Tekst źródłowy strony Carancas (meteoryt)

{{Meteoryt infobox
 |nazwa                  = Carancas
 |inne nazwy             = 
 |grafika                = Carancas Meteorite 2.jpg
 |opis grafiki           = 
 |sposób odkrycia        = spadły
 |państwo                = Peru
 |miejsce znalezienia    = Chucuito
 |data znalezienia       = 15 września 2007
 |masa                   = 342{{r|MBD}} g
 |typ                    = [[meteoryt kamienny]], [[chondryt]]
 |klasa                  = [[Chondryty zwyczajne|zwyczajny]]
 |grupa                  = H4-5
 |miejsce przechowywania = 
 |współrzędne            = 16°39′52″S 69°02′38″W
 |commons                = 
}}
{{Krater uderzeniowy infobox
 |nazwa             = Carancas
 |grafika           = 
 |opis grafiki      = 
 |ciało niebieskie  = [[Ziemia]]
 |średnica krateru  = 13,5 m{{r|EID}}
 |głębokość krateru = 4,5 m
 |wiek              = powstał {{Lat lub miesięcy temu|2007}}
 |nazwany imieniem  = wieś Carancas
 |kod mapy          = osobna
 |współrzędne       = 
 |commons           = 
}}
'''Carancas'''{{r|MBD}} – [[chondryt]]owy [[meteoryt]], który 15 września 2007 ok. 11:45 czasu lokalnego (16:45 [[uniwersalny czas koordynowany|UTC]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.meteorite-recon.com/en/meteorite_carancas.htm |tytuł = Carancas |opublikowany = Metorite Recon |język = en |data dostępu = 2013-04-11 |archiwum = https://web.archive.org/web/20080731215850/http://www.meteorite-recon.com/en/meteorite_carancas.htm |zarchiwizowano = 2008-07-31 }}</ref>) spadł niedaleko wioski [[Carancas]] w dystrykcie [[Dystrykt Desaguadero|Desaguadero]] prowincji Chucuito regionu [[Region Puno|Puno]] w [[Peru]], niedaleko [[Boliwia|boliwijskiej]] granicy i jeziora [[Titicaca]]<ref name="rsoe.hu">RSOE Emergency and Disaster Information Service, Budapeszt, Węgry, [http://hisz.rsoe.hu/alertmap/site/index.php?pageid=event_summary&edis_id=CO-20070918-13424-PER „Event into space in Peru”], 18 września 2007.</ref><ref name="Reuters_091807">Teresa Cespedes, Reuters, [https://www.reuters.com/article/scienceNews/idUKN1843987520070918 „Peruvians get sick from apparent meteorite crater”], 18 września 2007.</ref>. W tym samym czasie, blisko 600 mieszkańców pobliskiej wsi z nieznanych przyczyn zachorowało<ref name="Register_091807">Lester Haines, The Register, [http://www.theregister.co.uk/2007/09/18/peruvian_gas_attack/ „Peruvian ‘meteorite’ strike provokes noxious gas attack”], 18 września 2007.</ref>, z objawami zmian [[Skóra|skórnych]], [[nudności]], [[Ból głowy|bólów głowy]], [[Biegunka|biegunki]] i [[Wymioty|wymiotów]]<ref name="ABC-AU_091807">Austrailian Broadcasting Corporation, [http://abc.net.au/news/stories/2007/09/19/2037244.htm?section=justin „Locals fall sick after meteorite lands in Peru”], 18 września 2007.</ref><ref name="LIP_091907_0900">Living in Peru, LIP-ir, [http://www.livinginperu.com/news/4732 „Doctors Aid in Rising Number of Illnesses after Meteorite Crash”], 19 września 2007.</ref>. Impakt spowodował powstanie krateru o głębokości ponad 4,5 metra i średnicy 13 metrów, z wypaloną ziemią wokół<ref name="Guardian_091807">Rory Carroll, The Guardian UK, [http://www.guardian.co.uk/space/article/0,,2171920,00.html „Peru meteorite crash 'causes mystery illness'”], 18 września 2007.</ref>. Lokalny przedstawiciel władz, Marco Limache, powiedział, że „para zaczęła wydobywać się z krateru, a cząstki skały i popiół znajdowały się w pobliżu”<ref name="MSNBC_091807">MSNBC, [http://www.msnbc.msn.com/id/20838944/ „Villagers fall ill after fireball hits Peru”], 18 września 2007.</ref>, gdy „cuchnące i niezdrowe” gazy wydobywały się z krateru<ref name="BBC_091807">BBC News, [http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/7001897.stm „Scores ill in Peru 'meteor crash'”], 18 września 2007.</ref>.

20 września peruwiańscy naukowcy potwierdzili, że krater powstał w wyniku upadku meteorytu, lecz nie pojawiły się informacje na temat przyczyny zachorowań<ref name="autonazwa2">Ed Sutherland.</ref>. Specjaliści od kraterów spowodowanych przez meteoryty określili zdarzenie niezwykłym i stwierdzili, że meteoryt miał przynajmniej 3 metry średnicy zanim się rozpadł{{r|hayes}}. Zdaniem ekspertów szczegóły wydarzenia takie jak wrzenie wody w błotnistym kraterze przez dziesięć minut od wytworzonego ciepła nie pasowały do postawionej hipotezy. Większość meteorytów lądujących na Ziemi jest zimna, gdyż zewnętrzne warstwy wypalają się i rozpadają, zanim obiekt uderzy w ziemię{{r|hayes}}.

Później potwierdzono, że meteoryt miał wysoką zawartość [[żelazo|żelaza]] i posiadał właściwości magnetyczne podobne do obiektów metalicznych, co spowodowało zatrzymanie ciepła po wejściu do atmosfery<ref name="LIP_092107_1700">Living in Peru, LIP-ir, [https://web.archive.org/web/20181216031543/https://www.livinginperu.com/news-4758-environmentnature-astrophysicist-in-peru-identifies-properties-in-meteorite/ „Astrophysicist in Peru Identifies Properties in Meteorite”], 21 września 2007.</ref>. To prawdopodobnie spowodowało reakcję ze złożami [[arsen]]u w wodach gruntowych i doprowadziło do zachorowań, które w rzeczywistości były [[Zatrucie arszenikiem|zatruciami arsenem]] wywołanymi wdychaniem oparów z wrzącej wody skażonej arsenem<ref name="NationalGeographic_092107">José Orozco, National Geographic News, [https://archive.is/20130104025651/http://news.nationalgeographic.com/news/2007/09/070921-meteor-peru.html „Meteor Crash in Peru Caused Mysterious Illness”], 21 września 2007.</ref>.

== Upadek meteorytu i zachorowania ==
Po usłyszeniu odgłosu eksplozji Peruwiańczycy zaczęli przypuszczać, że to sąsiednie [[Chile]] przypuściło atak<ref name="LATimes_092107">{{cytuj pismo |autor = Liubomir Fernandez |autor2 = Patrick J. McDonnell |tytuł = Meteorite causes a stir in Peru |url = http://web.archive.org/web/20071003165535/http://www.latimes.com/news/nationworld/world/la-fg-meteor21sep21,0,1567474.story?coll=la-home-world|czasopismo = Los Angeles Times |data = 2007-09-21}}</ref>. Miejscowi mieszkańcy dotykali błyszczące odłamki meteorytu wierząc, że mają wartość pieniężną i niedługo po tym zachorowali<ref name="LIP_091907_0900" />. Pierwsi policjanci, którzy pojawili się na miejscu, żeby zbadać miejsce zdarzenia również zachorowali<ref name="AFP_091807">Agency France Presse, [https://web.archive.org/web/20070609092458/http://afp.google.com/article/ALeqM5gDC5TNcMdGoRuHqJTzPpeyU8ZJ2Q „Peruvian scientists probe fumes from meteorite crater”], 18 września 2007 (''pierwszy opublikowany raport z wydarzenia'').</ref>.

Po zdarzeniu z 15 września 2007 roku wzrosła liczba ludzi, którzy zachorowali, co wymagało postawienia pomocniczych namiotów medycznych przy ośrodku zdrowia w Carancas<ref name="LIP_091907_0900" />. Pacjenci byli leczeni na zmiany skórne, nudności, bóle głowy, biegunki i wymioty<ref name="ABC-AU_091807" /><ref name="LIP_091907_0900" />. Doniesiono również o zdychaniu pobliskiego żywego inwentarza<ref name="CBC_091907_1">CBC News, [https://archive.is/20130101051542/http://www.cbc.ca/world/story/2007/09/19/peru-meteorite.html „600 sick in Peru after ‘meteorite’ crashes”], 19 września 2007.</ref>. Miejscowe władze podjęły decyzję o wprowadzeniu zakazu picia wody z pobliskich źródeł w obawie przed ich skażeniem<ref name="autonazwa3">MSNBC.</ref> i rozważyły ogłoszenie stanu wyjątkowego<ref name="autonazwa3" /><ref name="LIP_091907_0900" />.

== Odpowiedź rządu ==
W przeciwieństwie do doniesień międzynarodowych mediów, peruwiańscy przedstawiciele rządowi od spraw zdrowia umniejszali znaczenie wydarzenia. Jorge López Tejada, Regionalny Dyrektor Zdrowia dla regionu Puno zaprzeczył istnieniu jakiejkolwiek poważnej sytuacji medycznej. Jednakże ekipa medyczna przybyła z wyposażeniem na miejsce 18 września i doniosła, że opary unoszące się z krateru spowodowały problemy zdrowotne<ref name="LIP_091807_1500">Living in Peru, LIP-ir, [https://web.archive.org/web/20181216031447/https://www.livinginperu.com/news-4728-health-peru-regional-health-director-reports-on-health-near-meteorite-crash-site/ „Regional Health Director Reports on Health Near Meteorite Crash Site”], 18 września 2007, 15:00.</ref>. Wcześniej Tejada oświadczył, że policjanci mieli [[zawroty głowy]], nudności i wymiotowali<ref name="LIP_091807_1100">Living in Peru, LIP-ir, [https://web.archive.org/web/20181216031450/https://www.livinginperu.com/news-4724-environmentnature-police-officers-hospitalized-after-collecting-meteorite-samples-in-peru/ „Police Officers Hospitalized After Collecting Meteorite Samples in Peru”], 18 września 2007, 11:00.</ref>.

19 września Andina – oficjalna peruwiańska rządowa agencja informacyjna doniosła o pewnej poprawie u chorych mieszkańców<ref name="LIP_091907_1600">Living in Peru, LIP-ir, [https://web.archive.org/web/20210126171216/https://www.livinginperu.com/news-4736-health-perus-geophysicists-test-for-radiation-meteorite-sickness-caused-by-toxic-gases/ „Peru’s Geophysicists Test for Radiation, Meteorite Sickness Caused by Toxic Gases”], 19 września 2007.</ref>. „Ludzie powracają do zdrowia, nie ma krytycznych przypadków. Łącznie około 200 ludzi miało różne objawy” oświadczył López Tejada<ref name="autonazwa8">Living in Peru, LIP-ir.</ref>. Przedstawiciele rządu poprosili również, aby ludzie unikali kontaktu ze „świecącym obiektem, który spadł z nieba”<ref name="autonazwa8" />.

== Przypuszczalne przyczyny zachorowań ==
Naukowcy od początku wykluczyli [[promieniowanie]] jako przyczynę zachorowań. Renan Ramírez z peruwiańskiego Instytutu Energii Atomowej oświadczył, że problemy ze zdrowiem mogły być spowodowane przez siarkę, arsen lub inne toksyny, które mogły się uwolnić pod wpływem dużej ilości ciepła jaka powstała przy uderzeniu meteorytu<ref name="AFP_091807_1">Agency Press France, [http://www.theage.com.au/news/world/peru-meteor-illness-deepens/2007/09/18/1189881490291.html „Peru meteor illness deepens”], 18 września 2007.</ref>. Pewne anonimowe źródła peruwiańskie zaraz po wydarzeniu potwierdziły, że był to upadek meteorytu<ref name="autonazwa4">Teresa Cespedes, Reuters.</ref><ref name="AP_091807">{{Cytuj stronę |url = http://ap.google.com/article/ALeqM5isWWHSxCh_u0yUNU9Gpk1qfg996A |tytuł = Peru Links Illness to Supposed Meteorite |autor = Monte Hayes |opublikowany = Associated Press |data = 20 września 2007 |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20071009101608/http://ap.google.com/article/ALeqM5isWWHSxCh_u0yUNU9Gpk1qfg996A |zarchiwizowano = 2007-10-09 |data dostępu = 2007-09-22 }}</ref>. Następnie 18 września peruwiańscy [[Wulkanologia|wulkanolodzy]] podali, że impakt był spowodowany meteorytem chondrytowym<ref name="LIP_091807_1830">Living in Peru, LIP-ir, [https://web.archive.org/web/20190627194531/https://www.livinginperu.com/news-4730-environmentnature-scientist-confirms-meteorite-in-puno-peru-is-a-chondrite/ „Scientist Confirms Meteorite in Puno, Peru is a Chondrite”], 18 września 2007.</ref>.

Niektóre źródła początkowo wskazywały na podejrzenie przyczyny [[Choroby psychosomatyczne|psychosomatycznej]] zachorowań{{r|hayes}}, a niektórzy naukowcy spekulowali, że zdarzenie mogło w ogóle nie być natury pozaziemskiej. [[Don Yeomans]], dyrektor programu NEO ([[Obiekty bliskie Ziemi|Near Earth Object]]) w [[NASA]] [[Jet Propulsion Laboratory]] w [[Pasadena (Kalifornia)|Pasadenie]] w [[Kalifornia|Kalifornii]] powiedział: „Statystycznie znacznie bardziej prawdopodobne jest, że zjawisko jest pochodzenia ziemskiego, a nie pozaziemskiego. Szkodliwe gazy, które prawdopodobnie spowodowały zachorowania wśród zaciekawionej miejscowej ludności, która przybyła, aby zobaczyć krater, wskazywałyby na aktywność hydrotermalną, taką jak na przykład miejscowa eksplozja gazu, ponieważ meteoryty nie uwalniają zapachów.”

Według [[geofizyka]] [[Larry Grossman|Larry’ego Grossmana]] z [[University of Chicago|Uniwersytetu Chicagowskiego]] doniesienia o bardzo jasnym obiekcie na niebie oraz eksplozji odpowiadają upadkowi materiału [[Przestrzeń kosmiczna|pozaziemskiego]]<ref name="Space_091907">Andrea Thompson, Space.com, [http://www.space.com/scienceastronomy/070919_peru_meteorite.html „Scientists Doubt Meteorite Sickened Peruvians „], 19 września 2007.</ref>. Raport trzech geologów z Instytutu Geofizyki w Peru został przedstawiony w czwartek, 20 września. [[Astrofizyka|Astrofizyk]] Jose Ishitsuka potwierdził impakt meteorytu<ref name="autonazwa2" />{{r|hayes}}.

20 września Laboratorium Rentgenowskie wydziału nauk geologicznych uniwersytetu [[Mayor de San Andreas]] w [[La Paz]] w Boliwii opublikowało raport na temat analizy małych próbek materiału zdobytego w miejscu upadku. Stwierdzono, że skład pierwiastkowy próbek odpowiada meteorytowi o typie pośrednim pomiędzy żelaznym (syderyt), a skalistym (chondryt). Wykryli żelazo, [[nikiel]], [[kobalt]] i ślady [[iryd]]u – pierwiastki charakterystyczne dla składu syderytów. Skład ilościowy [[krzem]]u, [[glin]]u [[potas]]u, [[Wapń|wapnia]], [[magnez]]u, [[fosfor]]u nie odpowiada składowi ziemskich skał<ref>{{Cytuj pismo |nazwisko = Miranda |imię = Pedro |nazwisko2 = Blanco |imię2 = Mario |nazwisko3 = Alarcón |imię3 = Blanco |nazwisko4 = Gorinova |imię4 = Elena |tytuł = Estudio de rayos-X y microscópico al meteorito Carancas, caído el 15 de septiembre de 2007 |url = http://www.scielo.org.bo/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S1562-38232008000100008|czasopismo = Revista Boliviana de Física |wolumin = 14 |strony = 78–84 |język = es |data = 2008}}</ref>.

21 września uważano już, że zachorowania zostały spowodowane zatruciem arszenikiem. Luisa Macedo z peruwiańskiego Instytutu Górnictwa, Metalurgii i Geologii powiedziała, że gazy powstały w wyniku reakcji gorącej powierzchni meteorytu z podziemnymi zbiornikami wody gruntowej zatrutej arszenikiem. Naturalne złoża arsenu w wodach gruntowych są powszechne w Peru. José Ishitsuka z peruwiańskiego Instytutu Geofizyki powiedział: „Upadek rozgrzanego do wysokiej temperatury meteorytu do wody może spowodować powstanie kolumny pary”<ref name="autonazwa7">José Orozco, National Geographic News, [https://archive.is/20130104025651/http://news.nationalgeographic.com/news/2007/09/070921-meteor-peru.html „Meteor Crash in Peru Caused Mysterious Illness”], 21 września 2007, dostęp 10 października 2007.</ref>. Jednakże meteoryty o względnie niskiej temperaturze upadające na Ziemię są częstym zjawiskiem, co sprawia, że to wydarzenie jest niezwykłe{{r|hayes}}.

== Zobacz też ==
* [[katastrofa kosmiczna]]
* [[meteoroid]]

== Przypisy ==
{{Przypisy|
<ref name="MBD">{{Cytuj stronę |url = http://www.lpi.usra.edu/meteor/metbull.php?sea=Carancas&sfor=names&ants=&falls=&valids=&stype=contains&lrec=50&map=ge&browse=&country=All&srt=name&categ=All&mblist=All&rect=&phot=&snew=0&pnt=Normal%20table&code=45817 |tytuł = Carancas |data = 2009-10-17 |opublikowany = Meteoritical Bulletin Database |język = en |data dostępu = 2013-12-15}}</ref>
<ref name="EID">{{cytuj stronę |url = http://www.passc.net/EarthImpactDatabase/New%20website_05-2018/Carancas.html |tytuł = Carancas |opublikowany = Earth Impact Database |język = en |data dostępu = 2013-12-15}}</ref>
<ref name="hayes">{{Cytuj stronę |url = http://usatoday30.usatoday.com/tech/science/2007-09-20-4026226677_x.htm |tytuł = Meteorite likely caused crater in Peru |autor = Monte Hayes |data = 2007-09-20 |opublikowany = Associated Press/USA Today |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20121023190630/http://usatoday30.usatoday.com/tech/science/2007-09-20-4026226677_x.htm |zarchiwizowano = 2012-10-23 |data dostępu = 2014-07-29 }}</ref>
}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę |url = https://www.newscientist.com/article/dn12704-mysteries-remain-over-peru-meteorite-impact/ |tytuł = Mysteries remain over Peru meteorite impact |nazwisko = Hecht |imię = Jeff |data = 2007-09-27 |praca = NewScientist Space |język = en |data dostępu = 2014-07-29}}
* [https://archive.is/20130410195844/http://www.foxnews.com/story/0,2933,298177,00.html Upadek meteorytu wywołuje masową panikę] {{lang|en}}
* {{Cytuj stronę | url = http://www.meteorite-recon.com/en/meteorite_carancas.htm | tytuł = Carancas meteorite fall – impact and meteorite crater | opublikowany = meteorite-recon.com | archiwum = https://web.archive.org/web/20120222095830/http://www.meteorite-recon.com/en/meteorite_carancas.htm | zarchiwizowano = 2012-02-22}} – krótki opis wydarzenia wraz ze zdjęciami fragmentów meteorytu {{lang|en}}

[[Kategoria:2007 w Ameryce Południowej]]
[[Kategoria:Katastrofy w 2007|Peru]]
[[Kategoria:Katastrofy w Peru|Peru]]
[[Kategoria:Kratery uderzeniowe w Ameryce Południowej]]
[[Kategoria:Meteoryty znalezione w Peru]]
[[Kategoria:Upadki ciał niebieskich]]
[[Kategoria:Meteoryty kamienne]]
[[Kategoria:Peru w XXI wieku]]