Tekst źródłowy strony Alpy Centralne

{{Pasmo górskie infobox
 |nazwa                = Alpy Centralne
 |inne nazwy           = 
 |grafika              = Grossglockner Aerial View 1.JPG
 |opis grafiki         = <small>[[Wysokie Taury]], w środku [[Großglockner]]</small>
 |kontynent            = [[Europa]]
 |państwo              = {{Państwo|AUT}}<br />{{Państwo|ITA}}<br />{{Państwo|SUI}}<br />{{Państwo|SLO}}<br />{{Państwo|LIE}}<br />{{Państwo|HUN}}
 |najwyższy szczyt     = [[Piz Bernina]]<br />(4049 m n.p.m.)
 |długość              = 
 |powierzchnia         = 
 |jednostka dominująca = [[Alpy]]
 |sąsiednie pasma      = 
 |mapa                 = 
 |opis mapy            = 
 |kod mapy             = Europa
 |współrzędne          = 
 |commons              = 
 |wikisłownik          = Alpy Centralne
}}
'''Alpy Centralne'''<ref>{{cytuj stronę | url = http://ksng.gugik.gov.pl/wydawnictwa_ngs.php | tytuł = Nazewnictwo geograficzne świata. Zeszyt 12. Europa, Część II, ss. 24 i 252, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2010 | data dostępu = 2014-07-24 | autor = Główny Urząd Geodezji i Kartografii wymienia tylko egzonim ''Alpy Centralne'' | archiwum = https://web.archive.org/web/20160701221631/http://ksng.gugik.gov.pl/wydawnictwa_ngs.php | zarchiwizowano = 2016-07-01 }}</ref><ref>{{cytuj stronę | url = http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php | tytuł = Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, ss. 9 i 371; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013 | data dostępu = 2014-07-24 | autor = Główny Urząd Geodezji i Kartografii | archiwum = https://web.archive.org/web/20140507055007/http://ksng.gugik.gov.pl/wpngs.php | zarchiwizowano = 2014-05-07 }}</ref> ([[język niemiecki|niem.]] ''Zentralalpen'', ''Zentrale Ostalpen''; [[język włoski|wł.]] ''Alpi Centro-orientali'') – jeden z trzech sektorów [[Alpy Wschodnie|Alp Wschodnich]]. Rozciągają się od [[Lago di Como|jeziora Como]] i [[Splügenpass|przełęczy Splügen]] we [[Włochy|Włoszech]] i [[Szwajcaria|Szwajcarii]] w kierunku zachodnim i północno-zachodnim, aż do brzegu Alp na południe od [[Wiener Neustadt]] w [[Dolna Austria|Austrii Dolnej]]. Najwyższym szczytem Alp Centralnych, a zarazem całych Alp Wschodnich jest [[Piz Bernina]] (4049 m n.p.m.).

== Topografia ==
Północną granicę Alp Centralnych wyznacza linia biegnąca (idąc od zachodu) przez dolinę [[Klostertal]] w [[Vorarlberg]]u, przełęcz [[Alberg]], dolinę rzeki [[Inn]] w sąsiedztwie [[Innsbruck]]a, dolinę górnego biegu rzeki [[Salzach (dopływ Inn)|Salzach]], wzgórza w okolicy miejscowości [[Wagrein]], górny odcinek doliny rzeki [[Aniza|Anizy]], przełęcz [[Schoberpass]], do obniżenia rzek [[Mura (rzeka)|Mury]] i Mürz w [[kraj związkowy|landzie]] [[Styria]], [[przełęcz Semmering]]. Południowa granica Alp Centralnych pokrywa się mniej więcej z tzw. [[Linia Gailtalu|linią Gailtalu]], wschodnią i zachodnią doliną [[Pustertal]] oraz tzw. [[linia tonalitowa|linią tonalitową]] stanowiącą przedłużenie linii Gailtalu w kierunku zachodnim.

Alpy Centralne rozdzielają [[Północne Alpy Wapienne]] i [[Południowe Alpy Wapienne]] od których różnią się budową [[geologia|geologiczną]]. Alpy Centralne stanowią 'rdzeń Alp'; w ich obrębie znajdują się najwyższe alpejskie szczyty. Część [[Grań|grani]] głównej Alp Centralnych, zarazem grani głównej całych [[Alpy|Alp]], między [[Dreiherrnspitze]] na wschodzie a [[Pass Lunghin]] na zachodzie, wyznacza [[dział wód|dział wodny]] między [[zlewisko|zlewiskiem]] [[Morze Czarne|Morza Czarnego]] (dorzecze [[Dunaj]]u), a zlewiskiem [[Morze Adriatyckie|Adriatyku]].

Na wschodzie najdalej wysunięte punkty znajdują się na Węgrzech w okolicach miast [[Sopron]] ([[Góry Soprońskie]]) i [[Kőszeg]] ([[Wzgórza Kőszeg]]).

== Geologia ==
Alpy Centralne zbudowane są ze starych, silnie [[Metamorfizm|zmetamorfizowanych skał]] ([[gnejs]]y, [[Łupek|łupki]] mikowe, [[Łupek krystaliczny|łupki krystaliczne]]), wydźwigniętych później na skutek [[ruchy tektoniczne|ruchów tektonicznych]]. Wiek tych skał jest trudny do określenia na skutek daleko posuniętej metamorfizacji i stanowi przedmiot dyskusji. Wielu specjalistów uważa, że powstały one w [[Paleozoik|erze paleozoicznej]] i wiążą ich powstanie z [[Orogeneza kaledońska|orogenezą kaledońską]] lub późniejszą [[Orogeneza hercyńska|orogenezą hercyńską]]. Niektórzy opowiadają się jednak za [[proterozoik]]iem, lub nawet za [[archaik]]iem twierdząc, że metamorfizacja i fałdowanie nastąpiły znacznie później w stosunku do pierwotnego sformowania osadów.

Z [[Tektonika (geologia)|tektonicznego]] punktu widzenia budowa Alp Centralnych jest nadzwyczaj skomplikowana. Wydaje się, w erze paleozoicznej istniały tutaj jakieś góry, które ulegając erozji dały materiał do tworzenia skał osadowych w morzu powstałym tutaj na skutek transgresji morskiej. W okresie [[Karbon|karbońskim]] nastąpiły ponadto potężne [[intruzja|intruzje]] skał kwaśnych lub słabo kwaśnych, których pozostałościami są obecnie [[Alpy Gurktalskie|Nockberge]], [[Granity Brixen]], [[granodioryt]]owy masyw [[Berninagruppe]], [[granodioryt]]owy masyw [[Rieserferner]]gruppe, tonalitowy masyw [[Alpi dell’Adamello e della Presanella]], [[dioryt]]owy masyw [[Bergell]] oraz tufy i porfiry w okolicach miasta Bozen w [[Tyrol Południowy|Południowym Tyrolu]]. Być może już wówczas rozpoczęły się procesy matamorfizacyjne głęboko położonych osadów. Późniejsze fałdowanie osadów paleozoicznych oraz młodszych od nich osadów mezozoicznych powiązane było często z oderwaniem ich podłoża. Występowały tu liczne nasunięcia i [[płaszczowina|płaszczowiny]].

[[Skały krystaliczne]] pokryte zostały [[skały osadowe|osadowymi skałami]] [[Mezozoik|mezozoicznymi]], stanowiącymi dowód istnienia [[Mezozoik|mezozoicznej]] [[transgresja|transgresji morskiej]]. Osady [[Mezozoik|mezozoiczne]] w zdecydowanej większości uległy [[erozja|erozji]], lecz ich fragmenty znaleźć można w obrębie [[okno tektoniczne|okien tektonicznych]]. Na skutek nasunięć o charakterze regionalnym występujących podczas formowania [[Alpy Wschodnie|Alp Wschodnich]], co miało miejsce pod koniec [[mezozoik]]u, autochtoniczne [[skały metamorficzne]] zostały oderwane od podłoża, a następnie nasunięte częściowo na pozostałości pokrywy [[Mezozoik|mezozoicznej]]. Na skutek późniejszych [[erozja|procesów erozyjnych]] istniejące [[płaszczowina|płaszczowiny]] zostały częściowo porozrywane, w wyniku czego powstały [[okno tektoniczne|okna tektoniczne]]: [[Tauryjskie Okno Tektoniczne]] oraz [[Engadyńskie Okno Tektoniczne]]. W oknach tych [[Mezozoik|mezozoiczne]] skały [[jura]]jskie wychodzą spod znacznie starszych [[skały metamorficzne|skał metamorficznych]]. Jednakże oś Tauryjskiego Okna Tektonicznego stanowią stare [[gnejs]]y i [[Łupek krystaliczny|łupki krystaliczne]], a skały mezozoiczne znajdują się na ich obrzeżu. Wskazuje to na istnienie nasunięć o charakterze [[antyklina]]lnym, których jądra zbudowane są z oderwanych starych [[skały metamorficzne|skał metamorficznych]]. Większość specjalistów przyjmuje jednak, że metamorficzne skały Alp Centralnych stanowią produkt bardziej lub mniej zaawansowanej metamorfizacji skał osadowych (paleozoicznych i mezozoicznych) tworzących płaszczowiny wchodzące w skład tzw. [[Jednostki penińskie|jednostek penińskich]].

Granice geologiczne między Alpami Centralnymi a Alpami Wapiennymi są wyraźne i silnie zaznaczone w terenie. Północną granicę Alp Centralnych oddzielającą je od Północnych Alp Wapiennych stanowi potężny, regionalny, położony niemal równoleżnikowo [[Uskok Salzach-Aniza]]. Jest on otoczony paleozoiczną [[Strefa szarogłazowa|strefą szarogłazową]]. W jej obrębie mają swoje koryta górne, równoleżnikowo przebiegające odcinki rzek [[Salzach (dopływ Inn)|Salzach]] oraz [[Aniza]].

Natomiast południową granicę między Alpami Centralnymi a Alpami Wapiennymi stanowi przebiegająca również równoleżnikowo, licząca setki kilometrów długości, regionalna [[Linia Gailtalu]] i jej przedłużenie – [[linia tonalitowa]]. W jej otoczeniu oprócz [[szarogłaz]]ów znajdują się [[wychodnia|wychodnie]] skał [[perm]]skich, [[karbon|karbońskich]], [[dewon|dewońskich]], a nawet [[sylur]]skich i [[ordowik|ordowickich]]. Wskazuje to, że [[skały metamorficzne]] Alp Centralnych musiały być sformowane najpóźniej w [[paleozoik]]u. Być może uległy one późniejszemu pofałdowaniu i wtórej metamorfizacji w wyniku procesów górotwórczych orogenezy alpejskiej. Problem jest jednak dyskusyjny, gdyż część specjalistów uważa, że procesy metamorfizacyjne związane były bezpośrednio z fałdowaniem alpejskim.

W czasie formowania Alp Alpy Centralne zostały wypiętrzone setki (tysiące?) metrów w stosunku do Północnych i Południowych Alp Wapiennych. Wypiętrzenie odbyło się na linii wielkich uskoków regionalnych (uskok Salzach-Aniza, linia Gailtalu). W rezultacie znacznego wypiętrzenia Alpy Centralne poddane zostały silnej erozji. Przyjmuje się, że erozja ta spowodowała usunięcie niemal całego mezozoicznego pokrycia Alp Centralnych, mającego pierwotnie postać głównie wapieni i dolomitów nasuniętych w postaci skomplikowanego systemu płaszczowin wchodzących w skład tzw. [[jednostki austryjskie|jednostek austryjskich]]. W rezultacie wapienie i dolomity tworzące Alpy Wapienne występują w postaci niemal śladowej na terenie Alp Centralnych.

== Podział Alp Centralnych na pasma ==
[[Plik:SOIUSA-Alpi Orientali.png|thumb|Alpy Centralne oznaczone numerami 15-20]]

=== według [[Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino|SOIUSA]] ===
* 15. Zachodnie Alpy Retyckie
* 16. Wschodnie Alpy Retyckie
* 17. Zachodnie Taury
* 18. Wschodnie Taury
* 19. Alpy Styrii i Karyntii
* 20. Prealpy Styrii

=== inny podział ===
[[Plik:Central Eastern Alps.png|thumb|'''Grupy górskie Alp Centralnych'''<br />(kolorem fioletowym zaznaczono granice państw oraz [[austria]]ckich [[kraj związkowy|krajów związkowych]])]]
# [[Randgebirge östlich der Mur]] (''„przedgórze na wschód od rzeki [[Mura (rzeka)|Mury]]”'': [[Hochwechsel]], [[Alpy Fischbachskie]], [[Grazer Bergland]])
# [[Lavanttaler Alpen]]
# [[Niskie Taury]]
# [[Alpy Gurktalskie|Nockberge]]
# [[Wysokie Taury]], [[Rieserferner]]
# [[Alpy Kitzbühelskie]]
# [[Alpy Zillertalskie]]
# [[Tuxer Alpen]]
# [[Stubaier Alpen]]
# [[Sarntaler Alpen]]
# [[Alpy Ötztalskie]]
# [[Samnaungruppe]] (fragment [[Alpy Retyckie|Alp Retyckich]])
# [[Verwallgruppe|Ferwall]] (fragment [[Alpy Retyckie|Alp Retyckich]])
# [[Rätikon]] (fragment [[Alpy Retyckie|Alp Retyckich]])
# [[Silvretta]] (fragment [[Alpy Retyckie|Alp Retyckich]]<ref>{{encyklopedia PWN|id = 3975266|tytuł=Silvretta|data dostępu=2016-07-22}}</ref>)
# [[Sesvennagruppe]] (fragment [[Alpy Retyckie|Alp Retyckich]])
# [[Albula-Alpen]] (fragment [[Alpy Retyckie|Alp Retyckich]])
# [[Plessur-Alpen]] (fragment [[Alpy Retyckie|Alp Retyckich]])
# [[Oberhalbsteiner Alpen]] (fragment [[Alpy Retyckie|Alp Retyckich]])
# [[Alpi di Livigno]] (fragment [[Alpy Retyckie|Alp Retyckich]])
# [[Alpi del Bernina|Bernina-Alpen]] (fragment [[Alpy Retyckie|Alp Retyckich]])
# [[Alpy Bergamskie]]
== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* Gwinner M.P., (1978): ''Geologie der Alpen. Stratigraphie, Paläogeographie, Tektonik'', Schweizerbart, {{ISBN|978-3-510-65315-7}}.
* Möbus G., (1997): ''Geologie der Alpen'', Loga, {{ISBN|978-3-87361-249-5}}.
* Pfiffner A.O., (2009): ''Geologie der Alpen'', Uni-Taschenbücher, {{ISBN|978-3-8252-8416-9}}.
* [http://www.bergalbum.de/alpeneinteilung_2.htm Ostalpen im Alpenvereins-Jahrbuch]
* {{Cytuj stronę | url = http://aeiou.iicm.tugraz.at/aeiou.encyclop.a/a317663.htm | tytuł = Alpy na aeiou | opublikowany = aeiou.iicm.tugraz.at | archiwum = https://web.archive.org/web/20090225104914/http://aeiou.iicm.tugraz.at/aeiou.encyclop.a/a317663.htm | zarchiwizowano = 2009-02-25}}

{{Pasma Alp}}

[[Kategoria:Pasma Alp Wschodnich]]
[[Kategoria:Geologia regionalna Europy]]