Tekst źródłowy strony Karczoch zwyczajny

{{Takson infobox
 |nazwa                = Karczoch zwyczajny
 |grafika              = P1000284 Cynara scolymus (Globe Artichoke) (Compositae).JPG
 |opis grafiki         = 
 |alt grafiki          = 
 |systematyka ref      = <ref name="ruggiero" /><ref name="apweb" />
 |domena               = [[eukarionty]]
 |królestwo            = [[rośliny]]
 |podkrólestwo         = [[rośliny zielone]]
 |nadgromada           = [[rośliny telomowe]]
 |gromada              = [[rośliny naczyniowe]]
 |podgromada           = [[rośliny nasienne]]
 |nadklasa             = [[okrytonasienne]]
 |klasa                = ''[[Magnoliopsida]]''
 |nadrząd              = [[astropodobne]]
 |rząd                 = [[astrowce]]
 |rodzina              = [[astrowate]]
 |podrodzina           = ''[[Carduoideae]]''
 |rodzaj               = [[karczoch]]
 |gatunek              = karczoch zwyczajny
 |nazwa łacińska       = Cynara cardunculus
 |autor                = [[Karol Linneusz|L.]]
 |cytat                = [[Species Plantarum|Sp. Pl. 2: 827. 1753]]<ref name="powo">{{Cytuj stronę | url = https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:200876-1 | tytuł = Cynara cardunculus L. | praca = Plants of the World online | opublikowany = Royal Botanic Gardens, Kew | data dostępu = 2022-07-16}}</ref>
 |synonimy             = 
* ''Carduus cardunculus'' (L.) Baill.
 |wikispecies          = 
 |commons              = Category:Cynara cardunculus Scolymus Group
}}
'''Karczoch zwyczajny''', k. hiszpański, kard (''Cynara cardunculus'') – [[Gatunek (biologia)|gatunek]] [[Roślina wieloletnia|wieloletniej rośliny zielnej]] należący do rodziny [[astrowate|astrowatych]]. Pochodzi z rejonu [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]] – z Europy Południowej, [[Wyspy Kanaryjskie|Wysp Kanaryjskich]] i Afryki Północnej (od [[Maroko]] po [[Libia|Libię]])<ref name="grin">{{Cytuj stronę | url = https://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxon/taxonomydetail?id=12839 | tytuł = Taxon: Cynara cardunculus L. (Cynara cardunculus Cardoon and Scolymus Groups) | praca = Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) | opublikowany = USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System | data dostępu = 2022-07-16}}</ref>. Jest szeroko rozprzestrzeniony jako gatunek uprawiany, w wielu obszarach o ciepłym klimacie rośnie także jako dziczejący<ref name=grin/>, w tym [[gatunek inwazyjny|inwazyjny]] na obu kontynentach amerykańskich i w [[Australia|Australii]]<ref name="mabb">{{Mabberley2017 |s = 266}}</ref>. 

== Morfologia ==
[[Plik:Cynara cardunculus (Scolymus Group) 5Dsr 6895.jpg|thumb|200px|left|Kwiatostan]]
[[Plik:Karczoch-Cynara scolymus.jpg|thumb|Pąk kwiatostanowy]]
; [[Łodyga]]: Dorasta do około 2 m.
; [[Liść|Liście]]<small>{{r|FPX}}</small>: Szerokość do 30 cm i długość do 70 cm. Blaszka liściowa głęboko wcinana w górnej części po obu stronach aż do ogonka, który ma 1–2 cm długości. W dolnej części liść staje się pierzasty. Wszystkie odcinki liścia mają wyraźnie ząbkowane brzegi i zaostrzony szczyt. Kolców brak. Górna powierzchnia blaszki jest zielona, z drobnymi białawymi [[Włosek|włoskami]] okrywowymi. Dolna powierzchnia jest jasnozielona lub biała i gęsto owłosiona długimi, splątanymi włoskami. Ogonek i główne nerwy są płaskie na górnej powierzchni. Na powierzchni dolnej są wyraźnie wypukłe i podłużnie prążkowane.
; [[Kwiat]]y: Zebrane w kuliste kwiatostany, złożone z fioletowych kwiatów (przypominających kwiaty [[Oset|ostu]]) otoczonych łuskowatymi liśćmi o mięsistych nasadach.

== Systematyka ==
W obrębie gatunku wyróżnia się trzy podgatunki<ref name=powo/>:
* ''C. cardunculus'' subsp. ''cardunculus''
* ''C. cardunculus'' subsp. ''flavescens'' <small>Wiklung</small>
* ''C. cardunculus'' subsp. ''zingaroensis'' <small>(Raimondo & Domina) Raimondo & Domina</small>

W obrębie podgatunku typowego wyróżniane są trzy odmiany<ref>{{Cytuj książkę | tytuł = The Globe Artichoke Genome | wydawca = Springer | data = 2019 | strony = 1-19 | rozdział = Cynara cardunculus L.: Historical and Economic Importance, Botanical Descriptions, Genetic Resources and Traditional Uses | autor r = Gaetano Roberto Pesce, Giovanni Mauromicale}}</ref>:
* var. ''scolymus'' <small>(L.) Fiori</small>
* var. ''altilis'' <small>DC.</small>
* var. ''sylvestris'' <small>(Lamk) Fiori</small>

== Zastosowanie ==
=== [[Rośliny lecznicze|Roślina lecznicza]] ===
; [[Surowiec zielarski]]<ref name="FPX">{{FPX|s=4276}}</ref>: Liść karczocha (''Cynarae folium'') – cały lub rozdrobniony, wysuszony liść. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 0,8% [[kwas chlorogenowy|kwasu chlorogenowego]]. Zawiera liczne [[kwasy fenolowe]], pochodne [[Kwas kawowy|kwasu kawowego]] i [[Kwas chinowy|chinowego]], [[Cynaryna|cynarynę]]. Charakteryzuje się dużą zawartością składników mineralnych ([[potas]]u, [[Sód|sodu]] i [[fosfor]]u), [[Kwas askorbinowy|witaminy C]], [[błonnik]]a, [[Polifenole|polifenoli]], [[Flawonoidy|flawonów]], [[Inulina|inuliny]] i hydroksycynamonianów – pochodnych [[Kwas kawoilochinowy|kwasu kawoilochinowego]]<ref name=":0">{{Cytuj |autor = Maryem Ben Salem, Hanen Affes, Kamilia Ksouda, Raouia Dhouibi, Zouheir Sahnoun |tytuł = Pharmacological Studies of Artichoke Leaf Extract and Their Health Benefits |czasopismo = Plant Foods for Human Nutrition |data = 2015-12-01 |data dostępu = 2021-01-04 |issn = 1573-9104 |wolumin = 70 |numer = 4 |s = 441–453 |doi = 10.1007/s11130-015-0503-8 |język = en}}</ref>.
; Działanie:Z karczochów produkuje się  preparaty znajdujące szczególne zastosowanie w leczeniu i długotrwałej profilaktyce podwyższonego poziomu cholesterolu i trójglicerydów we krwi<ref>{{Cytuj |autor = Maryem Ben Salem, Kamilia Ksouda, Raouia Dhouibi, Slim Charfi, Mouna Turki |tytuł = LC-MS/MS Analysis and Hepatoprotective Activity of Artichoke (Cynara scolymus L.) Leaves Extract against High Fat Diet-Induced Obesity in Rats |data = 2019-05-23 |data dostępu = 2021-01-04 |czasopismo = BioMed Research International |doi = 10.1155/2019/4851279 |pmid = 31240213 |pmc = PMC6556340 |url = https://www.hindawi.com/journals/bmri/2019/4851279/ |język = en}}</ref>. Karczoch jest również źródłem [[Flawonoidy|flawonoidów]] ([[luteolina]], [[apigenina]]). Ekstrakt z liści karczocha ma właściwości hepatoprotekcyjne, przeciwdrobnoustrojowe oraz redukujące poziom cholesterolu. Wykazano silne działanie [[Przeciwutleniacze|przeciwutleniające]] ekstraktu z karczocha<ref>{{Cytuj |autor = Güldal Mehmetçik, Gül Özdemirler, Necla Koçak-Toker, Uğur Çevikbaş, Müjdat Uysal | tytuł = Effect of pretreatment with artichoke extract on carbon tetrachloride-induced liver injury and oxidative stress |czasopismo = Experimental and Toxicologic Pathology |wolumin = 60 |numer=6 |s = 475–480 |data = 2008 |doi = 10.1016/j.etp.2008.04.014}}</ref>. Działa także przeciw [[Integraza|integrazie]] [[Ludzki wirus niedoboru odporności|HIV]]. Posiada właściwości hipoglikemiczne, [[Prebiotyk|prebiotyczne]] i [[Probiotyk|probiotyczne]], wspomaga przepływ żółci w drogach żółciowych<ref name=":0" />. Polifenole i flawonoidy zawarte w nalewce z liści karczocha wykazują bardzo silne działanie [[Stres oksydacyjny|antyoksydacyjne]] oraz przeciwzapalne<ref>{{Cytuj |autor = Natasa Bogavac-Stanojevic, Jelena Kotur Stevuljevic, Darko Cerne, Janja Zupan, Janja Marc |tytuł = The role of artichoke leaf tincture (Cynara scolymus) in the suppression of DNA damage and atherosclerosis in rats fed an atherogenic diet |czasopismo = Pharmaceutical Biology |data = 2018 |data dostępu = 2021-01-04 |issn = 1388-0209 |wolumin = 56 |numer = 1 |s = 138–144 |doi = 10.1080/13880209.2018.1434549 |pmid = 29409377 |pmc = PMC6130604}}</ref><ref>{{Cytuj |autor = Maryem Ben Salem, Hanen Affes, Khaled Athmouni, Kamilia Ksouda, Raouia Dhouibi |tytuł = Chemicals Compositions, Antioxidant and Anti-Inflammatory Activity of Cynara scolymus Leaves Extracts, and Analysis of Major Bioactive Polyphenols by HPLC |czasopismo = Evidence-based Complementary and Alternative Medicine : eCAM |data = 2017 |data dostępu = 2021-01-04 |issn = 1741-427X |wolumin = 2017 |doi = 10.1155/2017/4951937 |pmid = 28539965 |pmc = 5429947}}</ref>. Ekstrakt z karczocha działa ''in vitro'' i ''in vivo'' szeroko przeciwnowotworowo, silnie wpływając na wzrost, migrację i inwazję w przypadku [[Międzybłoniak opłucnej|międzybłoniaka opłucnej]]<ref>{{Cytuj |autor = Claudio Pulito, Federica Mori, Andrea Sacconi, Luca Casadei, Maria Ferraiuolo |tytuł = Cynara scolymus affects malignant pleural mesothelioma by promoting apoptosis and restraining invasion |czasopismo = Oncotarget |data = 2015-06-22 |data dostępu = 2021-01-04 |issn = 1949-2553 |wolumin = 6 |numer = 20 |s = 18134–18150 |doi = 10.18632/oncotarget.4017 |pmid = 26136339 |pmc = PMC4627240 |url = https://www.oncotarget.com/article/4017/text/}}</ref>.

=== [[Rośliny uprawne|Roślina uprawna]] ===
Znana już w starożytnym Rzymie i Grecji. Jej uprawa upowszechniła się w basenie Morza Śródziemnego przed XII wiekiem. Obecnie uprawiana w krajach o ciepłym klimacie. Znajduje się w [[Rejestr roślin uprawnych|Rejestrze roślin uprawnych]] Unii Europejskiej. W Polsce uprawiana sporadycznie, amatorsko. Wysiewa się [[Nasiono|nasiona]] w rozsadnikach cieplarnianych, wysadza do gruntu po ustąpieniu [[Przymrozek|przymrozków]]. Zbiór od sierpnia do przymrozków. Nie zimuje.

=== [[Sztuka kulinarna|Kulinaria]] ===
{| class="wikitable floatright" style="width:18em;"
! colspan="2" |Karczochy
<small>Produkcja w 2018</small>
|-
! style="background:#ddf; width:75%;" |Państwo
! style="background:#ddf; width:25%;" |Produkcja w tonach
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|ITA}}
| style="text-align:center;" | 389 813
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|EGY}}
| style="text-align:center;" | 323 866
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|ESP}}
| style="text-align:center;" | 208 463
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|PER}}
| style="text-align:center;" | 154 552
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|ALG}}
| style="text-align:center;" | 124 659
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|ARG}}
| style="text-align:center;" | 110 657
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|CHN}}
| style="text-align:center;" | 90 397
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|FRA}}
| style="text-align:center;" | 47 190
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|USA}}
| style="text-align:center;" | 45 382
|-
| style="text-align:center;" | {{państwo|MAR}}
| style="text-align:center;" | 44 591
|-
!<center>'''Świat'''</center>
!<center>'''1 678 872'''</center>
|-
| colspan="2" |<small><center>Źródło: ''[[FAOSTAT]] of the [[United Nations]]''<ref>{{Cytuj |tytuł = FAOSTAT |data dostępu = 2020-04-13 |opublikowany = www.fao.org |url = http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC/visualize}}</ref></center></small>
|}
Karczoch zwyczajny jest [[Warzywa|warzywem]]. Częścią jadalną są części główki [[kwiatostan]]ów po usunięciu zewnętrznych stwardniałych łusek okrywy, pozostałe mięsiste końce łuskowatych okryw kwiatostanu, kwiatostan, jego dno oraz krótki koniec łodygi. U starszych pąków jadalne jest tylko [[dno kwiatowe]]. Spożywany po uprzednim ugotowaniu, usmażeniu lub pieczeniu. We [[Włochy|Włoszech]] młode główki kwiatowe po ugotowaniu zalewa się oliwą i przechowuje. Karczochy można konserwować w puszkach. Czasami jako dodatki do surówek oraz jako ozdoba używane są bielone liście.

=== Wartość odżywcza ===
Karczochy zawierają około 3% cukrów, 3% białka, tłuszcz i witaminę C. Wartość odżywcza karczochów nie jest duża, ale są cenione ze względu na zawartość cukru – [[inulina|inuliny]] – może być spożywany przez chorych na [[cukrzyca|cukrzycę]]. Jest także polecany dla chorych ze schorzeniami [[Wątroba|wątroby]].

=== Roślina kosmetyczna ===
Karczoch jest uważany za cenny dodatek do płynów oczyszczających skórę, toników, [[lotion]]ów, kremów i maseczek kosmetycznych<ref>{{Cytuj | autor =Bohumír Hlava | tytuł = Rośliny kosmetyczne | data = 1984 | wydawca = [[Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne]] | miejsce = Warszawa | isbn = 83-09-00765-5 | s= 96}}</ref>.

== Przypisy ==
<references responsive>
<ref name="ruggiero">{{Ruggiero |data dostępu = 2020-02-20}}</ref>
<ref name="apweb">{{Angiosperm Phylogeny Website |data dostępu = 2010-04-15}}</ref>
</references>

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Carduoideae]]
[[Kategoria:Warzywa]]
[[Kategoria:Rośliny lecznicze]]
[[Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza]]