Koniugacja w języku polskim
Koniugacja w języku polskim → podstawowe paradygmaty odmiany polskiego czasownika. W języku polskim istnieją trzy koniugacje, utworzone na podstawie odmiany czasowników w czasie teraźniejszym.
W języku polskim, w przeciwieństwie do innych języków, czasownikom nie można przypisać tego samego wzorca odmiany. Z uwagi na to, że różnice dotyczą przede wszystkim czasu teraźniejszego, podziału dokonuje się według różnic w tym czasie. Polskie czasowniki odmieniają się według trzech koniugacji[1].
Koniugacja I[edytuj | edytuj kod]
Koniugacja I obejmuje te czasowniki, które w I osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego mają końcówkę -ę, a w drugiej osobie -esz[2]. Należą tu m.in. takie czasowniki, jak nieść, pisać, kopać.
| nieść | pisać | kopać |
|---|---|---|
| niosę | piszę | kopię |
| niesiesz | piszesz | kopiesz |
| niesie | pisze | kopie |
| niesiemy | piszemy | kopiemy |
| niesiecie | piszecie | kopiecie |
| niosą | piszą | kopią |
Wszystkie osoby mają tę samą końcówkę, dodawaną niezależnie od oboczności w temacie czasownika. Wymiana o → e, która zachodzi w niosę → niesiesz, jest niezależna od koniugacji[3]. W koniugacji I można zaobserwować typową dla niej zmianę z twardej spółgłoski tematycznej na miękką[4]:
- m → m`: dmę → dmiesz
- w → w`: rwę → rwiesz
- d → dź: jadę → jedziesz
- t → ć: zamiotę → zamieciesz
- n → ń: tonę → toniesz
- s → ś: niosę → niesiesz
- z → ź: wiozę → wieziesz
Spółgłoski k i g wymieniają się z historycznie miękkimi cz i ż[3]:
- k → cz: tłukę → tłuczesz
- g → ż: strzygę → strzyżesz
Jeśli temat czasownika koniugacji I zakończony jest na spółgłoskę miękką (zarówno fonetycznie jak i historycznie), temat nie zmienia się w żadnej osobie[3]: daję → dajesz, kopię → kopiesz. gwiżdżę → gwiżdżesz, płaczę → płaczesz
Koniugacja II[edytuj | edytuj kod]
Koniugacja II obejmuje te czasowniki, które w I osobie liczby pojedynczej czasu teraźniejszego mają końcówkę -ę, a w drugiej osobie -isz, -ysz[1].
| ganić | suszyć | płacić |
|---|---|---|
| ganię | suszę | płacę |
| ganisz | suszysz | płacisz |
| gani | suszy | płaci |
| ganimy | suszymy | płacimy |
| ganicie | suszycie | płacicie |
| ganią | suszą | płacą |
Temat koniugacji II jest zakończony na spółgłoskę fonetycznie lub historycznie miękką: gonię → gonisz, łowię → łowisz, kroczę → kroczysz, leżę → leżysz, kwiczę → kwiczysz. W przypadku tematów miękkich fonetycznie (czyli takich, w których występuje obecnie miękka spółgłoska), temat czasownika nie zmienia się w całości paradygmatu. Natomiast w przypadku tematu zakończonego spółgłoską historycznie miękką dochodzi do wymiany spółgłoskowej[3].
W koniugacji II może dojść do następujących wymian[5]:
- c → ć: wrócę → wrócimy
- dz → dź: chodzę → chodzimy
- szcz → ść: goszczę → gościsz
- żdż → źdź: jeżdżę → jeździsz
- sz → ś: gaszę → gasisz
- ż → ź: wożę → wozisz
Nie są to zmiany, które zachodzą zawsze, od powyższej reguły jest wiele odstępstw. Nie ulegają zmianie tematy wyrazów zakończone na cz, ż, sz, które w wyrazach pokrewnych wymieniają się na ch, k, g[6]:
- cz → (k): męczę, męczysz → (męka)
- ż → (g): leżę, leżysz → (legł)
- sz → (ch) słyszę, słyszysz → (słychać)
Podobne zmiany zachodzą w przypadku spółgłosek historycznie miękkich, które wymieniają się na miękkie fonetycznie; w wyrazach pokrewnych występują spółgłoski twarde[6]: płacę → płacisz → (zaplata), wożę → wozisz → (wóz) Po tematach zakończonych na spółgłoski historycznie miękkie występują końcówki: -ysz, -y, -ymy, -ycie, np. słyszę →' słyszysz, natomiast po tematach zakończonych na spółgłoski miękkie, występują końcówki: -isz, -i, -imy, -icie, np. widzimy → widzicie[6]
Koniugacja III[edytuj | edytuj kod]
Koniugacja III obejmuje te czasowniki, których temat w czasie teraźniejszym jest zakończony na -a oraz -e i przyjmuje dla I osoby liczby pojedynczej końcówkę -m, dla drugiej -sz a dla trzeciej zerową[6].
Koniugacja III -a[edytuj | edytuj kod]
| czytać | grać | mieć |
|---|---|---|
| czytam | gram | mam |
| czytasz | grasz | masz |
| czyta | gra | ma |
| czytamy | gramy | mamy |
| czytacie | gracie | macie |
| czytają | grają | mają |
Temat koniugacji III -a kończy się zawsze na -a i nie występują formy oboczne. Temat 3 osoby liczby mnogiej jest zawsze zakończony na spółgłoskę -j, pozostałą po dawnej odmianie czasowników tej koniugacji, które odmieniały się podobnie jak czasownik daję: graję, grajesz, gdzie grupa aje wyewoluowała do długiego a, następnie przeniesiono do tej odmiany również końcówkę pierwszej osoby liczby pojedynczej, stąd formy gram, czytam, wołam[7].
Koniugacja III -e[edytuj | edytuj kod]
Do koniugacji tej należą czasowniki jeść, wiedzieć, śmieć, umieć, rozumieć i czasowniki od nich pochodne[8].
| jeść | umieć | wiedzieć |
|---|---|---|
| jem | umiem | wiem |
| jesz | umiesz | wiesz |
| je | umie | wie |
| jemy | umiemy | wiemy |
| jecie | umiecie | wiecie |
| jedzą | umieją | wiedzą |
Czasowniki w odmianie przyjmują te same końcówki, co w koniugacji III -a, stąd uważa się je za podgrupę koniugacji III, mimo że ich temat kończy się na -e; według niektórych gramatyków czasowniki te stanowią koniugację IV[8]. W III osobie liczby mnogiej temat czasowników ulega rozszerzeniu o spółgłoskę -dz lub -j. Spółgłoska d historycznie należała do odmiany czasowników jeść i wiedzieć (o czym świadczą takie wyrazy, jak jadło czy wiadomo, następnie jednak zanikła przed końcówkami -m i -sz[6].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Bąk 1977 ↓, s. 325.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 325-326.
- ↑ a b c d Bąk 1977 ↓, s. 327.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 326-327.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 327-328.
- ↑ a b c d e Bąk 1977 ↓, s. 328.
- ↑ Bąk 1977 ↓, s. 328-329.
- ↑ a b Bąk 1977 ↓, s. 329.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego - zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
- Alicja Nagórko: Zarys gramatyki polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2007. ISBN 978-83-01-15390-8.