona w różnych miejscach Cisowej Góry w latach 1841–1964 i sięgała głębokości od 25 do 60 m[36].

Przyroda i ochrona środowiska[edytuj | edytuj kod]

Fragment Lasu Załęskiego w rejonie ulicy Upadowej (2014)

Cisowa Góra jest zalesionym wzgórzem[37] pokrytym przez Las Załęski, będące kompleksem leśnym położonym na granicy Katowic, Chorzowa i Rudy Śląskiej. Dużą powierzchnię kompleksu zajmują zbiorowiska o charakterze półnaturalnym, w skład których wchodzą bory mieszane, lasy mieszane i w niewielkim stopniu grądy[10]. Występuje tutaj szereg gatunków roślin typowych dla lasów naturalnych, w tym m.in.: konwalia majowa, kruszyna pospolita, borówka czarna, borówka brusznica, wrzos zwyczajny, nerecznica krótkoostna czy trędownik bulwiasty, a także szereg gatunków szuwarowych i łąkowych. Spośród zwierząt rejony Cisowej Góry zamieszkują m.in.: sarna, tchórz, łasica i wiele gatunków ptaków typowych dla środowiska leśnego[38]. Roślinność potencjalną w rejonie Cisowej Góry tworzą drzewostany lipowo-dębowo-grabowe z udziałem klonu i jesionu oraz drzewostan z dominacją dębów szypułkowych i bezszypułkowych oraz grabów[39].

U podnóża Cisowej Góry położony jest zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Uroczysko Buczyna”. Jest to obszar ochrony o powierzchni 65,32 ha, położony na terenie Chorzowa. Zachowały się tu fragmenty lasu o charakterze naturalnym, wśród których do najcenniejszych należą okazy buków o obwodzie powyżej 200 cm. Obszar ten też charakteryzuje się dużą różnorodnością gatunkową[10].

Lasy na Cisowej Górze są zarządzane przez Leśnictwo Panewnik, będącego częścią Nadleśnictwa Katowice[40] podlegającego Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Katowicach. Lasy Nadleśnictwa Katowice są lasami wielofunkcyjnymi – pełnią funkcje produkcyjne, ekologiczne i społeczne[41].

Historia i zagospodarowanie przestrzenne[edytuj | edytuj kod]

Fragment Załęskiej Hałdy i autostrady A4 widziany w kierunku szczytu Cisowej Góry (2014)

Na zboczach Cisowej Góry powstał przysiółek Załęża – Załęska Hałda. Osadę wzmiankowano po raz pierwszy w różnych źródłach w XVII i XVIII wieku[42][43]. Sama zaś nazwa osady wywodzi się ze staroniemieckiego słowa halda oznaczającego pochyły stok góry i sugeruje wydobycie kruszcowe na stokach zalesionego załęskiego wzniesienia[44]. Na mapie z lat 40. XVIII wieku zabudowa Załęskiej Hałdy obejmowała luźne gospodarstwa wzdłuż wschodniego obrzeża lasu[45]. W połowie XIX wieku tereny Załęskiej Hałdy miały charakter rolniczy, a z czasem osada przekształciła się w miejscowość typowo robotniczą[46]. Górnictwo kruszcowe w rejonie Cisowej Góry prowadzono do połowy XIX wieku, a cały stok górski posiadał liczne szybiki[47]. Wydobywano tutaj rudę żelaza w postaci limonitów ilastych w gniazdach w pokładach ilastych[48]. Pozostałościami po dawnym górnictwie kruszców są dukle, które zostały zasypane i zrównane z otoczeniem[48].

Prowadzono tu także w XIX i XX wieku płytką eksploatację węgla kamiennego[36]. Już w 1788 roku prowadzono prace wiertnicze w rejonie Załęskiej Hałdy. Natrafiono na podkład węgla kamiennego nazwany „Charlotte” i w 1792 roku uruchomiono na północnych stokach Cisowej Góry pierwszą na terenie gminy Załęże kopalnię węgla kamiennego[49][50]. W latach 20. XIX wieku uruchomiono w rejonie Załęskiej Hałdy, w miejscu powstałej kilka lat wcześniej szklarni hutę cynku „Johanne”, a na przełomie lat 30. i 40. XIX wieku hutę cynku „Viktor”[51]. Na zachód od cynkowni „Johanne”[52] na północno-wschodnich zboczach Cisowej Góry[50] powstała mała kolonia robotnicza – Johanka[52]. Zakłady hutnicze zostały zlikwidowane jeszcze w XIX wieku[53].

Obszar Cisowej Góry był terenem granicznym, przez który – południowym stokiem wzniesienia – przebiegała granica między Ligotą a Załężem[2][31][3]. Od 1818 roku była to także granica powiatów pszczyńskiego i bytomskiego[10], a od 1873 pomiędzy powiatem pszczyńskim a nowopowstałym powiatem katowickim[54].

ROD „Załęski Las” w rejonie ulicy Upadowej

Na początku XX wieku w Załęskiej Hałdzie przy ulicy Załęska Hałda na wysokości ulicy Dobrego Urobku czynna była gospoda „Zum hohen Berg” (z niem. Do Wysokiej Góry)[55].

Po przyłączeniu wschodniej części Górnego Śląska do Polski, w 1924 roku gminę Załęże wraz ze szczytem Cisowej Góry włączono w granicę Katowic[56]. Rok później rozpisano konkurs na plan zagospodarowania przestrzennego Wielkich Katowic, a nagrodzone prace zakładały m.in. przeprowadzenie drogi tranzytowej wschód–zachód pomiędzy Katowicami a Kochłowicami – późniejszej autostrady A4 (ulicy Kochłowickiej)[57]. Budowę drogi powiatowej relacji Katowice–Kochłowice przez Radoszowy, która przecięła Las Załęski, rozpoczęto w 1936 roku[58]. Prace budowlane prowadzono do momentu wybuchu II wojny światowej, a także w czasie niemieckiej okupacji[59].

Fragment osiedla W. Witosa

W pierwszych dniach II wojny światowej, 5 września 1939 roku, w Lesie Załęskim na Cisowej Górze toczyły się walki polskiej samoobrony z regularnymi oddziałami Wehrmachtu[60]. Po zakończeniu II wojny światowej, jeszcze w latach 40. XX wieku, na północ od szczytu Cisowej Góry rozpoczęto budowę osiedla tzw. fińskich domów[61]. W 1976 roku rozpoczęto jego wyburzanie, a w jego miejsce wzniesiono osiedle im. Wincentego Witosa[62]. Pierwsze bloki na osiedlu oddano do użytku w 1978 roku[63]. W czasach Polski Ludowej, na obszarze Cisowej Góry, będącej terenami stacjonującej w Katowicach od 1965 roku Śląskiej Jednostki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (od 1979 roku 6 Śląskiej Brygady Zmotoryzowanej im. Gwardii Ludowej), wybudowany został poligon ze strzelnicami, torem przeszkód oraz magazyn amunicji[64]. W tym okresie powstały także kompleksy ogródków działkowych, w tym ROD „Załęski Las” w rejonie ulic Załęska Hałda, Kochłowickiej i Upadowej[65].

1 stycznia 1992 roku weszła uchwała o podziale Katowic na jednostki pomocnicze samorządu. Szczyt Cisowej Góry znalazł się wówczas w granicach jednostki Ligota-Panewniki, z której 29 września 1997 roku wydzielono nową dzielnicę – Załęska Hałda-Brynów część zachodnia, w granicach której znalazło się to wzgórze[43]. W listopadzie 2001 roku w śladzie ulicy Kochłowickiej oddano do użytku autostradę A4 na odcinku pomiędzy ulicą Mikołowską w Katowicach a Chorzowem-Batorym[66]. Autostrada A4, biegnąca równoleżnikowo wzdłuż północnego zbocza Cisowej Góry, stanowi część międzynarodowej trasy E40[67]. W 2009 roku przy autostradzie A4 u podnóża Cisowej Góry rozpoczął działalność salon samochodowy marki Porsche[68]. W rejonie ulicy Upadowej 14 października 2021 roku uroczyście rozpoczęto budowę kompleksu Stadionu Miejskiego dla GKS-u Katowice, w ramach którego zaprojektowano stadion z halą sportową i dwoma boiskami treningowymi[65].

W rejonie Cisowej Góry przebiegają następujące szlaki turystyki pieszej i rowerowe trasy turystyczne:

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Kasprzyk 1994 ↓, s. 202.
  2. ↑ a b Witaszek 2008 ↓, s. 11.
  3. ↑ a b Jan Witaszek; Stanisław Witaszek: ODCINEK 50. Ligockie granice – część 4. www.mdkligota.pl. [dostęp 2023-06-17]. (pol.).
  4. ↑ Steuer 2023 ↓, K.
  5. ↑ Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Katowicach: Zielone Śląskie. geoportal.orsip.pl. [dostęp 2023-06-18]. (pol.).
  6. ↑ Steuer 2023 ↓, W.
  7. ↑ a b c Tokarska-Guzik, Rostański i Kupka 2002 ↓, s. 13.
  8. ↑ a b c d Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Geoportal Krajowy. Skany map topograficznych. Mapa topograficzna z 1992 roku. Skala 1:10 000. mapy.geoportal.gov.pl. [dostęp 2023-06-16]. (pol.).
  9. ↑ a b Musioł 1969 ↓, s. 12.
  10. ↑ a b c d e Kałuska 2022 ↓, s. 11.
  11. ↑ Opracowanie... 2014 ↓, s. 25.
  12. ↑ a b Absalon, Czaja i Jankowski 2012 ↓, s. 43.
  13. ↑ a b Absalon, Czaja i Jankowski 2012 ↓, s. 44.
  14. ↑ Urząd Miasta Katowice: Miejski System Zarządzania-Katowicka Infrastruktura Informacji Przestrzennej. emapa.katowice.eu. [dostęp 2023-06-02]. (pol.).
  15. ↑ Absalon, Czaja i Jankowski 2012 ↓, s. 49.
  16. ↑ Opracowanie... 2014 ↓, s. 32.
  17. ↑ Tokarska-Guzik, Rostański i Kupka 2002 ↓, s. 9.
  18. ↑ a b Opracowanie... 2014 ↓, s. 33.
  19. ↑ Opracowanie... 2014 ↓, Załącznik nr 10.
  20. ↑ a b Absalon, Czaja i Jankowski 2012 ↓, s. 50.
  21. ↑ Opracowanie... 2014 ↓, Załącznik nr 9.
  22. ↑ a b Wojewódzki Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Katowicach: Geoportal Województwa Śląskiego – ORSIP. geoportal.orsip.pl. [dostęp 2023-06-16]. (pol.).
  23. ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Geoportal Krajowy. Skany map topograficznych. Mapa topograficzna z 1965 roku. Skala 1:10 000. mapy.geoportal.gov.pl. [dostęp 2023-06-16]. (pol.).
  24. ↑ Tokarska-Guzik, Rostański i Kupka 2002 ↓, s. 14.
  25. ↑ Absalon, Czaja i Jankowski 2012 ↓, s. 51.
  26. ↑ Opracowanie... 2014 ↓, Załącznik nr 14.
  27. ↑ Absalon, Czaja i Jankowski 2012 ↓, s. 52.
  28. ↑ Absalon, Czaja i Jankowski 2012 ↓, s. 54.
  29. ↑ Absalon, Czaja i Jankowski 2012 ↓, s. 54–55.
  30. ↑ Borowy 1997 ↓, s. 79.
  31. ↑ a b Witaszek 2008 ↓, s. 13.
  32. ↑ Opracowanie... 2014 ↓, Załącznik nr 15.
  33. ↑ Absalon, Czaja i Jankowski 2012 ↓, s. 61.
  34. ↑ Tokarska-Guzik, Rostański i Kupka 2002 ↓, s. 25.
  35. ↑ Opracowanie... 2014 ↓, s. 35.
  36. ↑ a b Opracowanie... 2014 ↓, s. 64.
  37. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 4.
  38. ↑ Lokalny... 2004 ↓, s. 12.
  39. ↑ Opracowanie... 2014 ↓, s. 117.
  40. ↑ Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Katowicach: Mapa interaktywna RDLP w Katowicach. rdlp-katowice.maps.arcgis.com. [dostęp 2023-06-17]. (pol.).
  41. ↑ Opracowanie... 2014 ↓, s. 118.
  42. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 40.
  43. ↑ a b Kałuska 2022 ↓, s. 19.
  44. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 41.
  45. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 42.
  46. ↑ Kałuska 2022 ↓, s. 22.
  47. ↑ Musioł 1969 ↓, s. 16.
  48. ↑ a b Musioł 1969 ↓, s. 40.
  49. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 43.
  50. ↑ a b Witaszek 2008 ↓, s. 28.
  51. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 45.
  52. ↑ a b Musioł 1969 ↓, s. 44.
  53. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 53.
  54. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 26.
  55. ↑ Kałuska 2022 ↓, s. 23.
  56. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 28.
  57. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 56.
  58. ↑ Kałuska 2022 ↓, s. 30.
  59. ↑ Kałuska 2022 ↓, s. 99.
  60. ↑ Steuer 2023 ↓, L.
  61. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 57.
  62. ↑ Kasprzyk 1994 ↓, s. 58.
  63. ↑ Kałuska 2022 ↓, s. 89.
  64. ↑ Kałuska 2022 ↓, s. 38.
  65. ↑ a b Kałuska 2022 ↓, s. 148.
  66. ↑ Anna Zielonka, Autostrada A4: historia budowy jej śląskich odcinków [online], chorzow.naszemiasto.pl, 5 stycznia 2017 [dostęp 2023-06-18] (pol.).
  67. ↑ Kałuska 2022 ↓, s. 100.
  68. ↑ Kałuska 2022 ↓, s. 61.
  69. ↑ a b Opracowanie... 2014 ↓, s. 213.
  70. ↑ Szlak 25-lecia PTTK. mapa-turystyczna.pl. [dostęp 2023-06-18]. (pol.).
  71. ↑ Urząd Miasta Katowice: Katowice na rowery. Trasy. www.katowice.eu. [dostęp 2023-06-18]. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Przyroda Katowic
Parki
Kompleksy rekreacyjne
Użytki ekologiczne
Rezerwaty przyrody
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Lasy i pomniki przyrody
Przyroda nieożywiona
Instytucje

Herb Katowic

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cisowa_Góra_(wzgórze)&oldid=71271797”