Tekst źródłowy strony Propinacja

'''Propinacja''' ([[łacina|łac.]] ''propinatio'')<ref>[https://archive.is/20140814190826/http://www.slownik-online.pl/kopalinski/72F3C9E3ECA9B779412565810019C62C.php ''Słownik Wyrazów Obcych'']</ref> – wyłączne prawo właściciela dóbr ziemskich do produkcji i sprzedaży piwa, gorzałki i miodu w obrębie jego dóbr oraz przywilej do sprowadzania tych wyrobów z innych miast i czerpania z tego tytułu dochodów{{odn|Łepkowski|1973|s=379}}. Sprzedaż pańskiego alkoholu odbywała się w [[Karczma|karczmie]] pańskiej, w której obowiązywał zakaz sprzedaży obcego alkoholu<ref>Bogdan Snoch ''Szkolny słownik historii Polski od pradziejów do roku 1795'', wyd. 1995, s. 99</ref>.

Przywilej propinacji dzierżawiony był często przez Żydów, sołtysów lub karczmarzy, a dochody właściciela dóbr z propinacji często przekraczały te z innych form działalności. Niejednokrotnie pan [[feudał|feudalny]] zmuszał chłopów do zakupu trunków w swoich karczmach lub nakładał opłaty na chłopów produkujących napoje alkoholowe na własne potrzeby. Kiedy chłop nie wykupił narzuconej mu ilości piwa czy wódki, przypadającą na niego ilość alkoholu wylewano w jego chałupie, a on i tak za alkohol musiał zapłacić. Dochodziło do tego, że nie chciano na wsi zawierać ślubów z obawy przed płaceniem za narzucony przez właściciela dóbr zbyt wysoki kontyngent wódki<ref>Marian Lech, ''Za króla Sasa'', Warszawa 1965, s.72.</ref>. Karl Grolmann w tej sprawie twierdził: ''czego nie wydarto chłopu daninami, pańszczyzną, odbierano pośrednio przez wódkę''{{odn|Wasylewski|1962|s= 402}}.

Prawo propinacji znosiło tym samym obowiązek sprzedaży alkoholu z miast królewskich, a dawało uprawnienia właścicielom ziemskim. W Polsce propinacja wprowadzona została ustawą sejmową w 1496 r., a rozpowszechniła się w XVII wieku<ref name="Bobrz">{{cytuj książkę|nazwisko=Bobrzyński|imię=Michał|tytuł=Prawo propinacyi w dawnej Polsce|miejsce=Kraków|data=1888|strony=30|url=http://www.polona.pl/dlibra/doccontent2?id=11739&from=&from=generalsearch&dirids=1&lang=pl}}</ref>.
Zasadniczy statut wolności propinacyjnej z r. 1496 brzmi:
{{Cytat
 |treść = ''Znosimy na zawsze nadużycie, t.j. zmuszanie poddanych, aby do domów i karczem przyjmowali piwo z miast królewskich, stanowiąc, aby panowie wsi i ich poddani w tej wolności byli zachowani, iż wolno każdemu piwa i inne trunki skądkolwiekbądź brać i we wsiach ich warzyć i warzyć kazać i wolno użytkować bez wszelkiej obawy z naszej strony, lub starostów naszych zakazu, aresztowania lub kary''<ref>{{cytuj książkę|nazwisko=Gloger|imię=Zygmunt|tytuł=Encyklopedja staropolska ilustrowana. T. 4|miejsce=Warszawa|data=1903|strony=120|url=http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=7111&from=&dirids=1&ver_id=330637&lp=9&QI=FC4D4D19B2682FA9E6C0F81B89030275-1}}</ref>.
 |styl = środek
}} 
 
Propinacja służyła miastom królewskim w ich granicach: 
{{Cytat
 |treść = ''z czego pochodził znakomity rodzaj dorobku miejskiego.  Nie wolno było do miast królewskich przywozić piwa z dóbr szlachty lub z innych miast.'' (...) ''wolno było szlachcie w mieście królewskiem mieszkającej wyrabiać dla siebie trunki mocne, bez opłaty żadnej; lecz nie wolno ich było sprzedawać.''<ref>[[Antoni Zygmunt Helcel]] [https://archive.org/details/azhelclapismpoz00umiegoog ''Pism pozostałych wydanie pośmiertne. T. 1 Dawne prawo prywatne polskie''] Kraków 1874, s. 88.</ref>
 |styl = środek
}}

Do prawa tego rościli też pretensje Kozacy. [[Ugoda zborowska]] w punkcie 11 głosiła: 
{{Cytat
 |treść = ''Gorzałki'' [Kozacy] ''szynkować nie mają krom'' [oprócz] ''tego co na swoją potrzebę zrobią co hurtem wolno im będzie sprzedać'' (...)
 |styl = środek
}}.

Propinację zniesiono ostatecznie w [[Zabór pruski|zaborze pruskim]] w 1845, w [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicji]] w 1889, a w zaborze rosyjskim w 1898{{odn|Łepkowski|1973|s=379}}. Według innego źródła prawo propinacji istniało w Galicji w kolejnych latach, a wskutek zabiegów galicyjskich szynkarzy stowarzyszonych w Centralnym Związku Krajowym Gospodnio-Szynkarskim (kierowanym przez Krzysztofa Janowicza), w 1905 przewidziano ustanie propinacji w 1911<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Walka z propinacją | czasopismo = [[Nowości Ilustrowane|Nowości Illustrowane]] | wolumin = Nr 45 | strony = 16 | data = 4 listopada 1905 | url = https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/129104}}</ref> i w tym roku miała wejść w życie ustawa o [[koncesja]]ch [[Karczma|szynkarskich]]<ref>{{Cytuj pismo | tytuł = Zniesienie propinacyi | czasopismo = [[Tygodnik Ziemi Sanockiej]] | wolumin = Nr 24 | strony = 2 | data = 9 października 1910 | url = https://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/68536}}</ref>.

{{Wikicytaty|na temat propinacji}}
== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę | nazwisko = Łepkowski | imię = Tadeusz | tytuł = Słownik historii Polski | miejsce = Warszawa | data = 1973|odn=tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Wasylewski |imię = Stanisław |tytuł = Życie polskie w XIX wieku| data = 1962 |wydawca = Wydawnictwo literackie| miejsce = Kraków  |odn=tak}}

[[Kategoria:Historia gospodarcza]]
[[Kategoria:Piwowarstwo]]
[[Kategoria:Historia chłopów w Polsce]]