Przejdź do zawartości

Baybayin

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.

Ten artykuł został nominowany do wyróżnienia „Dobry Artykuł”.
Weź udział w dyskusji na ten temat.

Pierwsza drukowana książka, która ukazała się na Filipinach, „Doctrina Cristiana” z 1593, w piśmie baybayin i łacińskim

Baybayin (baybayin ᜊᜌ᜔ᜊᜌᜒᜈ᜔) – alfabet sylabiczny używany do zapisu języka tagalskiego i niektórych innych języków filipińskich. Składa się z siedemnastu znaków. Powstał w okresie poprzedzającym kolonizację archipelagu przez Hiszpanów, zdradza podobieństwa do alfabetów z Sumatry i subkontynentu indyjskiego. Stopniowo został wyparty przez alfabet łaciński. Stanowi integralną część krajowej kultury, uznawany jest za pierwsze pismo używane przez Filipińczyków.

Pochodzenie i nazwa

[edytuj | edytuj kod]
Ten artykuł lub jego sekcja zawiera znaki specjalne Unikodu.

Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. Wówczas konieczne może być zainstalowanie dodatkowych czcionek.

Powstanie tego alfabetu datuje się na około 1200[1]. Jego pochodzenie jest przedmiotem dyskusji[2]. Wskazuje się na jego podobieństwa do systemów pisma wywodzących się z subkontynentu indyjskiego, w tym do pisma tamilskiego[3]. Zauważa się również pokrewieństwo baybayinu z alfabetami używanymi na Celebesie i Sumatrze[4][5]. Nazwa tego alfabetu wywodzi się z tagalskiego, od słowa baybay oznaczającego plażę lub morski brzeg, jak również od słowa pagbaybay oznaczającego wymawiać[6][7]. Termin baybayin w odniesieniu do rodzimego filipińskiego systemu pisma po raz pierwszy pojawił się w 1613, w Vocabulario de la lengua tagala pióra franciszkanina Pedra de San Buenaventury[8][9]. Niekiedy używa się tej nazwy jako zbiorczego określenia odnoszącego się do wszystkich rodzimych systemów pisma powstałych na terytorium współcześnie będącym częścią Filipin[10].

W zbiorowej świadomości Filipińczyków zakorzenione jest poza tym przekonanie, jakoby ten rodzimy dla archipelagu system pisma nosił nazwę alibata. W rzeczywistości jednak termin ten został ukuty w 1914 przez Paula Verzosę, a następnie upubliczniony w jego książce Pambansang Titik ng Pilipinas z 1939[11][12]. Oparto go na błędnym założeniu, przyjmując, że baybayin pochodzi od pisma arabskiego[13][14].

Cechy charakterystyczne

[edytuj | edytuj kod]

Baybayin jest alfabetem sylabicznym używanym do zapisu języka tagalskiego i niektórych innych języków filipińskich[15][16]. Na ten system pisma składa się w wersji standardowej siedemnaście znaków, trzy reprezentujące samogłoski oraz czternaście używanych do zapisu spółgłosek[17][18]. Każdy ze znaków spółgłoskowych domyślnie odpowiada sylabie zakończonej samogłoską a[19]. W sytuacji, w której istnieje potrzeba zapisania samej spółgłoski, stosuje się znak diakrytyczny w postaci niewielkiego krzyżyka stawianego bezpośrednio pod spółgłoską, tak zwanego krus kudlit. Wzbudza on niemniej pewne kontrowersje z uwagi na swoje kolonialne pochodzenie. Część użytkowników zastępuje go zatem krzyżykiem różniącym się nieznacznie od tego wprowadzonego w XVII wieku przez wspomnianych niżej misjonarzy hiszpańskich[20]. Inni rezygnują z krzyża w ogóle, wprowadzając w jego miejsce odmienny diakrytyk, tak zwany pamudpod[21][22].

Nie są to jednakże jedyne diakrytyki używane w baybayinie. Odrębne znaki diakrytyczne, znane jako kudlit, z reguły przyjmujące formę niewielkich kropek stosuje się, gdy zachodzi potrzeba zapisu sylab zakończonych innymi samogłoskami[23][24]. Kudlit postawiony nad spółgłoską modyfikuje zatem sylabę, tak by ta kończyła się samogłoską i lub e[25]. Kudlit natomiast dodany pod spółgłoską zmienia sylabę na kończącą się literami o oraz u[26][27]. Nie istnieje przy tym diakrytyk informujący o tym, że samogłoska jest akcentowana bądź też wydłużona[28]. W baybayinie nie istnieje także rozróżnienie na wielkie i małe litery[29]. Zapisuje się je w sposób ciągły, niekiedy tylko i nieregularnie oddzielając je od siebie za pomocą znaków interpunkcyjnych. Stosowana jest jedynie bardzo oszczędna interpunkcja. Jedna ukośna bądź też pionowa linia odpowiada przecinkowi. Dwie natomiast pełnią funkcję kropki[30].

Teksty utrwalane w baybayinie zapisuje się od lewa do prawa[31][32]. W przeszłości wszelako sposób zapisu zależeć mógł od wykorzystanego materiału, jak również od preferencji piszącego[33].

Litery i znaki interpunkcyjne

[edytuj | edytuj kod]

Lista liter obecnych w standardowej wersji baybayinu wraz ze wszystkimi ich modyfikacjami przy wykorzystaniu znaków diakrytycznych przedstawia się następująco[34][11]:

Samogłoski

  • ᜀ a
  • ᜁ i lub e
  • ᜂ u lub o

Spółgłoski

  • ᜃ ka
  • ᜃᜒ ki lub ke
  • ᜃᜓ ko lub ku
  • ᜃ᜔ k
  • ᜄ ga
  • ᜄᜒ gi lub ge
  • ᜄᜓ go lub gu
  • ᜄ᜔ g
  • ᜅ nga
  • ᜅᜒ ngi lub nge
  • ᜅᜓ ngo lub ngu
  • ᜅ᜔ ng
  • ᜆ ta
  • ᜆᜒ ti lub te
  • ᜆᜓ to lub tu
  • ᜆ᜔ t
  • ᜇ da oraz ra
  • ᜇᜒ di lub de oraz ri lub re
  • ᜇᜓ do lub du oraz ro lub ru
  • ᜇ᜔ d oraz r
  • ᜈ na
  • ᜈᜒ ni lub ne
  • ᜈᜓ no lub nu
  • ᜈ᜔ n
  • ᜉ pa
  • ᜉᜒ pi lub pe
  • ᜉᜓ po lub pu
  • ᜉ᜔ p
  • ᜊ ba
  • ᜊᜒ bi lub be
  • ᜊᜓ bo lub bu
  • ᜊ᜔ b
  • ᜋ ma
  • ᜋᜒ mi lub me
  • ᜋᜓ mo lub mu
  • ᜋ᜔ m
  • ᜌ ya
  • ᜌᜒ yi lub ye
  • ᜌᜓ yo lub yu
  • ᜌ᜔ y
  • ᜎ la
  • ᜎᜒ li lub le
  • ᜎᜓ lo lub lu
  • ᜎ᜔ l
  • ᜏ wa
  • ᜏᜒ wi lub we
  • ᜏᜓ wo lub wu
  • ᜏ᜔ w
  • ᜐ sa
  • ᜐᜒ si lub se
  • ᜐᜓ so lub su
  • ᜐ᜔ s
  • ᜑ ha
  • ᜑᜒ hi lub he
  • ᜑᜓ ho lub hu
  • ᜑ᜔ h

Lista liter dodatkowych występujących w uwspółcześnionych wersjach pisma trudna jest do zestawienia ze względu na mnogość różnych propozycji reformatorskich[35]. Lista liter, które weszły mimo wszystko do szerszego użytku, przedstawia się następująco[36][37]:

Znaki interpunkcyjne

Standardowa wersja baybayinu wykorzystuje jedynie dwa znaki interpunkcyjne. Znaki te w ich najczęściej występującej formie to[26][30]:

  • ᜵
  • ᜶

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Baybayin przed przybyciem Hiszpanów

[edytuj | edytuj kod]

Baybayin uznaje się za pierwsze pismo używane przez Filipińczyków[38]. Zazwyczaj przyjmuje się, że jego znajomość była powszechna na archipelagu przed europejską kolonizacją[7][39]. Pisania uczono niekiedy w sposób nieformalny, niekiedy zaś w szkołach, których program obejmował także sanskryt, matematykę, religię czy samoobronę[40]. Piśmienne miały być również kobiety oraz dzieci, co wprawiało w zdumienie będących przeważnie autorami relacji z wczesnego okresu kolonialnego hiszpańskich misjonarzy[41]. Z ugruntowanym w literaturze przekonaniem o tym, że dawni Filipińczycy potrafili pisać oraz czytać, kontrastuje zasadniczy brak pozostawionej przez nich literatury[42][43]. Z reguły uważa się, że baybayin wykorzystywany był przez nich głównie do utrwalania krótkich tekstów, takich jak ogłoszenia, wiadomości o charakterze prywatnym czy poezje[44]. Przeważnie twierdzi się, iż nie prowadzono w nim zapisków historycznych[45]. Nie pozostawiono w nim także prekolonialnych tekstów o charakterze prawnym. Istnieją wszakże źródła, które dopuszczają utrwalanie za pośrednictwem baybayinu legend, podań czy dziejów konkretnych społeczności. Nawet i one niemniej przyznają, że spisywanie plemiennej historii, czy też przekazywanych w plemieniu legend przy użyciu tego systemu pisma miało miejsce stosunkowo rzadko[46].

W okresie prekolonialnym przynależne do baybayinu znaki ryto na różnorodnych materiałach, z reguły niezbyt trwałych[47]. Z uwagi na sposób użytkowania alfabetu nie uznawano najwyraźniej długotrwałego przechowywania zapisków za konieczne[48]. Powszechnie zatem jako materiał pisarski wykorzystywano między innymi bambus[49][50]. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku wielu alfabetów indyjskich, baybayinem zapisywano także liście palmowe[51]. Tekst wykorzystujący ten prekolonialny system pisma ma też znajdować się na glinianym naczyniu odkrytym przez archeologów podczas ekspedycji w Calatagan w prowincji Batangas w 1962. Artefakt ten, z uwagi na swoją znaczącą wartość badawczą, uznany został za Narodowy Skarb Filipin. Jednakże znajdujący się na nim napis nie tylko nie przekazuje żadnej istotnej informacji, ale również nie niesie ze sobą jakiegokolwiek zrozumiałego komunikatu[52]. Nie daje tym samym solidnych podstaw do tego, by twierdzić, że baybayinu używano także na powierzchniach z materiałów trwalszych i bardziej odpornych na upływ czasu i związane z nim zniszczenia[53].

Baybayin w okresie kolonialnym. Wyjście z użytku

[edytuj | edytuj kod]
Lupang Hinirang, hymn narodowy Filipin zapisany baybayinem

Baybayin pozostawał w obiegu przez pierwsze dziesięciolecia panowania hiszpańskiego, także jako pismo, w którym sporządzano kontrakty oraz dokumenty[54]. Jeden z nich, umowa między pewną kobietą z Mayhaligue a dominikanami dotycząca sprzedaży gruntu na terenie dzisiejszej manilskiej dzielnicy Tondo, zachowała się w zbiorach stołecznego Uniwersytetu Świętego Tomasza. Uznaje się ją za jeden ze skarbów narodowych Filipin. Nie ma przy tym dowodów na niszczenie powstałych w nim tekstów przez chrystianizujących Filipiny misjonarzy, nierzadko zresztą sami opanowywali oni sztukę posługiwania się baybayinem[55]. Pierwsza drukowana książka, która ukazała się na Filipinach, Doctrina Christiana (1593) wykorzystuje baybayin[56][57]. Również ilokańskie tłumaczenie katolickiego katechizmu pióra włoskiego kardynała Roberto Bellarmino opublikowane w 1621 wydrukowano za pomocą tego właśnie pisma, tym razem zresztą używając już wyłącznie baybayinu[58][59].

Użytkujący baybayin misjonarze hiszpańscy wprowadzili też do tej abugidy pewne udogodnienia mające w ich opinii ułatwić jej odczytywanie[60][61]. Nie spotkały się one wszakże z uznaniem Filipińczyków[62]. Niejednoznaczność oraz nieczytelność alfabetu często krytykowana przez Hiszpanów, w oczach Filipińczyków była jedynie naturalnym odzwierciedleniem tego, w jaki sposób tradycyjnie powiązywali oni ze sobą dźwięk i pismo. Brak bezpośredniego i opartego na z góry ustalonych zasadach połączenia między dźwiękiem a alfabetem zapewniał bowiem znaczną elastyczność i niejednoznaczność, stale obecną w tradycyjnej, rodzimej literaturze. Metafory oraz obrazy odnajdywane w poezji tagalskiej, także tej przekazywanej ustnie, domagały się rozmaitych, zróżnicowanych interpretacji. Różniły się tym samym drastycznie od tych wyłaniających się z dydaktycznej, przesyconej religią twórczości promowanej przez Hiszpanów. Tym samym porzucenie baybayinu oznaczało też poniekąd przyjęcie sposobu postrzegania świata narzuconego za pośrednictwem rządów kolonialnych[63][64].

Ostateczna, stopniowa rezygnacja z rodzimego systemu pisma przez jego filipińskich użytkowników wyjaśniana jest w literaturze na kilka różnych sposobów[65]. Nie był on w stanie zaabsorbować rozmaitych nowych słów oraz pojęć pojawiających się na Filipinach pod wpływem kolonizacji hiszpańskiej[66]. Wypierał go stopniowo alfabet łaciński, łączony w społeczeństwie kolonialnym z lepiej płatną i stabilną pracą w hiszpańskim aparacie administracyjnym[67]. Zmniejszała się też stale liczba dostępnych w nim tekstów o charakterze zarówno religijnym, jak i popularnym[68]. Z czasem baybayin stawał się coraz mniej użyteczny, zaczęto też samą jego znajomość łączyć z biedą[69]. O ile jeszcze w 1703 jedna z zachowanych relacji misjonarskich narzeka na ograniczenia baybayinu wskazując jednocześnie na jego powszechność, o tyle już źródła z końca XVIII wieku stwierdzają jednoznacznie, iż używano go wtedy zaledwie sporadycznie, wreszcie zaś zarzucono zupełnie na rzecz alfabetu łacińskiego[70][71].

Zauważyć przy tym należy, iż baybayin nigdy nie popadł w całkowite zapomnienie. Podróżnicy odwiedzający archipelag zarówno w XVIII, jak i XIX stuleciu z rzadka natykali się na współczesne sobie teksty zapisywane właśnie za jego pomocą[72]. Intelektualiści działający na rzecz głębokich reform na Filipinach pod koniec hiszpańskich rządów kolonialnych byli świadomi jego istnienia, jak również jego miejsca w zbiorowej świadomości. Reforma ortografii tagalskiej przeprowadzona w ostatnich dekadach XIX stulecia chętnie czerpała z rozwiązań, które oferował baybayin. To pod jego wpływem do języka tagalskiego powróciły takie litery jak k czy w[73]. José Rizal, wpływowy działacz polityczny w schyłkowym okresie panowania hiszpańskiego oraz filipiński bohater narodowy, wyrażał się pochlebnie o baybayinie, podkreślając jego przydatność i praktyczność[74][75]. W niektórych ze swoich tłumaczeń dzieł literatury europejskiej na tagalski używał właśnie odwołującej się do baybayinu zmodyfikowanej pisowni, uznając, że jest ona zgodna z duchem języka[76]. Do spuścizny baybayinu odwoływali się chętnie również działacze Katipunanu, tajnej, wzorowanej na wolnomularstwie organizacji walczącej o wyzwolenie Filipin spod panowania hiszpańskiego[77]. Na jej fladze widniała litera ᜃ. Miała się ona odnosić nie tylko do początku nazwy tego stowarzyszenia, ale również do tagalskiego słowa kalayaan oznaczającego wolność[78][79][80].

Baybayin współcześnie

[edytuj | edytuj kod]
Strona tytułowa pisma Panitik Silangan z września 1963, wydrukowanego głównie przy użyciu baybayinu

Współcześnie pismo to używa się w ograniczonym zakresie, głównie dla celów ornamentacyjnych[81]. Jest to związane z tym, że zdecydowana większość filipińskiego społeczeństwa nie potrafi ani odczytywać, ani zapisywać tekstów w baybayinie[82]. Zdobi ono niemniej banknoty krajowej waluty oraz jest wykorzystywane jako element loga rozmaitych instytucji publicznych[83]. Filipińskie paszporty zawierają cytat będący tagalskim tłumaczeniem trzydziestego czwartego wersetu czternastego rozdziału starotestamentalnej Księgi Przysłów, zapisany zarówno przy użyciu alfabetu łacińskiego, jak i baybayinu[84].

Order Lakanduli, jedno z wysokich filipińskich odznaczeń państwowych, noszące imię Lakanduli, ostatniego przedhiszpańskiego władcy Tondo, również zawiera elementy wykorzystujące baybayin, mianowicie stylizowane imię monarchy[85]. Gawad Mabini, kolejne filipińskie odznaczenie, nazwane na cześć jednego z bohaterów rewolucji z 1896, zawiera trzy stylizowane litery ᜃ zaczerpnięte z tego właśnie pisma[86]. Niekiedy na rynku wydawniczym pojawiają się ponadto tłumaczenia dzieł literatury światowej na rodzime języki Filipin z dołączonym doń tekstem zapisanym w baybayinie. W 2023 na przykład Todd Sales Lucero opublikował Ang Gamay nga Prinsipe, przekład Małego księcia na cebuański[87]. Rodzimy system pisma inspiruje też filmowców wywodzących się z archipelagu. Film Baybayin z 2012 w reżyserii Auraeusa Solito opowiada historię miłości dwóch przyrodnich sióstr do głuchoniemego mężczyzny, dla którego jedynym narzędziem komunikacji ze światem zewnętrznym jest aborlan, pismo wywodzące się z wyspiarskiej prowincji Palawan. Termin baybayin jest w tej produkcji użyty we wspomnianym wyżej ogólnym sensie, pokazuje niemniej, że zainteresowanie filipińską tradycją piśmienniczą kształtuje również i wpływa na krajowe kino[88][89].

Mimo wciąż ograniczonej obecności przestrzeni publicznej baybayin zaczyna powoli odzyskiwać swoje dawne miejsce w życiu Filipińczyków. Większość z nich wciąż nie uważa go jednak za użyteczne narzędzie komunikacyjne, docenia za to rolę baybayinu jako istotnego symbolu dającego im poczucie łączności z historią[81]. Oznaki wzmożonego zainteresowania tym rodzimym alfabetem odnotowuje się od połowy XX wieku[90]. Do jego popularyzacji przyczyniło się na przykład wykorzystanie przynależnych doń znaków w tatuażach, niekiedy zdobiących ciała wpływowych przedstawicieli kultury masowej. Znajomość tego alfabetu sylabicznego zwiększyła się również wraz z upowszechnieniem się internetu[17]. Stopniowo zaczął być w związku z tym postrzegany jako zasługująca na ochronę i wsparcie część dziedzictwa kulturowego kraju, odzwierciedlająca tożsamość Filipińczyków[91]. Zmieniająca się percepcja tego systemu pisma przełożyła się na działania tak ze strony krajowych polityków, jak i społeczeństwa obywatelskiego[92][93]. Na forum obu izb filipińskiego parlamentu były przedkładane zatem projekty ustaw przewidujące uznanie baybayinu za narodowy alfabet Filipin[94]. Posunięcia takowe spotykały się niemniej z ostrą krytyką jako antagonizujący inne grupy etniczne przejaw tagalskiego nacjonalizmu, ignorujący w dodatku pozostałe rodzime dla archipelagu systemy pisma[95].

Wraz ze zwiększonym zainteresowaniem tą częścią dziedzictwa kulturowego Filipin pojawiły się rozmaite propozycje dotyczące unowocześnienia alfabetu oraz przystosowania go do szerszego użytku. Wśród autorów projektów reform wymienia się na przykład Bayaniego Mendozę de Leon (1992) oraz Fredericka Victoria Paredesa Añanę[96][97].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Daday, Fajardo i Medina 2020 ↓, s. 594.
  2. ↑ Camba 2021 ↓, s. 27.
  3. ↑ Bague i in. 2020 ↓, s. 5233.
  4. ↑ Guillermo i Kyi Win 2005 ↓, s. 397.
  5. ↑ Aspillera i Canseco Hernandez 2007 ↓, s. 8.
  6. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Pocket Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2020, s. lokalizacja 2150. ISBN 978-1-4629-2164-5.
  7. ↑ a b V. Almario: baybáyin. [w:] Sagisag Kultura (Vol 1) [on-line]. philippineculturaleducation.com.ph, 2015. [dostęp 2025-04-22]. (tagalski).
  8. ↑ Lagunsad 2020 ↓, s. 66.
  9. ↑ 5 things to know about PH’s pre-Hispanic writing system. [w:] ABS-CBN [on-line]. news.abs-cbn.com, 2018-04-25. [dostęp 2025-05-04]. (ang.).
  10. ↑ The Baybayin Documents. [w:] University of Santo Tomas [on-line]. ust.edu.ph. [dostęp 2025-04-25]. (ang.).
  11. ↑ a b Cabuay 2009 ↓, s. 3.
  12. ↑ Camba 2021 ↓, s. 53.
  13. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Pocket Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2020, s. lokalizacja 832. ISBN 978-1-4629-2164-5.
  14. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Pocket Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2020, s. lokalizacja 1011. ISBN 978-1-4629-2164-5.
  15. ↑ Guillermo i Kyi Win 2005 ↓, s. 396.
  16. ↑ Cabuay 2013 ↓, s. 12.
  17. ↑ a b Cabuay 2009 ↓, s. 7.
  18. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Pocket Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2020, s. lokalizacja 323. ISBN 978-1-4629-2164-5.
  19. ↑ Camba 2021 ↓, s. 26.
  20. ↑ Pino, Mendoza i Sambayan 2021 ↓, s. 2.
  21. ↑ Brennan 2020 ↓, s. 1.
  22. ↑ Gutkin i in. 2022 ↓, s. 6453.
  23. ↑ Potet 2018 ↓, s. 56.
  24. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Concise Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2017, s. lokalizacja 327. ISBN 978-0-8048-3914-3.
  25. ↑ Pino, Mendoza i Sambayan 2021 ↓, s. 1–2.
  26. ↑ a b Cabuay 2009 ↓, s. 8.
  27. ↑ Pino, Mendoza i Sambayan 2022 ↓, s. 304.
  28. ↑ Potet 2018 ↓, s. 57.
  29. ↑ Potet 2018 ↓, s. 53.
  30. ↑ a b How to Write the Ancient Script of the Philippines. [w:] Ang Baybayin [on-line]. paulmorrow.ca, 2002. [dostęp 2025-05-04]. (ang.).
  31. ↑ Dinkelman 2024 ↓, s. 42.
  32. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Pocket Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2020, s. lokalizacja 336. ISBN 978-1-4629-2164-5.
  33. ↑ Cabuay 2009 ↓, s. 8–13.
  34. ↑ Lagunsad 2020 ↓, s. 76.
  35. ↑ Lagunsad 2020 ↓, s. 78–80.
  36. ↑ Brennan 2019 ↓, s. 6.
  37. ↑ Brennan 2019 ↓, s. 10.
  38. ↑ baybayin. [w:] Diksiyonaryo [on-line]. diksiyonaryo.ph. [dostęp 2025-04-21]. (tagalski).
  39. ↑ de los Santos 2014 ↓, s. 2.
  40. ↑ Porter 2017 ↓, s. 52.
  41. ↑ Bowring 2022 ↓, s. 18.
  42. ↑ Woods 2018 ↓, s. 43.
  43. ↑ Ocampo 1995 ↓, s. 22.
  44. ↑ Potet 2017 ↓, s. 140.
  45. ↑ Cabuay 2009 ↓, s. 5.
  46. ↑ Kawahara 2016 ↓, s. 24.
  47. ↑ Camba 2021 ↓, s. 31.
  48. ↑ Robinson 2022 ↓, s. 37.
  49. ↑ de los Santos 2014 ↓, s. 5.
  50. ↑ Cabuay 2009 ↓, s. 9.
  51. ↑ Potet 2017 ↓, s. 141.
  52. ↑ Camba 2021 ↓, s. 30.
  53. ↑ Ocampo 1995 ↓, s. 23–24.
  54. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Concise Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2017, s. lokalizacja 340. ISBN 978-0-8048-3914-3.
  55. ↑ Bowring 2022 ↓, s. 24.
  56. ↑ Cabuay 2009 ↓, s. 6.
  57. ↑ Woods 2018 ↓, s. 44.
  58. ↑ Donoso 2019 ↓, s. 89.
  59. ↑ Ocampo 1995 ↓, s. 23.
  60. ↑ Cabuay 2009 ↓, s. 13.
  61. ↑ Villamor 1922 ↓, s. 33.
  62. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Pocket Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2020, s. lokalizacja 405. ISBN 978-1-4629-2164-5.
  63. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Pocket Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2020, s. lokalizacja 433. ISBN 978-1-4629-2164-5.
  64. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Concise Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2017, s. lokalizacja 393. ISBN 978-0-8048-3914-3.
  65. ↑ Baybayin: The Ancient Filipino Script Lives On. [w:] Narra Studio [on-line]. narrastudio.com. [dostęp 2025-04-22]. (ang.).
  66. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Pocket Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2020, s. lokalizacja 405-420. ISBN 978-1-4629-2164-5.
  67. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Concise Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2017, s. lokalizacja 366. ISBN 978-0-8048-3914-3.
  68. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Concise Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2017, s. lokalizacja 380. ISBN 978-0-8048-3914-3.
  69. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Pocket Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2020, s. lokalizacja 420. ISBN 978-1-4629-2164-5.
  70. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Pocket Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2020, s. lokalizacja 420-433. ISBN 978-1-4629-2164-5.
  71. ↑ Agoncillo 1990 ↓, s. 96.
  72. ↑ Irving 2010 ↓, s. 84.
  73. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Concise Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2017, s. lokalizacja 456. ISBN 978-0-8048-3914-3.
  74. ↑ Joi Barrios, Nenita Pambid Domingo, Romulo Baquiran: Tuttle Concise Tagalog Dictionary Tagalog-English / English-Tagalog. Tokyo, Rutland, Vermont, Singapore: Tuttle Publishing, 2017, s. lokalizacja 493. ISBN 978-0-8048-3914-3.
  75. ↑ V. Almario: Jose Rizal. [w:] Sagisag Kultura (Vol 1) [on-line]. philippineculturaleducation.com.ph, 2015. [dostęp 2024-12-13]. (tagalski).
  76. ↑ Rhea Claire Madarang: Learning Baybayin: Reconnecting with our Filipino roots. [w:] Rappler [on-line]. rappler.com, 2018-08-30. [dostęp 2025-04-27]. (ang.).
  77. ↑ V. Almario: Katipúnan. [w:] Sagisag Kultura (Vol 1) [on-line]. philippineculturaleducation.com.ph, 2015. [dostęp 2024-05-27]. (tagalski).
  78. ↑ Lisa Guerrero Nakpil: KKK’s secret symbols, Rizal’s sacred objects at León Gallery Auction. [w:] Phil Star Global [on-line]. philstar.com, 2019-08-19. [dostęp 2025-04-30]. (ang.).
  79. ↑ kalayaan. [w:] Diksiyonaryo [on-line]. diksiyonaryo.ph. [dostęp 2025-04-30]. (tagalski).
  80. ↑ Brennan 2019 ↓, s. 11.
  81. ↑ a b Ticao i Sacares 2022 ↓, s. 66.
  82. ↑ Camba 2021 ↓, s. 55.
  83. ↑ Brookes 2024 ↓, s. 192.
  84. ↑ Aliosha Bielenberg: Baybayin and nationalism. [w:] Aliosha Pitaka Bielenberg [on-line]. alioshabielenberg.com, 2018-05-12. [dostęp 2025-05-03]. (ang.).
  85. ↑ Manuel L. Quezon III: Order of Lakandula. [w:] The Explainer [on-line]. quezon.ph, 2005-05-16. [dostęp 2025-04-30]. (ang.).
  86. ↑ Republic of the Philippines 2003 ↓, s. 28.
  87. ↑ Todd Sales Lucero: The Little Prince in Philippine history. [w:] Phil Star Global [on-line]. philstar.com, 2024-01-31. [dostęp 2025-04-29]. (ang.).
  88. ↑ Michael Kho Lim: Baybayin. [w:] CCP Encyclopedia of Philippine Art Digital Edition [on-line]. epa.culturalcenter.gov.ph, 2018. [dostęp 2025-05-01]. (ang.).
  89. ↑ Lauzon, Tamayo i Mendez 2013 ↓, s. 163.
  90. ↑ Camba 2021 ↓, s. 54.
  91. ↑ Eslit 2024 ↓, s. 20.
  92. ↑ Pino, Mendoza i Sambayan 2025 ↓, s. 2.
  93. ↑ Pino, Mendoza i Sambayan 2022 ↓, s. 303.
  94. ↑ Solares 2024 ↓, s. 565–569.
  95. ↑ Tonette Orejas: Protect all PH writing systems, heritage advocates urge Congress. [w:] Philippine Daily Inquirer [on-line]. inquirer.net, 2018-04-27. [dostęp 2025-05-04]. (ang.).
  96. ↑ Cabuay 2009 ↓, s. 14.
  97. ↑ Lagunsad 2020 ↓, s. 79.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]


Pisma świata
alfabetyczne
dwuszeregowe
jednoszeregowe
dwuszeregowe i jednoszeregowe
nielinearne
spółgłoskowe
(abdżady)
półalfabetyczne
alfabetyczno-
-sylabiczne
(abugidy)
indyjskie
protopisma i ksenopismo
północne
południowe
inne
sylabiczne
dalekowschodnie
inne
logograficzne
mezopotamskie
egipskie
sinogramy
mezoamerykańskie
nieznanego typu
protopisma
alfabety
fonetyczne
pseudoalfabety
zapis liczb
projekty
ideograficzne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Baybayin&oldid=76806637”