Kosodrzewina

Szablon:Roślina infobox Szablon:Cechy taksonu Kosodrzewina (sosna górska, kosówka właściwa) (Pinus mugo Turra, syn. P. pumilio Haenke, P. montana Miller) – gatunek drzewa (lub krzewu) iglastego z rodzaju sosna (Pinus) należący do rodziny sosnowatych (Pinaceae). Występuje na terenach pasm górskich Europy Środkowej i Południowej w piętrze kosówki powyżej regla górnego a poniżej piętra hal. W Polsce: Tatry, Sudety, Babia Góra i Pilsko. Do lat 90 XX wieku reliktowe stanowisko kosodrzewiny znajdowało się w Beskidzie Niskim (Rezerwat przyrody Kornuty).

Morfologia

Plik:Kosodzrzewina18.jpg

Pędy z liśćmi

Pokrój: Przeważnie krzew o masywnych gałęziach, które płożą się po ziemi, wznoszą ku górze lub wyrastają na boki. Pokrój zmienny, silnie zależny od podgatunku i siedliska. U starszych drzew korona luźna.
Pień: Niski, płożący, o wysokości do 3,5 m. Kora ciemnoszara, lekko spękana, nie łuszczy się. Pędy nagie, młode zielone, następnie drewnieją przybierając barwę brązową.
Liście: Szpilki wyrastają po 2 z krótkopędu, mają długość 3–8 cm i ciemnozielony kolor z połyskiem. Ułożone są gęsto wokół całego obwodu pędu. Pozostają na drzewie średnio 4–6 lat.
Kwiaty: Kwiatostany rozdzielnopłciowe, żeńskie żółto-zielone do purpurowych, męskie cylindryczne, długości 10 mm, żółto-czerwone, pylą od maja do lipca.
Szyszki: Osadzone pojedynczo lub po 2–3 koło siebie, siedzące. Szyszka ma średnio 5 cm długości i 2,5 cm szerokości. Tarczki szyszek z wyrostkiem często zakończonym cienkim kolcem, czarno obrzeżone. Młode szyszki pokryte niebieskawym lub fioletowym nalotem, dojrzałe brązowieją. Dojrzewają wiosną w trzecim sezonie. Nasiona czarne, długości 4 mm z 7–12 mm skrzydełkiem.
Gatunki podobne: Sosna zwyczajna.

Ekologia

Występuje w górach do wysokości 2500 m n.p.m. Powyżej górnej linii lasu tworzy zwartą formację zwaną piętrem kosodrzewiny lub kosówką. W niższych partiach występuje na stanowiskach naturalnych jedynie wzdłuż jałowych urwisk. Ma bardzo małe wymagania glebowe, zajmuje skrajne siedliska - gleby kwaśne i zasadowe, suche i mokre, płytkie jak i głębokie. Preferuje stanowiska nasłonecznione. Odporna na mrozy.

Systematyka i zmienność

Gatunek wykształca różne formy i bywa dzielony na podgatunki i odmiany, tworzy także mieszańce, które trudno rozróżnić.

P. mugo subsp. mugo – typowa kosodrzewina
sosna hakowata (P. mugo subsp. uncinata (Ramond) Domin 1935, syn. P. uncinata Ramond ex De Candolle 1805, P. mugo var. rostrata (Antoine) Hoopes) – drzewo uznawane za podgatunek kosodrzewiny lub za osobny gatunek jedynie blisko z nią spokrewniony. Występuje w Pirenejach, zachodnich Alpach na wysokościach 1000-2300 m. Drzewo osiąga 12-20 m.
sosna drzewokosa (Pinus x rhaetica Brūgger) – krzyżówka sosny górskiej z sosną zwyczajną (P. sylvestris)
- sosna błotna (P. mugo nothosubsp. rotundata (Link) Janchen & Neumayer 1942, P. x rotundata) – jedna z form mieszańca międzygatunkowego P. x rhaetica. Czasem traktowana jako osobny gatunek P. rotundata Link lub (głównie w starszych pracach europejskich) jako P. uliginosa G. E. Neumann ex Wimmer. Dodatkowo używane synonimy: P. humilis Link, P. pseudopumilio (Willk.) Bech, P. obliqua Sauter.

Kosodrzewina krzyżuje się także z sosną bośniacką (P. heldreichii).

Odmiany

Niektóre kultywary ogrodowe:

'Allgaeu' – odmiana o gęstym i regularnym pokroju.
'Almhütte' – odmiana bardzo wolno rosnąca.
'Beniamin' – krzewy bardzo zwarte o półkolistej formie.
'Carstens Wintergold' – odmiana przebarwiająca się jesienią na żółto.
'Etschtal' – bardzo wolno rosnąca odmiana, 10-letnia roślina ma 10 cm szerokości i wysokości.
'Fischleinboden' – pochodząca z Włoch odmiana wyhodowana z 'czarciej miotły'.
'Fritsche' – odmiana pochodząca z Czech.
'Fruehlinsgold' – odmiana o szybszym wzroście i złotych przyrostach wiosną.
'Gnom' – odmiana o kopulastej formie i jasnych igłach.
'Honneycomb' – bardzo wolny wzrost, odmiana kulista.
'Humpy' – o bardzo wolnym wzroście, kulista forma.
'Kobold' – wolno rosnąca odmiana o grubych pędach.
'Laurin' – jedna z najczęściej spotykanych odmian tego gatunku.
'Mops' – odmiana rosnąca bardzo wolno i gęsto, z czasem przyjmuje formę spłaszczonej półkuli.
'Northern Light' – odmiana o bardzo jasnych przyrostach na wiosnę.

Ochrona

Gatunek objęty w Polsce ścisłą ochroną na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (Dz. U. z dnia 28 lipca 2004 r.).

Zastosowanie

Wykorzystywana do zalesiania obszarów wydm, w tym nadmorskich, umacniania zboczy nasypów. Dobrze toleruje piaszczyste gleby, także zasypywanie pędów przez piasek.

Zarówno w środowisku naturalnym jak i w miejscach, gdzie została sztucznie nasadzona kosodrzewina odgrywa ważną rolę chroniąc glebę przed erozją i zapobiegając osuwaniu się ziemi oraz lawinom.

Chętnie sadzona w ogródkach w celach dekoracyjnych, np. do formowania żywopłotów. Łatwo rozmnaża się z nasion.

Igły są źródłem olejku, w Bułgarii stosowane także jako składnik herbaty ziołowej.

Bibliografia

Alicja Szweykowska, Jerzy (red.) Szweykowski: Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003. ISBN 83-214-1305-6.
Gregor Aas, Andreas Riedmiller: Drzewa. Peter Schütt (współpraca). Warszawa: MUZA SA, 2005. ISBN 83-7200-625-3.

Zobacz też