Tekst źródłowy strony Karbon

{{inne znaczenia|okresu geologicznego|[[włókno węglowe]]}}
{{Okres geologiczny infobox
 |nazwa                    = Karbon
 |mapa                     = 
 |opis mapy                = 
 |objętość tlenu           = 32.5
 |objętość dwutlenku węgla = 800
 |temperatura              = 14
 |poziom morza             = Spadł od 120&nbsp;m do dzisiejszego poziomu w missisippie, potem wzrósł powoli do ok. 80&nbsp;m pod koniec okresu<ref>{{cytuj pismo |imię=B.U. |nazwisko=Haq |imię2=S.R. |nazwisko2=Schutter |rok=2008 |doi=10.1126/science.1161648 |tytuł=A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes |czasopismo=Science |wolumin=322 |strony=64–68 |wydanie=5898 |bibcode=2008Sci...322...64H}}</ref>
}}
[[Plik:330 Ma paleoglobe.png|mały|Mapa przedstawiająca ułożenie lądów około 330 mln lat temu]]
'''Karbon'''

* w sensie [[geochronologia|geochronologicznym]] – piąty [[okres (geologia)|okres]] [[paleozoik|ery paleozoicznej]]. Trwał od 358,9 ±&nbsp;0,4 do 298,9 ±&nbsp;0,15 milionów lat temu. Karbon dzieli się na dwie [[Epoka geologiczna|epoki]]: [[missisip]] i [[pensylwan]].

* w sensie [[chronostratygrafia|chronostratygraficznym]] – piąty [[system (geologia)|system]] [[eratem]]u [[paleozoik|paleozoicznego]], wyższy od [[dewon]]u, niższy od [[perm]]u. Dzieli się na dwa [[oddział (geologia)|oddziały]]: [[missisip]] i [[pensylwan]]. Międzynarodowy [[stratotyp]] granicy [[dewon]]/karbon znajduje się na wzgórzu La Serre (około 10&nbsp;km na zachód od miejscowości Paulhan, region [[Montagne Noire]] w południowej [[Francja|Francji]]). Granica oparta jest na pierwszym pojawieniu się [[konodonty|konodonta]] ''Siphonodella sulcata'' (Huddle, 1934).

[[system (geologia)|System]] karboński wydzielili [[William Conybeare]] i [[William D. Phillips|William Phillips]] w 1822 roku na podstawie badań osadów [[Anglia|Anglii]] i [[Walia|Walii]]. Nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy węgla – ''carbo'', ze względu na występowanie najbardziej charakterystycznego osadu w tym [[system (geologia)|systemie]] – [[węgiel kamienny|węgla kamiennego]].

== Podział karbonu ==
Współczesny [[tabela stratygraficzna|podział standardowy]] karbonu, zatwierdzony przez [[Międzynarodowa Komisja Stratygrafii|ICS]], jest kompromisem między dwudzielnym podziałem amerykańskim a trójdzielnym podziałem rosyjskim. Ze względu na specyfikę osadów amerykańscy geolodzy traktowali missisip (który tworzą przeważnie wapienie pochodzenia morskiego) i pensylwan jako oddzielne systemy (okresy). W regionie europejskim stosowano dwudzielny podział (ale odmienny od amerykańskiego) systemu karbońskiego na przeważnie morski [[dinant (geologia)|dinant]] ([[turnej]] i [[wizen]]) oraz przeważnie lądowy [[silez]], ([[namur (geologia)|namur]], [[westfal]] i [[stefan (geologia)|stefan]]).

Sugerowany przez ICS podział wprowadza „podsystem” i „podokres”, jednostki niezdefiniowane dla żadnego innego okresu dziejów Ziemi: karbon jest dzielony na dwa podsystemy: missisip i pensylwan, z których każdy jest dzielony na trzy oddziały. Struktura oddziałów/epok praktycznie dubluje podział na [[piętro (geologia)|piętra]]/[[wiek (geologia)|wieki]], gdyż każdy oddział, z wyjątkiem [[Późny pensylwan|górnego pensylwanu]], zawiera tylko jedno piętro<ref name="ICS2015">{{cytuj stronę | url = http://stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2015-01.pdf | tytuł = International Stratigraphic Chart | data = styczeń 2015 | opublikowany = International Comission on Stratigraphy | język = en | data dostępu = 2015-04-10}}</ref>.

== Klimat ==
Na półkuli południowej, na lądzie [[Gondwana]] w późnym karbonie nastąpiło [[zlodowacenie]] obejmujące [[Antarktyda|Antarktydę]] oraz przylegające duże fragmenty [[Afryka|Afryki]] południowej, [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]], [[Australia|Australii]] oraz [[Indie|Indii]]. W strefie równikowej w warunkach gorącego i wilgotnego klimatu rozwijały się bujne lasy tropikalne, które dały początek licznym [[złoże mineralne|złożom]] [[węgiel kamienny|węgla kamiennego]]. Według wielu naukowców w karbonie raptownie wzrosła ilość [[tlen]]u w atmosferze z 15% do ponad 30% pod koniec okresu. Jednocześnie bardzo spadł udział dwutlenku węgla.

== Geologia ==
[[Stratygrafia]] karbonu opiera się na [[konodonty|konodontach]] i [[Amonity|amonitowatych]], a pomocniczo także na otwornicach wapiennych (w późnym karbonie). [[Dewon]], karbon i [[perm]] składają się na młodszy [[paleozoik]]. Według [[tektonika płyt|teorii tektoniki płyt]] na początku starszego paleozoiku ([[kambr]], [[ordowik]], [[sylur]]) jednolity dotąd kontynent [[Pannocja]] rozdzielił się na kilka mniejszych bloków ([[Bałtyka|Baltika]], [[Laurencja]], [[Syberia]] i [[Gondwana]]). W tym okresie Europa znajdowała się pod wodami morza wypełnionego osadami o miąższości kilku kilometrów. Pod koniec [[sylur]]u osady te uległy wypiętrzeniu ([[orogeneza hercyńska]]). W karbonie zaczął się na nowo proces zespalania lądów i ostatecznie w [[perm]]ie wszystkie kontynenty połączyły się w superkontynent [[Pangea|Pangeę]]. W całym karbonie, a zwłaszcza na granicy wczesnego i późnego miały miejsce główne fazy [[Orogeneza hercyńska|waryscyjskich ruchów górotwórczych]], skutkujące powstaniem wielkich pasm górskich ([[Ural]], [[Sajany]], [[Appalachy]], [[Góry Świętokrzyskie]], [[Sudety]]) oraz rozwój [[magmatyzm]]u, w tym powstawanie [[granit]]ów. Poziom oceanów po szybkim podniesieniu się we wczesnym karbonie, później bardzo powoli spadał.

== Bogactwa naturalne ==
Największym bogactwem związanym z karbonem są złoża węgli kamiennych na półkuli północnej. Istotne są także liczne i wielkie złoża granitów.

== Fauna ==
[[Plik:LoganFauna011312.jpg|thumb|''Aviculopecten'', ''Syringothyris'']]
[[Amonity|Amonitowate]] były pospolite w całym okresie, przy czym dotyczy to [[Goniatitida|goniatytów]]. [[Clymeniida|Klymenie]], reprezentowane przez jeden znany rodzaj, przetrwały z dewonu, wymarły na samym początku okresu, a inne rzędy amonitowatych były nieliczne. Doszło do bardzo intensywnego rozwoju [[otwornice|otwornic]], zwłaszcza wapiennych, w tym form dużych, np. z rodzajów ''[[Fusulina]]''. W wielu miejscach masowe nagromadzenia skorupek otwornic skutkowały powstaniem wapieni fusulinowych. Bardzo pospolite były [[ramienionogi]] zawiasowe (zwłaszcza rzędy [[Spiriferida]] i [[Strophomenida]]) i [[małżoraczki]], kontynuując szczyt rozwoju zapoczątkowany w dewonie. W dalszym ciągu pospolite były także [[wielkoraki]], [[ślimaki]], [[gąbki]] i [[łodziki|łodzikowate]]. Doszło do wielkiego rozkwitu liliowców, które w tym okresie przeżywały szczyt rozwoju. We wczesnym karbonie zachodził szybki rozwój i [[radiacja ewolucyjna|radiacja]] [[koralowce|koralowców]] [[koralowce czteropromienne|Rugosa]] (powszechnie, ale nieprawidłowo zwanych czteropromiennymi). Jednak na początku późnego karbonu ta grupa mocno podupadła i stała się marginalna. W karbonie po raz pierwszy zaczęły się szybko rozwijać małże morskie. Trylobity i koralowce z grupy [[denkowce|Tabulata]] były w karbonie sporadyczne, a ostatnie [[graptolity]] wymarły we wczesnym karbonie.

Jednocześnie w karbonie bardzo wzrosła kolonizacja wód słodkich przez bezkręgowce. Pojawiły się pierwsze słodkowodne małże, ślimaki i skorupiaki, w porównaniu do dewonu wzrosła ilość małżoraczków słodkowodnych. Bardzo wzrósł także udział przedstawicieli tych grup zwierząt żyjących w wodach półsłodkich.

W związku z wilgotnym i gorącym klimatem oraz rozwojem lasów nastąpił eksplozywny rozwój fauny lądowej, a zwłaszcza [[owady|owadów]] i [[pajęczaki|pajęczaków]]. Tradycyjnie pisze się o wielkich rozmiarach karbońskich [[stawonogi|stawonogów]], ale olbrzymia większość owadów i pajęczaków nie odbiegała wielkością od dzisiejszych form. Tylko nieliczne rodzaje stawonogów cechowały się [[gigantyzm gatunkowy|gigantyzmem]] (pojedyncze gatunki osiągały wśród: [[dwuparce|krocionogów]] do 1&nbsp;m, [[wielkoraki|wielkoraków]] 1,5&nbsp;m, [[skorpiony|skorpionów]] blisko 1&nbsp;m, [[ważki|ważek]] 0,5&nbsp;m rozpiętości skrzydeł). Natomiast rodzaj ''[[Megarachne]]'', uznawany niegdyś za największego (36&nbsp;cm) pająka, okazał się wielkorakiem. Z karbonu pochodzą pierwsze skrzydlate [[owady]], które były pierwszymi zwierzętami latającymi, oraz pierwsze lądowe ślimaki.

=== Kręgowce ===
W związku z wymarciem pod koniec dewonu [[ryby pancerne|ryb pancernych]] we wczesnym karbonie doszło do nagłego i dużego wzrostu liczebności i zróżnicowania [[rekiny|rekinów]], które stały się główną grupą ryb, chociaż w późnym karbonie ich rozwój się trochę zmniejszył. Inne grupy ryb – [[dwudyszne]], [[trzonopłetwe]], [[Kostnochrzęstne|kostołuskie]] i [[fałdopłetwe]] – były znacznie rzadsze, choć dwie pierwsze grupy dobrze rozwinęły się w wodach słodkich. Przez cały karbon trwał intensywny rozwój i radiacja płazów, w zdecydowanej większości [[labiryntodonty|labiryntodontów]], z których największe mierzyły prawie 2&nbsp;m. Na początku późnego karbonu z labiryntodontów powstały pierwsze prymitywne, niewielkie [[gady]], określane jako [[kotylozaury]], które bardzo szybko stały się liczne i zróżnicowane. Pod sam koniec okresu wyodrębniły się z nich [[synapsydy|gady ssakokształtne]].

[[Plik:Neuropteris.JPG|thumb|''Neuropteris'']]

== Flora ==
[[Plik:Meyers b15 s0272b.jpg|thumb|Flora karbońska, ilustracja z encyklopedii [[Meyers Konversations-Lexikon]]]]
W morzach, podobnie jak w [[dewon]]ie, rozwijały się [[glony]], głównie [[zielenice]], [[ramienicowce|ramienice]] i [[krasnorosty]]. Na lądach dominowały [[widłaki]], [[skrzypy]], [[paprocie|paprocie zarodnikowe]] i [[paprocie nasienne|nasienne]] (często o pokrojach drzewiastych), które znane pojawiły się już w [[dewon]]ie. Występowały również [[mszaki]] oraz [[grzyby]] (np. [[sprzężniaki]], [[workowce]], pojawiły się po raz pierwszy, [[podstawczaki]]). [[Widłaki jednakozarodnikowe|Widłaki jednozarodnikowe]] (np. ''Eleutherophyllum''), częste jeszcze we wczesnym karbonie, w późnym karbonie stały się grupą [[relikt]]ową, zastępowaną przez [[widłaki różnozarodnikowe]] (''[[Lepidodendron]]'', ''[[sygilaria|Sigillaria]]'', ''Bothrodendron''). Wśród [[skrzypy|skrzypów]] dominowały drzewiaste [[kalamit]]y (''Calamites'') oraz [[klinolisty]] (''Sphenophyllum''). Rozwijały się [[paprocie|paprocie zarodnikowe]] (np. ''Pecopteris''). Nastąpiła ekspansja pierwszych [[rośliny nasienne|roślin nasiennych]] – [[paprocie nasienne|paproci nasiennych]] (''Neuropteris'', ''Mariopteris'', ''Alethopteris'', ''Sphenopteris''), także w klimacie chłodniejszym ([[flora glossopterisowa]]). We wczesnym karbonie pojawiły się pierwsze [[nagonasienne drobnolistne]] – [[kordaity]] (np. ''Cordaites''), a pod koniec karbonu – pierwsze [[iglaste]] (np. ''Lebachia''). W późnym karbonie pojawiły się również problematyczne [[sagowcowe|sagowce]].

Duże nagromadzenia szczątków tych roślin, rosnących w bagniskach w [[klimat równikowy|klimacie tropikalnym]] na przedpolach tworzących się [[hercynidy|hercynidów]], utworzyły [[pokład (geologia)|pokłady]] [[węgiel kamienny|węgla kamiennego]].

== Karbon na ziemiach Polski ==
* W karbonie wczesnym powstały morskie [[piaskowiec|piaskowce]], [[zlepieniec|zlepieńce]] i [[mułowiec|mułowce]], z wkładkami [[wapień|wapieni]] występujące w [[Góry Bardzkie|Górach Bardzkich]], a także na [[Pogórze Wałbrzyskie|Pogórzu Wałbrzyskim]], w [[Góry Wałbrzyskie|Górach Wałbrzyskich]], [[Rudawy Janowickie|Rudawach Janowickich]], [[Kotlina Kamiennogórska|Kotlinie Kamiennogórskiej]] i między [[Góry Sowie|Górami Sowimi]] a [[Góry Suche|Suchymi]] ([[niecka śródsudecka|niecce śródsudeckiej]]) oraz [[Sudety Wschodnie|Sudetach Wschodnich]]. Część z tych osadów została później słabo [[metamorfizm|zmetamorfizowana]].
* W karbonie późnym w niecce śródsudeckiej (Góry Wałbrzyskie, [[Góry Kamienne]], Kotlina Kamiennogórska), [[zapadlisko górnośląskie|zapadlisku górnośląskim]] oraz w rejonie lubelskim wraz z grubymi warstwami piaskowców, zlepieńców, mułowców i [[łupek ilasty|łupków ilastych]] powstały złoża [[węgiel kamienny|węgla kamiennego]]. W [[Góry Kaczawskie|Górach Kaczawskich]] i na Pogórzu Kaczawskim osadziły się piaskowce i mułowce rzeczne.
* W karbonie powstały masywy granitowe w [[Tatry|Tatrach]] oraz w [[Sudety|Sudetach]] i [[Przedgórze Sudeckie|Przedgórzu Sudeckim]] ([[blok przedsudecki|bloku przedsudeckim]]): [[granit karkonoski|karkonoski]], [[granit strzegomski|strzegomski]], [[granit strzeliński|strzeliński]], [[granit kłodzko-złotostocki|kłodzko-złotostocki]] oraz [[granit kudowski|kudowski]], a także [[granodioryt]]y i [[sjenit]]y na [[Przedgórze Sudeckie|Przedgórzu Sudeckim]].

== Zobacz też ==
{{wikisłownik|karbon}}
* [[wędrówka kontynentów]]
* [[Mazon Creek]]
* [[Joggins]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, 2005: ''Geologia historyczna dla geografów''. [[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]]
* Stanisław Orłowski, Michał Szulczewski, 1990: ''Geologia historyczna''. Wydawnictwa Geologiczne.

== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę |url=http://stratigraphy.org/index.php/ics-chart-timescale |tytuł=ICS-Chart/Time Scale |opublikowany=[[Międzynarodowa Komisja Stratygrafii]] |język=en |data dostępu=2015-08-28}}
* {{cytuj stronę |url=http://web.archive.org/web/20160304110908/http://cpgeosystems.com/300moll.jpg |tytuł=Pennsylvanian (300 Ma) |opublikowany = Colorado Plateau Geosystems, Inc. |praca = Mollewide Plate Tectonic Maps |imię=Ronald |nazwisko = Blakey |data dostępu = 2015-08-28}}
* {{cytuj stronę |url=http://web.archive.org/web/20160304120704/http://cpgeosystems.com/340moll.jpg |tytuł=Mississippian (340 Ma) |opublikowany = Colorado Plateau Geosystems, Inc. |praca = Mollewide Plate Tectonic Maps |imię=Ronald |nazwisko = Blakey |data dostępu = 2015-08-28}}
* Mapy paleogeograficzne karbonu w {{Cytuj stronę | url = https://www.researchgate.net/publication/320126141_Kazmin-Natapov_et_al_Paleogeographic_Atlas_1998_Part-31_Pz | tytuł = The paleogeographic atlas of northern Eurasia | autor = Kazmin V. G. i Natapov L. M. |data = 1998 | opublikowany = Institute of Tectonics of the Lithospheric Plates, Russian Academy of Natural Sciences | data dostępu = 2018-11-29}} [https://www.researchgate.net/publication/320126143_Kazmin-Natapov_et_al_Paleogeographic_Atlas_1998_Part-32_Pz Cześć 2]. [https://www.researchgate.net/publication/263889335_The_Paleogeographic_Atlas_of_Northern_Eurasia Legenda]

{{Okres istnienia grupy organizmów|lewa granica=359|prawa granica=299|nazwa=Karbon}}
{{Historia geologiczna}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Karbon| ]]