Tekst źródłowy strony Królestwo Włoch (1861–1946)

{{dopracować|m.in. historię, politykę, armię}}
{{inne znaczenia|państwa włoskiego istniejącego w latach 1861–1946|[[Królestwo Włoch|inne włoskie państwa o nazwie „Królestwo Włoch”]]}}
{{Państwo infobox
 |nazwa                  = Królestwo Włoch
 |nazwa oryginalna       = Regno d’Italia
 |dopełniacz nazwy       = Włoch
 |lata istnienia         = 1861–1946
 |herb                   = Coat of arms of the Kingdom of Italy (1890).svg
 |godło                  = 
 |flaga                  = Flag of Italy (1861-1946) crowned.svg
 |dewiza                 = Foedere et Religione Tenemur<br />(Zgodą i Wiarą Jesteśmy Połączeni)
 |hymn                   = [[Marcia Reale]] (Marsz królewski)
 |hymn audio             = Marcia Reale.ogg
 |ustrój polityczny      = [[monarchia konstytucyjna]], w latach de facto 1922–1943 [[dyktatura]] [[faszyzm włoski|faszystowska]]
 |konstytucja            = [[Statut albertyński]]
 |stolica                = [[Turyn]] (1861–1865)<br />[[Florencja]] (1865–1871)<br />[[Rzym]] (1871–1946)
 |data powstania         = 17 marca 1861
 |data likwidacji        = 2 czerwca 1946
 |władca                 = [[Humbert II]]
 |prezydent              = 
 |premier                = [[Alcide De Gasperi]]
 |powierzchnia           = 310 190<ref name=pop>{{cytuj stronę |url = https://web.archive.org/web/20160319042115/http://www3.istat.it/dati/catalogo/20120118_00/cap_2.pdf |tytuł = 2. Popolazione |opublikowany = web.archive.org |język = it |data dostępu = 2021-11-18}}</ref>{{refn|grupa=uwaga|Stan na 1936 rok; w roku utworzenia państwo miało powierzchnię 250 320 km²<ref name=pop />.}}
 |wysokość               = 
 |rok                    = 1936
 |liczba ludności        = 42 993 602<ref name=pop />{{refn|grupa=uwaga|W roku utworzenia państwa liczba jego ludności wynosiła 21 777 334<ref name=pop />.}}
 |gęstość zaludnienia    = 138,6<ref name=pop />{{refn|grupa=uwaga|Stan na 1936 rok; w roku utworzenia państwa gęstość zaludnienia wynosiła 87 osób/km²<ref name=pop />.}} os./km²
 |ISO 3166               = 
 |waluta                 = [[lir włoski]]
 |numer kierunkowy       = 
 |domena                 = 
 |kod samochodowy        = 
 |kod samolotowy         = 
 |strefa czasowa         = [[Uniwersalny czas koordynowany|UTC]] +1 – zima<br />[[Uniwersalny czas koordynowany|UTC]] +2 – lato
 |narodowości            = [[Włosi]], [[Sardyńczycy]], [[Friulowie]], [[Tyrolczycy]], [[Oksytańczycy]], [[Romowie]], [[Albańczycy]], [[Frankoprowansalczycy]], [[Słoweńcy]], [[Ladynowie]], [[Francuzi]], [[Grecy]], [[Katalończycy]], [[Chorwaci]], [[Karyntczycy]] i [[Karnijczycy]]
 |język urzędowy         = [[Język włoski|włoski]]
 |religia dominująca     = [[katolicyzm]]
 |terytoria zależne      = kolonie: [[Włoska Afryka Wschodnia]] ([[Cesarstwo Etiopii|Abisynia]], [[Somali Włoskie]] i [[Erytrea Włoska]]), [[Libia Włoska]], [[Dodekanez]], [[Wyspy Jońskie]]<br />protektoraty: [[Królestwo Albanii (protektorat włoski)|Albania]]<br />okupacje: [[Wielka Albania]]<br />terytorium powiernicze ONZ: Somali Włoskie
 |terytoria autonomiczne = 
 |pkb rok                = 1938
 |pkb                    = 23,701 mld [[Dolar amerykański|USD]]<ref name=yo>{{cytuj stronę |url = https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/13545710903465507 |tytuł = 150 years of the Italian economy, 1861–2010 |autor = Paolo Malamina, Vera Zamagni |opublikowany = tandfonline.com |praca = Articles |data = 2010-01-26 |język = en |data dostępu = 2021-11-18}}</ref>
 |pkb na osobę           = 551 USD<ref name=yo />
 |pkb psn rok            = 
 |pkb psn                = 
 |pkb psn na osobę       = 
 |mapa                   = Kingdom of Italy 1942 with provinces.svg
 |alt mapy               = 
 |opis mapy              = 
 |lokalizacja mapa       = Kingdom of Italy (1936).svg
 |nazwa lokalizacji      = 
 |opis lokalizacji       = 
 |kod mapy               = 
 |współrzędne            = 
 |opis miejsca           = 
 |commons                = Category:Kingdom of Italy (1861-1946)
 |wikinews               = 
 |wikicytaty             = 
 |wikisłownik            = 
}}
'''Królestwo Włoch''' ([[Język włoski|wł.]] ''Regno d’Italia''{{odn|Toniolo|2013|s=561}}<ref name=nr>{{cytuj stronę |url = http://www.vbtv.it/2016/03/17/17-marzo-1861-nasce-regno-ditalia-la-penisola-unita/ |tytuł = 17 marzo 1861- Nasce il Regno d’Italia, la penisola è unita |autor = |opublikowany = vbtv.it |praca = ACCADDE OGGI |data = 2016-03-17 |język = it |archiwum = https://web.archive.org/web/20211117202515/http://www.vbtv.it/2016/03/17/17-marzo-1861-nasce-regno-ditalia-la-penisola-unita/ |zarchiwizowano = 2021-11-17 |data dostępu = 2021-11-17}}</ref>), także: '''Królestwo Włoskie'''<ref name=wh>{{encyklopedia PWN|id = 4383805|tytuł=Włochy. Historia|data dostępu=2019-07-12}}</ref> – historyczne [[państwo]] położone na [[Półwysep Apeniński|Półwyspie Apenińskim]] oraz na wyspach: [[Sardynia|Sardynii]] i [[Sycylia|Sycylii]], a w późniejszych czasach także na terenach obecnie należących do [[Słowenia|Słowenii]] i [[Chorwacja|Chorwacji]]. Posiadało także kolonie w Afryce i okupowało Albanię.

Powstało w 1861 roku w następstwie trwającego kilka dekad [[Zjednoczenie Włoch|procesu zjednoczenia ziem włoskich]] (wł. ''Risorgimento''), w ramach którego przyłączono do [[Królestwo Sardynii|Królestwa Sardynii]] państwa Półwyspu Apenińskiego i Sycylii. Było [[Monarchia konstytucyjna|monarchią konstytucyjną]], rządzoną przez [[Królowie Włoch|władców]] wywodzących się z panującej wcześniej w Królestwie Sardynii [[Dynastia sabaudzka|dynastii sabaudzkiej]]. Szczególnym okresem w jego historii były lata 1922–1943, gdy rząd tworzyli [[Faszyzm włoski|faszyści]], a na jego czele stał [[Benito Mussolini]], formalnie będący [[Premierzy Włoch|premierem]], zaś de facto sprawujący władzę jako [[Autorytaryzm (ustrój)|autorytarny]] [[Dyktatura|dyktator]]. Królestwo Włoch przestało istnieć w 1946 roku, kiedy to w wyniku [[Referendum konstytucyjne we Włoszech w 1946 roku|referendum konstytucyjnego]] zniesiono monarchię i wprowadzono [[Republika parlamentarna|republikę parlamentarną]] – obecną [[Włochy|Republikę Włoską]].

== Sąsiedzi ==
=== Państwa ===
==== 1860–1918 ====
* [[Cesarstwo Austrii|Austria]] (od 1867 roku [[Austro-Węgry]])
* [[Francja]]
* [[Państwo Kościelne]] (do 1870)
* [[San Marino]]
* [[Szwajcaria]]

==== 1918–1940 ====
* [[Republika Austriacka|Austria]] (do 1938)
* [[Francja]]
* [[Wolne Miasto Fiume]] (1920–1924)
* [[Królestwo Jugosławii|Jugosławia]]
* [[III Rzesza|Niemcy]] (od 1938)
* [[San Marino]]
* [[Szwajcaria]]
* [[Watykan]] (od 1929)

==== 1940–1945 ====
* [[Francja Vichy]]
* Jugosławia (do 1941)
* [[Niemcy]]
* [[Niepodległe Państwo Chorwackie]] (od 1941)
* San Marino
* Szwajcaria
* [[Watykan]]

==== 1945–1946 ====
* Austria
* Francja
* Jugosławia (przez [[Wolne Terytorium Triestu]])
* San Marino
* Szwajcaria
* Watykan

=== Kolonie ===
==== Libia (1911/1934–1943) ====
* Francja (od 1940 [[Francja Vichy]])
** [[Francuska Afryka Równikowa]]
** [[Francuska Afryka Zachodnia]]
** [[Algieria Francuska]]
** [[Tunezja Francuska]] (protektorat)

* [[Wielka Brytania]]
** [[Królestwo Egiptu|Egipt]] (protektorat, od 1922 oficjalnie niepodległy)
** [[Sudan Anglo-Egipski]] (kondominium brytyjsko-egipskie)
* Egipt (od 1922)

==== Włoska Afryka Wschodnia (1936–1941) ====
* Francja
** [[Somali Francuskie]]
* Wielka Brytania
** Sudan (kondominium brytyjsko-egipskie)
** [[Kolonia Kenii|Kenia]]
** [[Somali Brytyjskie]]

===== Erytrea (1890–1936) =====
* [[Cesarstwo Etiopii|Abisynia]] (niepodległa do 1936 i od 1941)
* Francja
** Somali Francuskie
* Wielka Brytania
** Sudan (kondominium brytyjsko-egipskie)

===== Somali Włoskie (1905–1936 i 1950–1960) =====
* Abisynia (niepodległa do 1936 i od 1941)
* Wielka Brytania
** Kenia
** Somali Brytyjskie

==== Albania (protektorat) (1939–1943) ====
* Jugosławia
* [[Królestwo Grecji (1935–1941)|Grecja]]

== Podział administracyjny ==
[[Plik:Province e compartimenti del Regno d'Italia.svg|thumb|Mapa pokazująca podział administracyjny Włoch w 1871 roku]]
[[Plik:Kingdom of Italy 1943.png|thumb|Mapa pokazująca podział administracyjny Włoch w 1943 roku]]
Królestwo Włoch podobnie jak późniejsza [[Włochy|Republika Włoska]] składało się z [[Regiony Włoch|regionów]] podzielonych na [[Prowincje Włoch|prowincje]]. W momencie proklamacji państwa 17 marca 1861 roku w jego skład wchodziło 58 prowincji administracyjnych ([[Język włoski|wł.]] ''amministrazioni provinciali''). W 1866 roku w granice państwa włączono zarządzany dotychczas przez [[Habsburgowie|Habsburgów]] obszar w większości pokrywający się w swych granicach z terytoriami dzisiejszych regionów [[Wenecja Euganejska]] i [[Friuli-Wenecja Julijska]], na terenie którego znajdowało się osiem prowincji: [[Prowincja Belluno|Belluno]], [[Prowincja Padwa|Padova]], [[Prowincja Rovigo|Rovigo]], [[Prowincja Treviso|Treviso]], [[Prowincja Wenecja|Venezia]], [[Prowincja Werona|Verona]], [[Prowincja Vicenza|Vicenza]] i [[Prowincja Udine|Udine]]. W 1868 roku do terytorium Włoch przyłączono prowincję {{link-interwiki|Prowincja Mantua (Królestwo Lombardzko-Weneckie)|tekst=Mantua|Q=Q3924614}} (dzisiaj [[Prowincja Mantua]] w [[Lombardia|Lombardii]]), zaś dwa lata później powiększono je o obszar [[Państwo Kościelne|Państwa Kościelnego]] (terytorialnie w większości pokrywający się z dzisiejszym regionem [[Lacjum]]), na miejscu którego utworzono prowincję [[Prowincja Rzym|Roma]]<ref name=ldc>{{cytuj stronę |url = https://www.provinceditalia.it/levoluzione-delle-circoscrizioni-provinciali-dallunita-ditalia-ad-oggi/ |tytuł = L’evoluzione delle circoscrizioni provinciali dall’Unità d’Italia ad oggi |autor = Gaetano Palombelli |opublikowany = provinceditalia.it |praca = Istituzioni e Riforme |data = 2012-08-31 |język = it |data dostępu = 2021-11-19}} Plik ''circoscrizioni_provinciali_Palombelli_24OTTOBRE2012'' w formacie PDF.</ref>. Tym sposobem Królestwo Włoch zyskało liczbę 68 prowincji, która przez kilka następnych dekad nie uległa zmianie<ref name=ldc />.

W następstwie [[I wojna światowa|I wojny światowej]] obszar Królestwa Włoch powiększył się o regiony [[Wenecja Trydencka]] (w pełni pokrywający się w swych granicach z terytorium dzisiejszego regionu [[Trydent-Górna Adyga]]) i [[Wenecja Julijska]] (obejmował niewielką część obecnego regionu [[Friuli-Wenecja Julijska]] z miastem [[Triest]] oraz zachodnią część terytorium dzisiejszej [[Słowenia|Słowenii]] i należący obecnie do [[Chorwacja|Chorwacji]] półwysep [[Istria]]), a także o niewielki obszar z miastem [[Zadar|Zara]] (obecnie Zadar w Chorwacji; dodatkowo nowo utworzona prowincja {{link-interwiki|Prowincja Zara|tekst=Zara|Q=Q3924703}} należała wtedy do nowo utworzonego regionu administracyjnego Królestwa Włoch o nazwie [[Wenecja Julijska]])<ref>[https://books.google.pl/books?id=67zcscMHo3YC&pg=PA3010&dq=venezia+tridentina+regno+d%27italia&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjCxNnw56P0AhUNzaQKHfA2Dr4Q6AF6BAgIEAI#v=onepage&q=venezia%20tridentina%20regno%20d%27italia&f=false Gazzetta ufficiale del Regno d’Italia] 1919, s. 3010.</ref><ref name=ldc />. W następstwie tego w 1923 roku włoskie władze ukonstytuowały prowincje [[Prowincja La Spezia|La Spezia]], [[Prowincja Triest|Trieste]] i [[Prowincja Tarent|Ionio]], w 1924 roku prowincje {{link-interwiki|Prowincja Fiume|tekst=Fiume|Q=Q3924573}}, {{link-interwiki|Prowincja Pola|tekst=Pola|Q=Q153427}} i {{link-interwiki|Prowincja Zara|tekst=Zara|Q=Q3924703}}, zaś w 1927 roku prowincje {{link-interwiki|Prowincja Aosta (1927–1945)|tekst=Aosta|Q=Q15118}}, [[Prowincja Vercelli|Vercelli]], [[Prowincja Varese|Varese]], [[Prowincja Savona|Savona]], [[Bozen-Südtirol|Bolzano]], [[Prowincja Gorycja|Gorizia]], [[Prowincja Pistoia|Pistoia]], [[Prowincja Pescara|Pescara]], [[Prowincja Rieti|Rieti]], [[Prowincja Terni|Terni]], [[Prowincja Viterbo|Viterbo]], [[Prowincja Frosinone|Frosinone]], [[Prowincja Brindisi|Brindisi]], [[Prowincja Matera|Matera]], [[Prowincja Ragusa|Ragusa]], [[Prowincja Enna|Castrogiovanni]] i [[Prowincja Nuoro|Nuoro]]. Sprawiło to, że liczba prowincji Włoch z 68 według stanu na 1870 rok zwiększyła się do 92 w 1931 roku<ref name=ldc />. W 1934 roku dodatkowo ustanowiono prowincję [[Prowincja Latina|Littoria]], a rok później prowincję [[Prowincja Asti|Asti]]<ref name=ldc />.

Po przeprowadzonym w 1941 roku, związanym z [[II wojna światowa|II wojną światową]] [[kampania bałkańska|ataku na Jugosławię]] wojsk włoskich, [[III Rzesza|niemieckich]] i [[Królestwo Węgier (1920–1946)|węgierskich]] utworzono [[Gubernatorstwo Dalmacji]] (co spowodowało ostateczne powiększenie prowincji {{link-interwiki|Prowincja Zara|tekst=Zara|Q=Q3924703}} i odłączenie jej od regionu [[Wenecja Julijska]] oraz przyłączenie jej do nowo utworzonego regionu (o którym jest mowa)), w skład którego oprócz dotychczas istniejącej prowincji Zara weszły także nowo powstałe prowincje {{link-interwiki|Prowincja Spalato|tekst=Spalato|Q=Q3924670}} i {{link-interwiki|Prowincja Cattaro|tekst=Cattaro|Q=Q3924541}}, ponadto na obszarze okupowanej przez wojska włoskie środkowej części dzisiejszej Słowenii powstała prowincja {{link-interwiki|Prowincja Lubiana|tekst=Lubiana|Q=Q239755}}. Dodatkowo prowincja Fiume ostatecznie się powiększyła i zmieniła swoją nazwę na '''prowincję Carnaro'''. Dzięki temu Królestwo Włoch doczekało się łącznej i ostatecznej liczby 95 prowincji<ref name=ldc />.
===Tabelka przedstawiająca były podział administracyjny Włoch===
{| class="wikitable"
|+
!Polska nazwa regionu||Włoska nazwa regionu||Stolica||Liczba prowincji||Zarządzający||Powierzchnia
|-
|text align="center"|[[Abruzja]]||text align="center"|''Abruzzi''||text align="center"|[[L’Aquila]]||text align="center"|'''5'''||text align="center"|Felice Spadaccini||text align="center"|15 232 km²
|-
|text align="center"|[[Apulia]]||text align="center"|''Puglia''||text align="center"|[[Bari]]||text align="center"|'''5'''||text align="center"|Gennaro Trisorio Liuzzi||text align="center"|19 362 km²
|-
|text align="center"|[[Emilia-Romania|Emilia]]||text align="center"|''Emilia''||text align="center"|[[Bolonia]]|| align="center" text |'''8'''||text align="center"|Guido Fanti||text align="center"|22 089,09 km²
|-
|text align="center"|[[Gubernatorstwo Dalmacji]]||text align="center"|''Governatorato della Dalmazia''||text align="center"|[[Zadar|Zara]]||text align="center"|'''3'''||text align="center"|Giuseppe Bastianini||text align="center"|5242 km²
|-
|text align="center"|[[Kalabria]]||text align="center"|''Calabria''||text align="center"|[[Catanzaro]]||text align="center"|'''3'''||text align="center"|Aldo Ferrara||text align="center"|15 079 km²
|-
|text align="center"|[[Kampania (region)|Kampania]]||text align="center"|''Campania''||text align="center"|[[Neapol]]||text align="center"|'''4'''||text align="center"|Nicola Mancino||text align="center"|13 595 km²
|-
|text align="center"|[[Lacjum]]||text align="center"|''Lazio''||text align="center"|[[Rzym]]||text align="center"|'''5'''||text align="center"|Girolamo Mechelli||text align="center"|17 203 km²
|-
|text align="center"|[[Liguria]]||text align="center"|''Liguria''||text align="center"|[[Genua]]||text align="center"|'''4'''||text align="center"|Gianni Dagnino||text align="center"|5410 km²
|-
|text align="center"|[[Lombardia]]||text align="center"|''Lombardia''||text align="center"|[[Mediolan]]||text align="center"|'''9'''||text align="center"|Cesare Golfari||text align="center"|23 861 km²   
|-
|text align="center"|[[Basilicata|Lukania]]||text align="center"|''Lucania''||text align="center"|[[Potenza]]|| align="center" text |'''2'''||text align="center"|Vincenzo Verrastro||text align="center"|9992 km²
|-
|text align="center"|[[Marche]]||text align="center"|''Marche''||text align="center"|[[Ankona]]||text align="center"|'''4'''||text align="center"|Giuseppe Serrini||text align="center"|9764,69 km²
|-
|text align="center"|[[Piemont]]||text align="center"|''Piemonte''||text align="center"|[[Turyn]]||text align="center"|'''7'''||text align="center"|Edoardo Calleri||text align="center"|28 662,9 km²  
|-
|text align="center"|[[Sardynia]]||text align="center"|''Sardegna''||text align="center"|[[Cagliari]]||text align="center"|'''3'''||text align="center"|Paolo Dettori||text align="center"|24 090 km²
|-
|text align="center"|[[Sycylia]]||text align="center"|''Sicilia''||text align="center"|[[Palermo]]||text align="center"|'''9'''||text align="center"|Salvatore Corallo||text align="center"|25 832 km²
|-
|text align="center"|[[Toskania]]||text align="center"|''Toscana''||text align="center"|[[Florencja]]||text align="center"|'''9'''||text align="center"|Lelio Lagorio||text align="center"|22 987,04 km²
|-
|text align="center"|[[Umbria]]||text align="center"|''Umbria''||text align="center"|[[Perugia]]||text align="center"|'''2'''||text align="center"|Pietro Conti||text align="center"|8456 km²
|-
|text align="center"|[[Wenecja Euganejska (Królestwo Włoch)|Wenecja Euganejska]]||text align="center"|''Venezia Euganea''||text align="center"|[[Wenecja]]||text align="center"|'''8'''||text align="center"|Angelo Tomelleri||text align="center"|25 347 km²
|-
|text align="center"|[[Wenecja Julijska]]||text align="center"|''Venezia Giulia''||text align="center"|[[Triest]]||text align="center"|'''5''' ''(1918-1941 i 1941-1943)''|| align="center" text | Alfredo Berzanti||text align="center"| 8500 km² ''(1918-1941)''<br />7040 km² ''(1941-1943)''
|-
|text align="center"|[[Wenecja Trydencka]]||text align="center"|''Venezia Tridentina''||text align="center"|[[Trydent]]||text align="center"|'''2'''||text align="center"|Giorgio Grigolli||text align="center"|13 619 km²
|}

===Podsumowanie dotyczące różnic między dawnymi a obecnymi regionami administracyjnymi Włoch===
* [[Abruzja]] nazywała się kiedyś po [[Język włoski|włosku]] '''''Abruzzi''''' (co oznaczało też nazwę: ''Abruzja'').
* [[Basilicata]] nazywała się kiedyś '''''Lukania''''' ([[Język włoski|wł.]] ''Lucania'' (co oznaczało, że region ten „odziedziczył” swoją nazwę po [[Lukania|krainie historycznej o tej samej nazwie]])).
* [[Dolina Aosty]] była częścią regionu [[Piemont]], zanim wydzieliła się z jego obszarów jako region autonomiczny.
* [[Emilia-Romania]] nazywała się kiedyś po prostu '''''Emilia''''' ([[Język włoski|wł.]] ''Emilia''). To spowodowało, że inni myśleli, że ten region „odziedziczył” swoją nazwę po regionie historycznym [[Emilia (region)|Emilia]].
* [[Friuli-Wenecja Julijska]] było podzielone pomiędzy dwa dawne regiony: [[Wenecja Euganejska (Królestwo Włoch)|Wenecję Euganejską]] (starszą wersję obecnej [[Wenecja Euganejska|Wenecji Euganejskiej]]) a [[Wenecja Julijska|Wenecję Julijską]] (która z czasem powiększyła się o {{link-interwiki|Prowincja Lubiana|tekst=Prowincję Lubiana|Q=Q239755}}; to samo jednak dotyczyło {{link-interwiki|Prowincja Fiume|tekst=Prowincji Fiume|Q=Q3924573}}, która z czasem się ostatecznie powiększyła i zmieniła swoją nazwę na '''prowincję Carnaro'''.
* [[Gubernatorstwo Dalmacji]] było dawnym regionem Włoch (na obszarze dzisiejszych państw: [[Chorwacja|Chorwacji]], [[Czarnogóra|Czarnogóry]] i [[Albania|Albanii]]). Obejmowało ono także „młodszą” wersję prowincji {{link-interwiki|Prowincja Zara|tekst=Zara|Q=Q3924703}} (która wcześniej obejmowała dzisiejsze miasto [[Zadar]] w [[Chorwacja|Chorwacji]] i kilka mniejszych wysepek chorwackich (w tym najważniejszą: [[Lastovo]]) oraz miała łączną powierzchnię 104 km² (dodatkowo należała wcześniej do regionu [[Wenecja Julijska]])), która podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]] ostatecznie się powiększyła i odłączyła się od regionu [[Wenecja Julijska]], a potem przyłączyła się do nowo utworzonego regionu administracyjnego o nazwie: '''Gubernatorstwo Dalmacji'''. Lecz po II wojnie światowej została wcielona w skład [[Jugosławia|Jugosławii]] oraz Albanii (która w ogóle nie była częścią Jugosławii). W ten sposób Gubernatorstwo Dalmacji przestało istnieć aż do dzisiaj.
* [[Molise]] za czasów [[Królestwo Włoch (1861–1946)|Królestwa Włoch]] nie istniało jako region administracyjny tego państwa, więc ono cały czas było częścią innego regionu administracyjnego o nazwie [[Abruzja]].
* [[Trydent-Górna Adyga]] kiedyś nazywało się ''[[Wenecja Trydencka]]''.
* [[Wenecja Euganejska]] obejmowała tereny dzisiejszej samej siebie oraz całość historycznego regionu [[Friuli]] ([[Friuli-Wenecja Julijska]]). I wtedy była starszą wersją samej siebie (''patrz:'' ''[[Wenecja Euganejska (Królestwo Włoch)]]'').

== Ustrój polityczny ==
Po utworzeniu Królestwa Włoch na całym jego obszarze obowiązywał [[Statut albertyński]] – ustawa zasadnicza dawnego [[Królestwo Sardynii|Królestwa Sardynii]], uchwalona 4 marca 1848 roku<ref name=hms>{{cytuj stronę |url = https://www.italiaoutdoors.com/index.php/history-of-italy/744-history-of-italy/history-of-the-kingdom-of-italy/1106-history-of-the-kingdom-of-italy#google_vignette |tytuł = History of the Kingdom of Italy |autor = |opublikowany = italiaoutdoors.com |data = |język = en |data dostępu = 2021-11-18}}</ref>{{odn|Klun|1875|s=198}}. Akt ten został uznany za pierwszą w historii włoską [[Konstytucja|konstytucję]] na mocy Ustawy Legge n.4671 (Legge n. 1) z 17 marca 1861 roku, dotyczącej proklamacji powstania państwa i odegrał istotną rolę w kształtowaniu systemu konstytucyjnego Włoch<ref name=pzw>{{cytuj stronę |url = http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-78c3820c-408f-42b9-b86a-496e898aef79 |tytuł = „Prawa zasadnicze, wieczyste i nieodwołalne monarchii”. Statut Albertyński z 1848 roku i jego znaczenie dla rozwoju ustroju konstytucyjnego Włoch |autor = Maksymilian Dymitr Czornyj |opublikowany = cejsh.icm.edu.pl |praca = Prawo i Polityka |data = 2015 |język = pl |data dostępu = 2021-11-19}} Plik w formacie PDF.</ref>. Rządy w państwie były sprawowane w ramach [[Monarchia dziedziczna|dziedzicznej]] [[Monarchia konstytucyjna|monarchii konstytucyjnej]] z [[parlament]]em, w którym przeważały siły [[Liberalizm|liberalne]]{{odn|Klun|1875|s=198}}<ref name=his>{{cytuj stronę |url = https://www.italiaoutdoors.com/index.php/history-of-italy/744-history-of-italy/history-of-the-kingdom-of-italy/1106-history-of-the-kingdom-of-italy#google_vignette |tytuł = History of the Kingdom of Italy |autor = |opublikowany = italiaoutdoors.com |data = |język = en |data dostępu = 2021-11-18}}</ref>. Pełniący funkcję głowy państwa [[Królowie Włoch|król]] miał znaczne uprawnienia konstytucyjne<ref name=we>{{cytuj stronę |url = https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1436998,Wiktor-Emanuel-III-ugial-sie-przed-faszyzmem |tytuł = Wiktor Emanuel III – ugiął się przed faszyzmem |autor = |opublikowany = polskieradio.pl |praca = Artykuł |data = 2015-05-09 |język = pl |data dostępu = 2021-11-19}}</ref>. Był zwierzchnikiem sił zbrojnych, ponadto bezpośrednio w jego kompetencji leżała polityka zagraniczna<ref name=uck>{{cytuj stronę |url = https://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/udany-blef-w-czarnej-koszuli-drogi-faszystow-prowadza-do-rzymu/kfjre |tytuł = Udany blef w czarnej koszuli. Drogi faszystów prowadzą do Rzymu |autor = Mariusz Zimmerman |opublikowany = wiadomosci.onet.pl |praca = Tylko w Onecie |data = 2012-10-29 |język = pl |data dostępu = 2021-11-19}}</ref><ref name=we />. Władca mógł jednak dać dużo swobody [[Premierzy Włoch|premierowi]] w wybranych dziedzinach funkcjonowania państwa (np. król [[Wiktor Emanuel III]] względem swoich premierów uczynił tak w kwestii polityki wewnętrznej)<ref name=we />. Zapisy Statutu albertyńskiego przewidywały podstawowe prawa i wolności obywatelskie, jednak [[Czynne prawo wyborcze|czynnego prawa wyborczego]] pozbawione były klasy nieposiadające majątku i niewykształcone. W 1913 roku przyjęto [[Powszechność wyborów|powszechne prawo wyborcze]] dla mężczyzn<ref name=hms />. Włoska ustawa zasadnicza charakteryzowała się elastycznością, która z upływem czasu doprowadziła do odejścia od formuły monarchii konstytucyjnej w stronę [[Monarchia parlamentarna|monarchii parlamentarnej]], z coraz wyraźniej ograniczaną rolą króla<ref name=pzw />.

Podczas trwających w latach 1922–1943 [[Faszyzm włoski|rządów faszystowskich]] Królestwo Włoch było de facto [[System jednopartyjny|jednopartyjną]] [[Dyktatura|dyktaturą]], a stojący na jej czele [[Benito Mussolini]], mimo iż formalnie pełnił stanowisko premiera, to w rzeczywistości sprawował niepodzielną, [[Autorytaryzm (ustrój)|autorytarną]] władzę (od 1925 roku jako tzw. ''[[Duce]]''), co było możliwe głównie dzięki postawie króla Wiktora Emanuela III, który nie zamierzał w żaden sposób ingerować w jego rządy<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.swansea.ac.uk/history/history-study-guides/what-was-the-impact-of-fascist-rule-upon-italy-from-1922-to-1945/ |tytuł = What was the impact of fascist rule upon Italy from 1922 to 1945? |autor = |opublikowany = swansea.ac.uk |praca = History Study Guides for Schools |data = |język = en |data dostępu = 2021-11-19}}</ref><ref>{{cytuj stronę |url = https://www.history.com/topics/world-war-ii/benito-mussolini |tytuł = Benito Mussolini |autor = |opublikowany = history.com |praca = Topics |data = 2009-10-29 |język = en |data dostępu = 2021-11-19}}</ref><ref name=we />. W okresie dyktatury faszystowskiej również obowiązywał Statut albertyński, jednak wprowadzono w nim istotne zmiany, mające na celu sprowadzenie ustroju monarchistyczno-parlamentarnego jedynie do roli tła dla polityki prowadzonej przez faszystów. Przykładem takich zmian jest uchwalona w listopadzie 1923 roku ustawa, zgodnie z którą partia odnosząca zwycięstwo w wyborach, mając co najmniej 25% poparcia, uzyskiwała dwie trzecie miejsc w [[Izba Deputowanych (Włochy)|Izbie Deputowanych]]<ref name=pzw />. Jedynie pozostała trzecia część przypadała proporcjonalnie pozostałym partiom. Ustawa ta pozwoliła zdobyć [[Narodowa Partia Faszystowska|Narodowej Partii Faszystowskiej]] pełnię władzy przy jednoczesnym zmarginalizowaniu znaczenia pozostałych partii<ref name=pzw />.

== Siły zbrojne ==
[[Siły zbrojne]] Królestwa Włoch składały się z następujących rodzajów:
* [[Regio Esercito|Królewskich Wojsk Lądowych]] (wł. ''Regio Esercito''), utworzonych 4 maja 1861 roku<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.esercito.difesa.it/storia/Anniversario-EI/Pagine/Nascita-dell-Esercito-Italiano.aspx |tytuł = Nascita dell’Esercito Italiano |autor = |opublikowany = esercito.difesa.it |praca = Storia |data = |język = it |data dostępu = 2021-11-22}}</ref>
* [[Regia Marina|Królewskiej Marynarki Wojennej]] (wł. ''Regia Marina''), utworzonej wraz z proklamacją państwa 17 marca 1861 roku<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.marina.difesa.it/cosa-facciamo/per-la-cultura/musei/palazzomarina/Pagine/NascitadellaRegiaMarina.aspx |tytuł = Nascita della Regia Marina |autor = |opublikowany = marina.difesa.it |praca = Palazzo Marina |data = |język = it |data dostępu = 2021-11-22}}</ref>
* [[Regia Aeronautica|Królewskich Sił Powietrznych]] (wł. ''Regia Aeronautica''), utworzonych 28 marca 1923 roku<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.parmadaily.it/28-marzo-1923-istituzione-della-regia-aeronautica/ |tytuł = 28 marzo 1923: istituzione della Regia Aeronautica |autor = |opublikowany = parmadaily.it |data = 2016-03-28 |język = it |data dostępu = 2021-11-22}}</ref>
* [[Milicja Faszystowska|Ochotniczej Milicji Bezpieczeństwa Narodowego]] (wł. ''Milizia Volontaria per la Sicurezza Nazionale''), utworzonej 1 lutego 1923 roku (integralną i zarazem autonomiczną częścią sił zbrojnych była od 1924 roku){{odn|di Colloredo Mels|2017|s=nieozn.}}<ref>{{cytuj stronę |url = https://biblio.toscana.it/argomento/Milizia%20Volontaria%20per%20la%20Sicurezza%20Nazionale |tytuł = Milizia Volontaria per la Sicurezza Nazionale |autor = |opublikowany = biblio.toscana.it |praca = Agriomenti |data = |język = it |data dostępu = 2021-11-22}}</ref>
Funkcję [[Naczelny dowódca sił zbrojnych|naczelnego dowódcy sił zbrojnych]] pełnił król{{odn|Kirchubel|2019|s=18}}. Najwyższym stopniem w strukturze wojsk lądowych był utworzony w 1924 roku [[Marszałkowie Włoch|marszałek Włoch]] (wł. ''Maresciallo d’Italia''), marynarki wojennej – [[wielki admirał]] (wł. ''Grande ammiraglio''), zaś sił powietrznych – {{link-interwiki|Marszałek lotnictwa (Włochy)|tekst=marszałek lotnictwa|Q=Q55103725}} (wł. ''Maresciallo dell’aria'')<ref name=ug>{{cytuj stronę |url = https://web.archive.org/web/20071223114422/http://www.esercito.difesa.it/root/uniformi/gradi_spalline_2GMg.asp |tytuł = 2^ Guerra Mondiale – Ufficiali Generali |autor = |opublikowany = web.archive.org |praca = Il Portale della Storia |data = |język = it |data dostępu = 2021-11-22}}</ref>{{odn|Rode|2011|s=82}}. W 1938 roku Benito Mussolini stworzył dla siebie i dla króla Wiktora Emanuela III specjalny najwyższy stopień w całych siłach zbrojnych – [[Pierwszy Marszałek Imperium|Pierwszego Marszałka Imperium]] (wł. ''Primo maresciallo dell’Impero'')<ref name=ug />{{odn|Kirchubel|2019|s=18}}.

== Historia ==
=== Ziemie włoskie po kongresie wiedeńskim i początki procesu ich zjednoczenia ===
[[Plik:Italy unification 1815 1870.jpg|thumb|Mapa pokazująca jednoczenie ziem włoskich w latach 1815–1870]]
{{osobny artykuł|Zjednoczenie Włoch|Wiosna Ludów}}
Zorganizowany po upadku [[Napoleon Bonaparte|Napoleona Bonapartego]] [[kongres wiedeński]] zdecydował o podziale politycznym [[Półwysep Apeniński|Półwyspu Apenińskiego]]<ref name=ri>{{cytuj stronę |url = https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1595045,Risorgimento-czyli-trzy-twarze-zjednoczenia-Wloch |tytuł = Risorgimento, czyli trzy twarze zjednoczenia Włoch |autor = |opublikowany = polskieradio.pl |praca = Artykuł |data = 2019-03-17 |język = pl |data dostępu = 2021-11-16}}</ref><ref name=wh />. Kongres przywrócił absolutne rządy [[papież]]a w [[Państwo Kościelne|Państwie Kościelnym]], [[Królestwo Sardynii|Piemont i Sardynię]] oddał we władanie [[Dynastia sabaudzka|dynastii sabaudzkiej]], zaś [[Królestwo Obojga Sycylii]] – [[Burbonowie|Burbonom]]<ref name=wh /><ref name=ri />. Dominującą pozycję na niemal całym obszarze północnych ziem włoskich uzyskała [[Cesarstwo Austrii|Austria]], która otrzymała [[Królestwo Lombardzko-Weneckie|Lombardię i Wenecję]], zaś bocznym liniom [[Habsburgowie|Habsburgów]] przypadło panowanie nad [[Wielkie Księstwo Toskanii|Toskanią]] i [[Księstwo Modeny i Reggio|Modeną]]<ref name=wh />.

Podział ziem włoskich, sprzeczny z rozbudzonymi aspiracjami narodowymi, przyczynił się do rozwoju ruchu niepodległościowego (wł. ''Risorgimento''), w którym hasła [[Republikanizm|republikańskie]] i [[Demokracja|demokratyczne]] przeplatały się z ideą [[Monarchia|monarchii]] włoskiej<ref name=wh />. Społeczeństwo Półwyspu Apenińskiego zaczęło domagać się zmian, które miały dotyczyć uzyskania praw politycznych, pozbycia się dominacji Austrii i zjednoczenia Włoch<ref name=ri />. W XIX wieku w państwach włoskich istniało kilka koncepcji zjednoczenia. Jedną z nich był radykalny ruch [[Młode Włochy]], założony przez [[Giuseppe Mazzini]]ego w 1831 roku<ref name=zw>{{cytuj stronę |url = https://historia.org.pl/2016/10/11/zjednoczenie-wloch-dluga-droga-do-jednosci/ |tytuł = Zjednoczenie Włoch – długa droga do jedności |autor = Marcin Zawadzki |opublikowany = historia.org.pl |data = 2016-10-11 |język = pl |data dostępu = 2021-11-16}}</ref>. Program Mazziniego zakładał utworzenie demokratycznej republiki po zjednoczeniu ziem włoskich, jednakże będące realizacją poglądów ruchu Młode Włochy spiski i powstania ludowe zakończyły się niepowodzeniem<ref name=wh /><ref name=zw />. W obrębie ruchu niepodległościowego istniały także liberalne ugrupowania, które opowiadały się za utworzeniem pokojowymi metodami [[Federacja|federacji]] państw włoskich, wiążąc nadzieje na niepodległość Włoch ze zreformowanym [[Papiestwo|papiestwem]] lub [[Królestwo Sardynii|Królestwem Sardynii]]<ref name=wh /><ref name=zw />. Radykalni liberałowie optowali za utworzeniem [[Republika federalna|republiki federacyjnej]] na wzór [[Szwajcaria|Szwajcarii]]<ref name=wh />.

Pod presją rewolucyjnych nastrojów, zapoczątkowujących włoską odsłonę Wiosny Ludów (powstania [[Powstanie w Palermo|w Palermo]] i [[Powstanie w Neapolu|w Neapolu]] w styczniu 1848 roku), w lutym i marcu 1848 roku władcy Królestwa Obojga Sycylii, Toskanii, Królestwa Sardynii i Państwa Kościelnego ogłosili [[Konstytucja|konstytucje]]. Wkrótce liberałowie przejęli władzę w [[Parma|Parmie]] i [[Modena|Modenie]] (skąd wypędzono książąt) oraz w [[Wenecja|Wenecji]] (opuszczonej przez Austriaków i 22 marca ogłoszonej republiką). Wraz ze zwycięstwem [[Powstanie w Mediolanie|powstania w Mediolanie]] (18–23 marca 1848) i wycofaniem się do północnowłoskich twierdz wojsk austriackich w rękach radykałów znalazły się prawie całe północne Włochy. Próbę ich zjednoczenia podjął król Sardynii, [[Karol Albert (król Sardynii)|Karol Albert]], który 25 marca wkroczył do [[Pawia|Pawii]] i [[Mediolan]]u. Początkowo cieszył się poparciem Toskanii, Królestwa Obojga Sycylii i Państwa Kościelnego, które utworzyły antyaustriacką koalicję, tzw. ligę władców. Ekspansja [[Królestwo Sardynii|Piemontu]] i rozszerzanie się nastrojów rewolucyjnych doprowadziły do rozpadu koalicji, zaś [[Wojna austriacko-piemoncka|wojna Piemontu z Austrią]] (1848–1849) oraz klęski sardyńskie [[Bitwa pod Custozą (1848)|pod Custozą]] (lipiec 1848) i [[Bitwa pod Novarą (1849)|pod Novarą]] (marzec 1849) przekreśliły szansę na zjednoczenie Włoch. Karol Albert ostatecznie abdykował na rzecz syna, [[Wiktor Emanuel II|Wiktora Emanuela]]<ref name=wh />.

Rewolucyjne wrzenie okresu Wiosny Ludów szybko przekształciło się w walkę między demokratami a konserwatywnymi władcami. W lutym 1849 roku proklamowano [[Republika Rzymska (XIX wiek)|Republikę Rzymską]], a papież [[Pius IX]] schronił się w [[Gaeta|Gaecie]]. W tłumieniu rewolucji we Włoszech w 1849 roku, obok wojsk austriackich oraz piemonckich (m.in. represje wobec [[Genua|Genui]]), uczestniczyły również oddziały [[II Republika Francuska|francuskie]], [[Hiszpania|hiszpańskie]] i [[neapol]]itańskie (obalenie Republiki Rzymskiej). Po upadku Wiosny Ludów Włochy zostały ponownie podzielone i poddane [[Monarchia absolutna|władzy absolutnej]], a jej uczestnicy ukarani. Jedynie Królestwo Sardynii zachowało konstytucję, [[System parlamentarny|rządy parlamentarne]] i trójkolorową flagę, a po spłaceniu [[Kontrybucja|kontrybucji]] wojska austriackie opuściły Piemont<ref name=wh />.

=== Utworzenie państwa włoskiego i zakończenie procesu zjednoczenia ===
[[Plik:VictorEmmanuel2.jpg|thumb|150px|[[Wiktor Emanuel II]] – ostatni król Sardynii i pierwszy król zjednoczonych Włoch]]
[[Plik:Camillo Benso Cavour di Ciseri.jpg|thumb|150px|[[Camillo Cavour]] – ostatni premier Sardynii i pierwszy premier zjednoczonych Włoch]]
[[Plik:Garibaldi (1866).jpg|thumb|150px|[[Giuseppe Garibaldi]] – przywódca zakończonego powodzeniem zbrojnego wystąpienia na południu Włoch, które w znacznym stopniu przyczyniło się do zjednoczenia Włoch]]
W drugiej połowie XIX wieku pojawiła się korzystna sytuacja dla zjednoczenia ziem włoskich, kiedy to we [[II Cesarstwo Francuskie|Francji]] władzę objął przychylny Włochom [[Napoleon III Bonaparte]]<ref name=zw />. Od 1849 roku rzecznikiem i centrum ruchu zjednoczeniowego było [[Królestwo Sardynii]]<ref name=wh />. Władca tego państwa, [[Wiktor Emanuel II]], mianował na stanowisko szefa rządu [[Camillo Cavour|Camilla Cavoura]], który stanął na czele ruchu zjednoczenia Włoch pod przewodnictwem Sardynii<ref name=zw /><ref name=wh />. Cavour uzyskał poparcie wszystkich frakcji ruchu niepodległościowego (z wyjątkiem stronnictwa Mazziniego), które w 1857 roku utworzyły Narodowe Stowarzyszenie Włoskie<ref name=wh />. W celu uzgodnienia planu zjednoczenia Włoch, w 1858 roku Cavour [[Układ z Plombières|potajemnie spotkał się z Napoleonem III w Plombières]]<ref name=nr /><ref name=zw />. Jedyną przeszkodą w zjednoczeniu państwa była rządzona przez Habsburgów [[Cesarstwo Austrii|Austria]], która jednak w tamtym okresie przeżywała poważny kryzys<ref name=zw />. Przeciwko Austrii i jej dominacji na ziemiach włoskich sardyński premier otwarcie wystąpił w swej polityce zagranicznej<ref name=wh />. Udziałem Królestwa Sardynii w [[Wojna krymska|wojnie krymskiej]] zapewnił sobie poparcie [[Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii|Wielkiej Brytanii]] i Francji (Napoleon III zdecydował się wesprzeć Włochów w walce z Austrią, pod warunkiem, że opór nie przyjmie form rewolucyjnych)<ref name=wh /><ref name=ri />.

W 1859 roku wojska sardyńskie i francuskie odniosły zwycięstwa w [[Wojna francusko-austriacka|wojnie z Austrią]] ([[Bitwa pod Magentą|pod Magentą]] i [[Bitwa pod Solferino|pod Solferino]])<ref name=zw /><ref name=wh />. Triumfy te umożliwiły zjednoczenie północnych Włoch, w których po obaleniu lokalnych władców powierzono rządy przedstawicielom Piemontu<ref name=wh />. Na mocy [[Traktat w Villafranca|rozejmu w Villafranca]] (lipiec 1859) i potwierdzającego jego ustalenia [[Traktat w Zurychu|układu pokojowego w Zurychu]] (listopad 1859) Królestwo Sardynii otrzymało [[Królestwo Lombardzko-Weneckie|Lombardię]] odstępując przy tym Francji [[Nicea|Niceę]] i [[Sabaudia|Sabaudię]] – rodzinną krainę Wiktora Emanuela II<ref name=wh /><ref name=ri />. Plebiscyty z marca 1860 roku zadecydowały o przyłączeniu do Sardynii [[Wielkie Księstwo Toskanii|Toskanii]], [[Księstwo Modeny i Reggio|Modeny]], [[Księstwo Parmy i Piacenzy|Parmy]] i [[Bolonia|Bolonii]]<ref name=wh />.

Na początku 1860 roku [[Giuseppe Garibaldi]] zorganizował tzw. „[[Wyprawa tysiąca|wyprawę tysiąca]]” wymierzoną w rządzących [[Królestwo Obojga Sycylii|Sycylią i Neapolem]] Burbonów<ref name=zw /><ref name=ri /><ref name=mc>{{cytuj stronę |url = https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1491626/ |tytuł = Marsz czerwonych koszul na Rzym |autor = |opublikowany = polskieradio.pl |praca = Artykuł |data = 2017-08-24 |język = pl |data dostępu = 2021-11-17}}</ref><ref name=wh />. Garibaldi wraz z grupą 1028 ochotników ubranych w czerwone koszule dotarł drogą morską z północy Włoch na [[Sycylia|Sycylię]], gdzie wybuchło powstanie chłopskie<ref name=mc />. Do maja 1860 roku „wyprawa tysiąca” opanowała całą wyspę, zyskując ogromne poparcie wśród miejscowej ludności i utworzyła na niej tymczasowy rząd narodowy z Garibaldim na czele<ref name=ud>{{cytuj stronę |url = https://www.studenti.it/unita-italia-cronologia-battaglie-protagonisti.html |tytuł = Unità d’Italia 1861: storia, cronologia, battaglie e protagonisti |autor = Edoardo Angione |opublikowany = studenti.it |praca = Storia dell’Unità d’Italia |data = |język = it |data dostępu = 2021-11-19}}</ref><ref name=ri /><ref name=mc />. Następnie Garibaldi i jego ochotnicy przepłynęli na Półwysep Apeniński i zdobyli całe południowe Włochy, w tym, niemal bez walki, [[Neapol]] – Garibaldi wkroczył do tego miasta 7 września 1860 roku<ref name=ri /><ref name=mc />. Cieszący się wielką popularnością wśród ludu rewolucjonista liczył na odrodzenie Włoch jako republiki, postanowił jednak uznać zwierzchnictwo króla Wiktora Emanuela II i dobrowolnie zrezygnować z walki o władzę<ref name=zw /><ref name=mc />. Rozgoryczony rozwiązaniem jego armii, uważanej przez niego za zarzewie rewolucji, wycofał się z życia publicznego i skrył się w swej samotni na wyspie [[Caprera]]<ref name=mc />. Jednocześnie Camillo Cavour skierował wojska sardyńskie do [[Państwo Kościelne|Państwa Kościelnego]], a następnie do [[Królestwo Obojga Sycylii|Królestwa Neapolu]]. Plebiscyt na terenach neapolitańskich (październik–listopad 1860 roku) zadecydował o ich zjednoczeniu z Królestwem Sardynii<ref name=wh />. 17 marca 1861 roku w [[Turyn]]ie zebrał się ogólnowłoski parlament, który proklamował powstanie Królestwa Włoch (wł. ''Regno d’Italia'') z Wiktorem Emanuelem II jako jego królem<ref name=wh /><ref name=zw /><ref name=ri /><ref name=nr />. Stolicą nowo utworzonego państwa był początkowo Turyn, zaś w 1865 roku została nią [[Florencja]]<ref name=wh /><ref name=ud />.

Granice zjednoczonego Królestwa Włoskiego nie obejmowały jeszcze wciąż należącej do Austrii [[Królestwo Lombardzko-Weneckie|Wenecji]] i Państwa Kościelnego z [[Rzym]]em, bronionego przez stacjonujące tam oddziały francuskie<ref name=mc /><ref name=nr /><ref name=wh />. W 1862 roku Garibaldi pod hasłem „Rzym albo śmierć!” zmobilizował na Sycylii trzy tysiące ochotników i wraz z nimi ruszył w kierunku Rzymu. Drogę zagrodziły mu jednak wojska królewskie, w związku z czym skapitulował, by nie przelewać bratniej krwi<ref name=mc />. Kiedy w 1870 roku wybuchła [[wojna francusko-pruska]], schorowany Garibaldi zgłosił się do służby po stronie utworzonej kilka miesięcy później [[III Republika Francuska|Republiki Francuskiej]]. Pełnił funkcję dowódcy walczącego w górach oddziału [[Partyzantka|partyzanckiego]], jednak nie odnosił z nim większych sukcesów w walce z wojskami [[Królestwo Prus|pruskimi]]<ref name=mc />. Zmarł 2 czerwca 1882 roku<ref name=mc />. W 1866 roku, w wyniku [[Wojna prusko-austriacka|wojny prusko-austriackiej]] do Królestwa Włoch przyłączona została Wenecja – był to element polityki [[Otto von Bismarck|Ottona von Bismarcka]] dążącego do osłabienia Habsburgów<ref name=wh /><ref name=ri />. 20 września 1870 roku wojska włoskie [[Ofensywa włoska w Państwie Kościelnym|zajęły]] Państwo Kościelne wraz z Rzymem<ref name=kt>{{cytuj stronę |url = https://wiadomosci.onet.pl/religia/korona-i-tiara/j3jfbm |tytuł = Korona i tiara |autor = Krzysztof M. Kaźmierczak |opublikowany = wiadomosci.onet.pl |praca = Religia |data = 2005-04-28 |język = pl |data dostępu = 2021-11-26}}</ref><ref name=ri /><ref name=nr /><ref name=wh />. Rok później Rzym został stolicą państwa włoskiego, co stanowiło zwieńczenie procesu zjednoczenia Włoch<ref name=wh /><ref name=zw /><ref name=ri />.

=== Sytuacja polityczno-gospodarcza Włoch na przełomie XIX i XX wieku ===
Niedługo po powstaniu Królestwo Włoch zostało uznane jako państwo przez mocarstwa europejskie i [[Stany Zjednoczone]] (USA oficjalnie uznały Włochy 11 kwietnia 1861 roku)<ref name=wh /><ref>{{cytuj stronę |url = https://history.state.gov/countries/italy |tytuł = A Guide to the United States’ History of Recognition, Diplomatic, and Consular Relations, by Country, since 1776: Italy |autor = |opublikowany = history.state.gov |praca = Countries |data = |język = en |data dostępu = 2021-11-25}}</ref>. Początkowo władzę we Włoszech sprawowali umiarkowani liberałowie, a od 1876 roku – lewicowi radykalni liberałowie z premierem [[Agostino Depretis|Agostinem Depretisem]], który umiejętnie neutralizował i pozyskiwał opozycję, przekupując ją urzędami, odznaczeniami i informacjami finansowymi. Wkrótce po utworzeniu państwa ujednolicono systemy administracji, prawa i oświaty, a ponadto ogłoszono wolność prasy<ref name=wh />. Wprowadzono również powszechne podatki i zniesiono cła wewnętrzne, co jednak nie zniwelowało głębokich różnic między stosunkowo dobrze rozwiniętą gospodarczo i sprawnie administrowaną północną częścią kraju a zacofaną częścią południową<ref name=wh />. Dzięki [[Protekcjonizm|protekcjonistycznej]] polityce rządów liberalnej lewicy we Włoszech nastąpił dynamiczny rozwój przemysłu, który określano mianem „drugiej rewolucji przemysłowej” i który najbardziej odczuwalny był na północy – głównymi ośrodkami przemysłowymi stały się [[Mediolan]] i [[Turyn]] (w Turynie 11 lipca 1899 roku założono fabrykę samochodów [[FIAT]])<ref name=wh /><ref>{{cytuj stronę |url = https://web.archive.org/web/20120829064818/http://www.fiatspa.com/it-IT/group/history/Pages/18991919.aspx |tytuł = FIAT: 1899/1910 |autor = |opublikowany = web.archive.org |praca = Storia |data = |język = it |data dostępu = 2021-11-25}}</ref>. Natomiast na zdominowanym przez rolnictwo południu i [[Sycylia|Sycylii]] panowały bieda oraz niepokoje społeczne, które spowodowały masową emigrację zarobkową – szacuje się, że w latach 1870–1910 nawet 9 milionów [[Włosi|Włochów]] wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych i [[Ameryka Południowa|Ameryki Południowej]]{{odn|Esposito|2020|s=6}}.

Sprzeczności wewnętrzne w państwie potęgował konflikt jego władz z papiestwem<ref name=wh />. [[Pius IX]] nie uznał włoskiej [[Aneksja|aneksji]] Państwa Kościelnego i odrzucił zaproponowaną przez Wiktora Emanuela II [[Ustawa gwarancyjna|ustawę gwarancyjną]], dającą mu szerokie przywileje<ref name=kt /><ref name=kgw>{{cytuj stronę |url = https://wiadomosci.wp.pl/konklawe-gwardia-kuria-czyli-jak-nie-pomieszac-pojec-6036837619790977a |tytuł = Konklawe, gwardia, kuria..., czyli jak nie pomieszać pojęć |autor = |opublikowany = wiadomosci.wp.pl |data = 2002-08-12 |język = pl |data dostępu = 2021-11-26}}</ref><ref name=wh />. Na znak protestu ogłosił się „więźniem [[Watykan]]u” (uwięzionym w Watykanie [[suweren]]em Państwa Kościelnego) i nałożył [[Ekskomunika|ekskomunikę]] na wszystkich winnych zniszczenia Państwa Kościelnego, zabraniając jednocześnie [[Katolicyzm|katolikom]] uczestniczenia w życiu politycznym Włoch<ref name=kgw /><ref name=ri /><ref name=kt /><ref name=wh />. Wrogie nastawienie Piusa IX względem Włoch podzielali także jego trzej następcy: [[Leon XIII]], [[Pius X]] i [[Benedykt XV]], a spór między papiestwem a państwem dodatkowo zaostrzała antykościelna polityka rządu włoskiego<ref name=kt /><ref name=wh />.

W latach 80. XIX wieku we Włoszech rozwinął się ruch socjalistyczny<ref name=wh />. W następnej dekadzie, w 1892 roku powstała [[Włoska Partia Socjalistyczna]]{{odn|Janicki|1982|s=415}}. W 1893 roku miały miejsce pierwsze masowe wystąpienia robotników rolnych, zaś pięć lat później robotników przemysłowych – oba zostały krwawo stłumione przez wojsko<ref name=wh />. Celem osłabienia socjalizmu, w 1905 roku papież Pius X zgodził się na [[bierne prawo wyborcze]] włoskich katolików, jednak realizowane mogło być ono zawsze w porozumieniu z miejscowymi biskupami{{odn|Kracik|2010|s=169}}. W 1913 roku katolicy zawarli pakt wyborczy z liberałami przeciwko socjalistom<ref name=wh />. Nie mogli tworzyć własnych partii politycznych – zezwolił im na to dopiero papież Benedykt XV w 1919 roku{{odn|Kracik|2010|s=169}}.

=== Utworzenie kolonii ===
{{osobny artykuł|Kolonie włoskie}}
W 1882 roku Włochy zawarły z [[Cesarstwo Niemieckie|Niemcami]] i [[Austro-Węgry|Austro-Węgrami]] [[Trójprzymierze]], co umożliwiło im [[Kolonializm|ekspansję kolonialną]] w [[Afryka|Afryce]]<ref name=wh />.

==== Podbój Erytrei w 1890 roku ====
{{osobny artykuł|Erytrea Włoska}}
Pod koniec XIX wieku do Erytrei zaczęli przybywać [[Włosi]], którzy otrzymali koncesje na eksploatację kopalni [[Halit|soli]]{{odn|Pasierbiński|1971|s=230}}. W 1885 roku włoskie wojska zajęły erytrejski port [[Massaua]], a do końca 1889 roku okupowały już większość obszaru Erytrei{{odn|Figura|Kujawa|1989|s=268}}{{odn|Tesfagiorgis|2010|s=39}}. Ostatecznie w 1890 roku król [[Humbert I]] i premier [[Francesco Crispi]] ogłosili mające 119 tysięcy km² terytorium Erytrei włoską kolonią{{odn|Tesfagiorgis|2010|s=39}}{{odn|Sierpowski|1973|s=84}}.

==== Podbój Somali w 1905 roku ====
{{osobny artykuł|Somali Włoskie}}
W 1885 roku włoskie władze utworzyły placówki handlowe na wybrzeżu [[Ocean Indyjski|Oceanu Indyjskiego]] w oparciu o zapisy porozumienia zawartego z [[Sułtanat Zanzibaru|sułtanem Zanzibaru]], tytularnym władcą tego obszaru. Trzy lata później miejscowy [[Sułtanat Hobio|sułtan Hobio]] zaakceptował włoski protektorat, stając się jednocześnie lojalnym sojusznikiem Włoch{{odn|Nicolle|2012|s=nieozn.}}.

W 1891 roku cały przybrzeżny obszar, rozciągający się od [[Raas Caseyr]] do rzeki [[Dżuba (rzeka)|Dżuba]] znajdował się pod panowaniem Królestwa Włoch. Przez kilka lat rząd włoski dzierżawił prawa handlowe i obowiązek utrzymania porządku na [[Somalia|somalijskim]] wybrzeżu prywatnej kompanii, jednak ta okazała się być niezdolna do poradzenia sobie z narastającym lokalnym oporem, dowodzonym przez [[Mohammed Abdullah Hassan|Mohammeda Abdullaha Hassana]], somalijskiego przywódcę religijnego i bohatera narodowego. Z tego powodu Włochy przejęły bezpośrednią kontrolę nad Somali Włoskim w 1905 roku{{odn|Nicolle|2012|s=nieozn.}}.

==== Podbój Trypolitanii, Cyrenajki i Dodekanezu w latach 1911–1912; utworzenie Włoskiej Afryki Północnej i Libii Włoskiej ====
{{osobny artykuł|Trypolitania (kolonia włoska)|Cyrenajka (kolonia włoska)|Włoska Afryka Północna|Libia Włoska}}
Na początku XX wieku włoski rząd chciał zdobyć kolonię na [[Afryka Północna|północnoafrykańskim]] wybrzeżu, w której mogliby się osiedlić ubodzy farmerzy z zacofanego południa Włoch i przekształcić ją w dobrze prosperujące gospodarczo włoskie terytorium zamorskie. W 1911 roku, na mocy francusko-niemieckiego układu z [[Agadir]]u Francja przejęła kontrolę nad [[Maroko|Marokiem]], a łatwość, z jaką zyskała nowe terytorium w Afryce Północnej wywołała oburzenie włoskiej opinii publicznej. Skłoniło ono włoski rząd do podjęcia działań{{odn|Esposito|2020|s=6}}.

19 września 1911 roku włoska armia została oficjalnie [[Mobilizacja|zmobilizowana]] i rozpoczęła przygotowania do sformowania [[Korpus ekspedycyjny|korpusu ekspedycyjnego]], zaś 26 września 1911 roku włoski ambasador w [[Stambuł|Stambule]] dał rządowi [[Imperium Osmańskie]]go 24-godzinne ultimatum dotyczące scedowania terytorium [[Libia|Libii]] na rzecz Królestwa Włoch. Państwo tureckie było gotowe na zawarcie pozwalającego wyjść z twarzą kompromisu, jednak Rzym dążył do wojny{{odn|Esposito|2020|s=6}}. Ostatecznie [[Wojna włosko-turecka|wojna]] została wypowiedziana przez Włochy Turcji 29 września 1911 roku i zakończyła się rok później opanowaniem przez państwo włoskie [[Trypolitania|Trypolitanii]] i [[Cyrenajka|Cyrenajki]], a także archipelagu [[Dodekanez]]{{odn|Esposito|2020|s=6}}{{odn|Michalski|1995|s=99}}{{odn|Bankowicz|1996|s=585}}<ref name=wh />. 15 października 1912 roku na mocy traktatu pokojowego w [[Lozanna|Lozannie]] Turcja przekazała Włochom Trypolitanię i Cyrenajkę{{odn|Prokopczuk|1973|s=77}}{{odn|Bankowicz|1996|s=585}}{{odn|Michalski|1995|s=99}}. W tym samym roku Włochy w traktacie z [[Ouchy]] zobowiązały się także do wycofania się z Dodekanezu, jednak ostatecznie nie spełniły tego zobowiązania{{odn|Kaymakçı|Özgün|Yaldız|2019|s=89}}. Niedługo później zarówno Trypolitania, jak i Cyrenajka stały się koloniami Włoch, współtworzącymi Włoską Afrykę Północną{{odn|Michalski|1995|s=99}}{{odn|United States Tariff Commission|1941|s=105}}. 1 stycznia 1934 roku Włochy dekretem królewskim utworzyły z tego terytorium nową kolonię – Libię Włoską{{odn|Michalski|1995|s=99}}{{odn|Bankowicz|1996|s=585}}. Mając powierzchnię 1,7 miliona km² Libia stała się największą posiadłością kolonialną Włoch{{odn|Bankowicz|1996|s=585}}.

==== Podbój Etiopii w latach 1935–1936 i utworzenie Włoskiej Afryki Wschodniej ====
{{osobny artykuł|Cesarstwo Etiopii|Etiopia Włoska|Włoska Afryka Wschodnia}}
Włochy próbowały podporządkować sobie Etiopię (Abisynię) już pod koniec XIX wieku. W latach 1894–1896 państwo to stoczyło [[Wojna włosko-abisyńska (1894–1896)|wojnę z Etiopią]], którą pomimo przewagi technologicznej sromotnie przegrało. Włosko-etiopskie więzi polityczno-gospodarcze nie zostały jednak przerwane aż do wstąpienia na tron cesarza [[Hajle Syllasje I]] w 1930 roku, który starał się ograniczyć włoską dominację<ref name=wa>{{cytuj stronę |url = https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/1519674,Wojna-wloskoabisynska-%e2%80%93-kolonialne-zapedy-Mussoliniego |tytuł = Wojna włosko-abisyńska – kolonialne zapędy Mussoliniego |autor = |opublikowany = polskieradio.pl |praca = Historia |data = 2017-10-03 |język = pl |data dostępu = 2022-02-03}}</ref>.

Po objęciu w 1922 roku funkcji premiera [[Benito Mussolini]] dążył do stworzenia imperium, które wzorem starożytnego [[Cesarstwo Rzymskie|Cesarstwa Rzymskiego]] władałoby obszarami wokół [[Morze Śródziemne|Morza Śródziemnego]]. Przejawiał on zazdrość względem wielkich imperiów kolonialnych [[III Republika Francuska|Francji]] i [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]], a ponadto uważał, że Włochy mają prawo kolonizować inne kraje w taki sam sposób{{odn|Anderson|Williams|Head|2007|s=142–144}}. Jako przedmiot ekspansji kolonialnej Mussolini wybrał Abisynię, kraj będący jednym z niewielu afrykańskich terytoriów dotąd nieskolonizowanych przez Europejczyków, a przy tym bogaty w zasoby naturalne{{odn|Anderson|Williams|Head|2007|s=142–144}}. Chciał też pomścić upokorzenie z lat 1894–1896<ref name=wa />.

W latach 30. XX wieku Włosi zaczęli przygotowywać plan inwazji na Abisynię{{odn|Anderson|Williams|Head|2007|s=142–144}}. Mussolini zabezpieczył dyplomatycznie operację uzyskując od Francji gwarancję wolnej ręki w prowadzeniu polityki w [[Afryka Wschodnia|Afryce Wschodniej]]<ref name=wa />. 3 października 1935 roku wojska włoskie atakiem z zaskoczenia z terytorium Erytrei rozpoczęły [[Wojna włosko-abisyńska (1935–1936)|II wojnę z Etiopią]]<ref name=wa />{{odn|Vučković|2022|s=nieozn.}}. Wojna ta niemal całkowicie przebiegała pod dyktando Włochów dzięki ich ogromnej przewadze technologicznej – dysponowali ciężką artylerią, czołgami, pojazdami pancernymi i samolotami, podczas gdy wojska etiopskie były uzbrojone głównie w łuki, włócznie i XIX-wieczną broń palną<ref name=wa />{{odn|Vučković|2022|s=nieozn.}}{{odn|Anderson|Williams|Head|2007|s=142–144}}. W dodatku włoska armia pod dowództwem generała [[Pietro Badoglio|Pietra Badoglio]] zaczęła używać [[Iperyt siarkowy|gazu musztardowego]] do ataków na ziemi i z powietrza przy użyciu bomb lotniczych, zarówno przeciwko celom militarnym, jak i cywilom. Stosowano ponadto miotacze ognia do podpalania dużych obszarów wiejskich{{odn|Anderson|Williams|Head|2007|s=142–144}}.

Po rozpoczęciu włoskiej inwazji na Etiopię [[Liga Narodów]] zwlekała z reakcją, pozostawiając Etiopczyków samych sobie{{odn|Anderson|Williams|Head|2007|s=142–144}}. W końcu uznała ona Włochy za agresora i nałożyła na nie sankcje gospodarcze, które jednak były nieprzestrzegane przez wiele państw i w rezultacie spowodowały poczucie niesprawiedliwości wśród Włochów oraz wzrost popularności [[Narodowa Partia Faszystowska|faszystów]]<ref name=wa />. Włosi ostatecznie zajęli całą Abisynię i wygrali wojnę, ogłaszając króla [[Wiktor Emanuel III|Wiktora Emanuela III]] cesarzem etiopskim 9 maja 1936 roku{{odn|Anderson|Williams|Head|2007|s=142–144}}<ref name=wa />. Prawowity władca Etiopii, Hajle Syllasje I, udał się na emigrację do Wielkiej Brytanii{{odn|Anderson|Williams|Head|2007|s=142–144}}. 1 czerwca 1936 roku w wyniku połączenia Abisynii z Erytreą i Somali utworzono Włoską Afrykę Wschodnią{{odn|Bankowicz|1996|s=585}}.

==== Podbój Albanii w 1939 roku ====
{{osobny artykuł|Królestwo Albanii (protektorat włoski)}}
Po udanym rozbiorze [[Pierwsza Republika Czechosłowacka|Czechosłowacji]] dokonanym przez [[Adolf Hitler|Adolfa Hitlera]], Benito Mussolini też pragnął łatwego zwycięstwa na drodze ekspansji terytorialnej. W związku z tym w pierwszych dniach kwietnia 1939 roku włoskie władze wysłały [[Królestwo Albanii|Albanii]] ultimatum, którego przyjęcie praktycznie odbierało temu krajowi niepodległość. Król [[Ahmed Zogu|Zogu I]] próbował grać na zwłokę, jednak bezskutecznie{{odn|Figiel|2013|s=61–62}}. 7 kwietnia 1939 roku wojska włoskie [[Inwazja na Albanię|wkroczyły]] do Albanii, a do 10 kwietnia zajęły praktycznie cały kraj, z wyjątkiem miejscowości [[Peshkopia]] i [[Kukës]] położonych w górach na północnym wschodzie – tam Włosi wkroczyli 14 kwietnia{{odn|United States Tariff Commission|1941|s=105}}{{odn|Figiel|2013|s=61–62}}. Już 12 kwietnia pospiesznie zwołano jednak albański parlament, który przegłosował zdetronizowanie Zogu I (w dniu inwazji wraz z żoną [[Geraldine Apponyi|Geraldine]], dwudniowym synem [[Leka I Zogu|Leką I]] oraz dworskimi urzędnikami uciekł do [[Królestwo Grecji (1935–1941)|Grecji]]) i zjednoczenie kraju z Włochami, a jego koronę ofiarował włoskiemu królowi Wiktorowi Emanuelowi III – monarcha przyjął ją 16 kwietnia{{odn|Figiel|2013|s=61–62}}{{odn|United States Tariff Commission|1941|s=105}}. Albania stała się tym samym włoskim protektoratem, w którym w niedługim czasie zlikwidowane zostały pozory autonomii, a najwyższą władzę objął w imieniu króla wiceregent [[Francesco Jacomoni]]{{odn|Figiel|2013|s=61–62}}.

==== Podbój Wysp Jońskich w 1941 roku ====
Podczas [[II wojna światowa|II wojny światowej]], w latach 1940–1941 [[Królestwo Grecji (1935–1941)|Grecja]] została [[Wojna grecko-włoska|zaatakowana]] i [[Okupacja Grecji|podbita]] przez [[państwa Osi]], a należące do niej [[Wyspy Jońskie]] trafiły pod administrację Włoch<ref name=hoc>{{cytuj stronę |url = https://www.thethinkingtraveller.com/greece/corfu/guide/history-of-corfu |tytuł = History of Corfu and the Ionian Islands |autor = |opublikowany = thethinkingtraveller.com |data = |język = en |data dostępu = 2022-05-05}}</ref>.

=== 1915 – udział w I wojnie światowej ===
Włochy były członkiem [[Trójprzymierze|Trójprzymierza]], lecz po wybuchu [[I wojna światowa|Wielkiej Wojny]] nie przyłączyły się do niej po stronie państw centralnych. Uznały, że ponieważ w wojnie przeciw Niemcom udział wzięła Wielka Brytania oraz że to Niemcy wypowiedziały wojnę Francji, to Włochy nie obowiązuje [[casus foederis]]. Rzeczywistym powodem były włoskie apetyty na niektóre prowincje austriackie – [[Trydent (prowincja)|Trydent]], [[Tyrol Południowy]], [[Triest]], [[Istria|Istrię]] i [[Dalmacja|Dalmację]]. Austriacy w zamian za przystąpienie do wojny po ich stronie byli skłonni do niewielkich ustępstw granicznych, ale to [[Ententa]] w tajnych rokowaniach zaproponowała więcej.

23 maja Włosi rozpoczęli działania wojenne przeciwko Austriakom. Walki w górskich rejonach Tyrolu trwały praktycznie do końca wojny – Austriacy byli dobrze ufortyfikowani, a źle przygotowani i dowodzeni Włosi wykrwawiali się w próbach zdobycia nowych terenów. Niektóre ofensywy austriackie docierały aż do rejonów Wenecji i Treviso. Natomiast na Adriatyku flota włoska nie umiała sobie poradzić z marynarką wojenną Habsburgów.

Dopiero ogólna klęska państw centralnych i rozpad Austro-Węgier w 1918 roku sprawiły, że ostatnia włoska ofensywa zdołała wreszcie, choć nie bez trudu, pokonać cesarsko-królewskie oddziały i zająć część ziem, które miały przypaść państwu włoskiemu po wojnie. Okazało się jednak, że nadzieje terytorialne Włochów zostały spełnione tylko w części.

=== Włochy po I wojnie światowej ===
[[Plik:Kingdom of Italy 1924 map.svg|thumb|Terytorium Królestwa Włoch w okresie międzywojennym (1924–1941). Do kraju należały wówczas m.in. [[Istria]] i [[Zadar]].]]
Włochy wyszły z wojny w złym stanie gospodarczym, z dużym zadłużeniem, narastającymi niepokojami społecznymi, zdezorganizowanym systemem finansowym. Mimo że należały do państw zwycięskich, ich nadzieje na nabytki terytorialne nie zostały w pełni zaspokojone. Wzrastało bezrobocie, zarówno w mieście, jak i na wsi. Narastało niezadowolenie ludności, a propaganda komunistyczna znajdowała wielu zwolenników. Wśród Włochów narastały przekonanie o krzywdzie i chęć radykalnych zmian.

==== 1922–1943 – dyktatura Benita Mussoliniego ====
Szczególnie niezadowoloną grupę społeczną tworzyli weterani wojenni. To wśród nich najszybciej rozpowszechnił się [[Faszyzm włoski|faszyzm]], łączący w sobie [[etatyzm]], pogardę dla demokracji, terror i zasadę wodzostwa. Na czele faszystów stał [[Benito Mussolini]], który uważał, że tylko silne rządy mogą wydobyć państwo z powojennego chaosu. W 1922 roku poprowadził on [[Marsz na Rzym|marsz swoich zwolenników na Rzym]] i przejął [[Dyktatura|dyktatorską]] władzę w kraju, formalnie obejmując urząd [[Premierzy Włoch|premiera]].

==== 1929 – traktaty laterańskie ====
{{osobny artykuł|Traktaty laterańskie}}

=== 1940–1945: udział w II wojnie światowej ===
[[Plik:Benito Mussolini and Adolf Hitler.jpg|thumb|[[Benito Mussolini]] i [[Adolf Hitler]]]]
[[Plik:Locatie RSI.PNG|thumb|upright=1.2|[[Włoska Republika Socjalna]] w 1943]]
Na początku [[II wojna światowa|II wojny światowej]] Włochy pozostały neutralne (za zgodą [[Adolf Hitler|Adolfa Hitlera]]), ale wypowiedziały wojnę [[III Republika Francuska|Francji]] i [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] w dniu 10 czerwca 1940, kiedy klęska Francji była przesądzona. Benito Mussolini wierzył, że Wielka Brytania będzie błagać o pokój – chciał mieć powód do zajęcia miejsca przy stole obrad pokojowych, ale przeliczył się. Z wyjątkiem floty, włoska armia lądowa była głównym powodem rozczarowania Mussoliniego i Hitlera, więc niemiecka pomoc była koniecznie potrzebna w [[Grecja|Grecji]] i Afryce Północnej.

Po tym jak [[III Rzesza|niemiecka]] armia pokonała [[II Rzeczpospolita|Polskę]], [[Dania|Danię]], [[Norwegia|Norwegię]] i Francję, Mussolini postanowił wykorzystać [[Królestwo Albanii (protektorat włoski)|Albanię]] jako trampolinę do inwazji na [[Królestwo Grecji (1935–1941)|Grecję]]. Włosi rozpoczęli atak 28 października 1940, a na spotkaniu dwóch faszystowskich dyktatorów we [[Florencja|Florencji]], Mussolini zaskoczył Hitlera oznajmieniem [[Wojna grecko-włoska|włoskiej inwazji]]. Mussolini liczył na szybkie zwycięstwo, ale grecka armia szybko zatrzymała Włochów i wkrótce wkroczyła do południowej Albanii.

Strach Albańczyków przed rządami Greków (brak współpracy z Grekami) umożliwił utworzenie stabilnego frontu w środkowej Albanii. W obawie, że [[Półwysep Bałkański|Bałkany]] staną się [[Pięta achillesowa|piętą achillesową]] w ich dominacji w [[Europa|Europie]], [[III Rzesza]] razem z [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgrami]] i [[Carstwo Bułgarii|Bułgarią]] zdecydowały się zaatakować [[Królestwo Jugosławii|Jugosławię]] i Grecję, a miesiąc później [[Państwa Osi]] przyłączyły [[Kosowo]] do zarządzanej przez Włochy Albanii. W taki ironiczny sposób albańscy nacjonaliści byli świadkami realizacji ich snów połączenia większości terenów zamieszkanych przez Albańczyków.

Po nieudanej [[Atak Niemiec na ZSRR|niemieckiej inwazji na ZSRR]] i przyłączeniu się do wojny [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]] w grudniu 1941 sytuacja Państw Osi uległa pogorszeniu. W maju 1943 wojska angielsko-amerykańskie pokonały Włochów i Niemców w Afryce Północnej, a w lipcu wylądowały na [[Sycylia|Sycylii]]. Król [[Wiktor Emanuel III]] zareagował dymisjonując i aresztując Mussoliniego, a także ustanawiając głównodowodzącego armią, [[Pietro Badoglio|Pietra Badoglia]] szefem rządu.

Nowy rząd oficjalnie kontynuował wojnę z [[Alianci (II wojna światowa)|aliantami]], ale rozpoczął z nimi tajne negocjacje. Hitler nie ufał nowemu premierowi i wprowadził na terytorium Włoch dużą jednostkę niemiecką pod pretekstem walk z inwazją Aliantów. 8 września 1943 rząd Badoglia ogłosił zawieszenie broni z aliantami, ale nie wypowiedział wojny Niemcom, pozostawiając armię bez rozkazów. Premier i rodzina królewska przemieścili się do regionów kontrolowanych przez Aliantów. W zaistniałym zamieszaniu większość armii włoskiej rozproszyła się, a Niemcy szybko zaczęli okupować prowincje północnych i środkowych Włoch (południe kontrolowali alianci). Niemcy uwolnili Mussoliniego, który uformował faszystowską [[Włoska Republika Socjalna|Włoską Republikę Socjalną]] na terenach kontrolowanych przez Niemców.

Podczas gdy alianckie jednostki powoli spychały niemiecki opór na północ ([[Rzym]] został oswobodzony w czerwcu 1944 – patrz: [[Bitwa o Monte Cassino]]; [[Mediolan]] w kwietniu 1945), rząd wreszcie wypowiedział wojnę [[III Rzesza|III Rzeszy]]. [[Partyzant|Partyzanci]] włoscy nękali siły niemieckie jeszcze zanim siły anglo-amerykańskie wypędziły je w kwietniu 1945.

=== Straty terytorialne i kolonialne w wyniku II wojny światowej ===
* '''[[Wolne Terytorium Triestu]]''' – w 1945 na terytoriach włoskich obejmujących północno-zachodnie wybrzeże półwyspu [[Istria]] oraz miasto portowe [[Triest]] z niewielkim zapleczem i korytarzem łączącym je z Włochami utworzono Wolne Terytorium Triestu, które zostało podzielone na strefę A (administracja [[Stany Zjednoczone|Stanów Zjednoczonych]] oraz [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]], a od 1952 również Włoch) i strefę B (administracja [[Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii|Jugosławii]]). W 1954 Wolne Terytorium Triestu przestało istnieć i zostało podzielone między Jugosławię (Stefa B i skrawki strefy A) i Włochy (strefa A z Triestem).
* '''[[Włoska Afryka Wschodnia]]''' – w 1941 roku, w ramach kampanii wschodnioafrykańskiej, sprzymierzone wojska składające się z setek żołnierzy z [[Ghana|Ghany]], [[Nigeria|Nigerii]], [[Związek Południowej Afryki|Afryki Południowej]] i [[Indie Brytyjskie|Indii]] opanowały obszary wchodzące w skład Włoskiej Afryki Wschodniej: [[Erytrea Włoska|Erytreę]], [[Cesarstwo Etiopii|Etiopię]] oraz [[Somali Włoskie]]. Mózgiem kampanii był przebywający na emigracji w Wielkiej Brytanii etiopski cesarz [[Hajle Syllasje I]], który przeniósł się do [[Chartum]]u, aby ułatwić kontakt między siłami oporu w Abisynii i brytyjskimi żołnierzami poza nią{{odn|Anderson|Williams|Head|2007|s=142–144}}. Po wyzwoleniu Etiopii Hajle Syllasje I odzyskał władzę w kraju{{odn|Anderson|Williams|Head|2007|s=142–144}}. W 1952 roku dotychczas administrowaną przez Brytyjczyków Erytreę decyzją [[Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych|Zgromadzenia Ogólnego ONZ]] przyłączono do Etiopii (w 1993 roku oderwała się od niej i uzyskała niepodległość{{odn|Bania|2012|s=281}}), zaś Somali Włoskie zostało oddane pod administrację Włoch jako [[Terytorium powiernicze Somalii|terytorium powiernicze ONZ]] w 1950 roku{{odn|Pasztor|Jarosz|2018|s=60}}. W 1960 roku razem z [[Somali Brytyjskie|Somali Brytyjskim]] utworzyło [[Somalia|Republikę Somalii]]{{odn|Pasztor|Jarosz|2018|s=60}}{{odn|Łętocha|1973|s=177–178}}.
* '''[[Libia Włoska]]''' – została zajęta przez wojska alianckie w 1943 roku. Oficjalnie była kolonią włoską aż do 24 grudnia 1951 roku, gdy ogłosiła niepodległość od Włoch{{odn|Pasztor|Jarosz|2018|s=60}}.
* '''[[Królestwo Albanii (protektorat włoski)|Albania]]''' – po [[Kapitulacja Włoch|kapitulacji Włoch]] we wrześniu 1943 roku kontrolę nad Albanią przejęły [[III Rzesza|Niemcy]], które uczyniły z niej [[Królestwo Albanii (okupacja niemiecka)|quasi-niepodległe państwo]] z obsadzoną przez skłonnych do kolaboracji albańskich polityków Radą Regencyjną na czele. W wyniku klęsk na frontach II wojny światowej latem 1944 roku Niemcy zaczęły stopniowo wycofywać się z Bałkanów, a zwierzchnictwo nad Albanią definitywnie utraciły w listopadzie 1944 roku przegrywając z partyzantami z [[Armia Narodowo-Wyzwoleńcza|Armii Narodowo-Wyzwoleńczej]] pod dowództwem [[Enver Hoxha|Envera Hoxhy]] bitwy o [[Tirana|Tiranę]] i [[Szkodra|Szkodrę]]. 28 listopada 1944 roku Albania została ogłoszona [[Albania w okresie komunizmu|Republiką Ludową]], w której do 1991 roku niepodzielną władzę sprawowała [[Komunistyczna Partia Albanii]] (w 1948 roku przemianowana na [[Albańska Partia Pracy|Albańską Partię Pracy]]){{odn|Figiel|2013|s=64}}.
* '''[[Dodekanez]]''' – był okupowany przez Włochy do 1943 roku, a po ich kapitulacji [[Bitwa o Dodekanez|został zdobyty]] przez Niemcy, pod kontrolą których pozostawał do 1945 roku, kiedy to trafił pod zarząd Wielkiej Brytanii. 7 marca 1947 roku został przekazany [[Królestwo Grecji (1944–1973)|Grecji]]{{odn|Kaymakçı|Özgün|Yaldız|2019|s=89}}.
* '''[[Wyspy Jońskie]]''' – były okupowane przez Włochy do 1943 roku, a po ich kapitulacji pozostawały pod kontrolą Niemiec do 1944 roku, kiedy to zostały wyzwolone przez [[Alianci (II wojna światowa)|aliantów]]<ref name=hoc />.
* '''[[Dalmacja]]''' – po wojnie weszła w skład [[Socjalistyczna Federacyjna Republika Jugosławii|komunistycznej Jugosławii]] (konkretnie – [[Socjalistyczna Republika Chorwacji|SR Chorwacji]])

=== Republika ===
{{osobny artykuł|Włochy}}
2 czerwca 1946 odbyło się [[Referendum konstytucyjne we Włoszech w 1946 roku|referendum konstytucyjne]] w sprawie ustroju politycznego państwa. Zwolennicy republiki wygrali niewielką przewagą głosów (54,3%) nad zwolennikami monarchii (45.7%). [[Humbert II]], wraz z ojcem [[Wiktor Emanuel III|Wiktorem Emanuelem III]] (który abdykował miesiąc wcześniej), wyemigrowali do Egiptu. Obecnie pierwszy w linii sukcesji do tronu włoskiego jest [[Vittorio Emanuele di Savoia|Wiktor Emanuel]] (syn króla Humberta II).

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Toniolo |imię = Gianni |url = https://books.google.pl/books?id=lKmwnLJQv5YC&pg=PA561&dq=Regno+d%27Italia+(1861-1946)&hl=pl&sa=X&ved=0ahUKEwjL3P6m_pPjAhXmwYsKHR6rBDYQ6AEIKTAA#v=onepage&q=Regno%20d%27Italia%20(1861-1946)&f=false |tytuł = The Oxford Handbook of the Italian Economy Since Unification|wydawca = OUP USA |miejsce = [[Oksford]] |data = 2013-03-07 |isbn = 9780199936694 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Klun |imię = Vincenz F. |url = https://books.google.pl/books?id=jBnsYHwgDxwC&pg=PA198&dq=kr%C3%B3lestwo+w%C5%82och&hl=pl&sa=X&ved=0ahUKEwiit8SngbDjAhXL-yoKHQcIBD8Q6AEILjAB#v=onepage&q=kr%C3%B3lestwo%20w%C5%82och&f=false |tytuł = Geografia powszechna|wydawca = Wild |miejsce = [[Lwów]] |data = 1875 |isbn = |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = di Colloredo Mels |imię = Pierluigi Romeo |url = https://books.google.pl/books?id=eDA5DwAAQBAJ&pg=RA1-PR3-IA8&lpg=RA1-PR3-IA8&dq=Milizia+Volontaria+per+la+Sicurezza+Nazionale+1+febbraio+1923&source=bl&ots=H3J30Sig3u&sig=ACfU3U2124JThoLqiSfR50G98E97TbANGQ&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwj8xZiGsqz0AhVXAxAIHTKhD7sQ6AF6BAgkEAM#v=onepage&q=Milizia%20Volontaria%20per%20la%20Sicurezza%20Nazionale%201%20febbraio%201923&f=false |tytuł = Camicia Nera!: Storia militare della Milizia Volontaria per la Sicurezza Nazionale dalle origini al 25 luglio|wydawca = Soldiershop Publishing |miejsce = |data = 2017-10-10 |isbn = 9788893272841 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Kirchubel |imię = Robert |url = https://books.google.pl/books?id=1PWlDwAAQBAJ&pg=PA18&dq=First+marshal+of+the+empire+italy&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiv34bwyaz0AhUIyxoKHbQDCrAQ6AF6BAgLEAI#v=onepage&q=First%20marshal%20of%20the%20empire%20italy&f=false |tytuł = Atlas of the Blitzkrieg: 1939–41|wydawca = Bloomsbury Publishing |miejsce = Oksford |data = 2019-09-19 |isbn = 9781472834980 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Rode |imię = Meinolf |url = https://books.google.pl/books?id=0tB9AwAAQBAJ&pg=PA82&dq=maresciallo+d%27italia+1924&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwi3_eSXwqz0AhXOSfEDHREgBCwQ6AF6BAgKEAI#v=onepage&q=maresciallo%20d%27italia%201924&f=false |tytuł = Die Templer - Ein Einblick und Überblick|wydawca = Lulu.com |miejsce = [[Extertal]] |data = 2011 |isbn = 9781470969202 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Esposito |imię = Gabriele |url = https://books.google.pl/books?id=tq7oDwAAQBAJ&dq=turkish-italian+war+1911-1912+causes&hl=pl&source=gbs_navlinks_s |tytuł = Armies of the Italian-Turkish War: Conquest of Libya, 1911–1912|wydawca = Bloomsbury Publishing |miejsce = Oksford |data = 2020-09-17 |isbn = 9781472839404 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Janicki |imię = Janusz |url = https://books.google.pl/books?id=1flKAQAAIAAJ&q=w%C5%82oska+partia+socjalistyczna&dq=w%C5%82oska+partia+socjalistyczna&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwib2cC8wbb0AhX7hv0HHVO-CEAQ6AF6BAgCEAI |tytuł = Wpływy wyborcze zachodnioeuropejskiej lewicy|wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|Państwowe Wydawnictwo Naukowe]] |miejsce = Warszawa |data = 1982 |isbn = 9788301026769 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Kracik |imię = Jan |url = https://books.google.pl/books?id=r4xGUMaqKB0C&pg=PA169&dq=pius+X+w+1905+roku&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwi8ivGXwrb0AhVaiv0HHfNWBk0Q6AF6BAgDEAI#v=onepage&q=pius%20X%20w%201905%20roku&f=false |tytuł = Święci wielcy i pomniejsi|wydawca = [[Wydawnictwo M]] |miejsce = Kraków |data = 2010 |isbn = 9788375952292 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Michalski |imię = Krzysztof |url = https://books.google.pl/books?id=RXYQAQAAIAAJ&q=libia+w%C5%82oska+1934&dq=libia+w%C5%82oska+1934&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiD-b7-hrT0AhVbRvEDHZ2HCYM4ChDoAXoECAQQAg |tytuł = Tożsamość w czasach zmiany: rozmowy w Castel Gandolfo|wydawca = [[Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”|Znak]] |miejsce = Kraków |data = 1995 |isbn = 9788370064587 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Kaymakçı |imię = Mustafa |nazwisko2 = Özgün |imię2 = Cihan |nazwisko3 = Yaldız |imię3 = Fırat |url = https://books.google.pl/books?id=VF-zDwAAQBAJ&pg=PA89&dq=dodecanese+islands+italian+rule&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjCgpPT48j3AhXF-yoKHdfrBEAQ6AF6BAgDEAE#v=onepage&q=dodecanese%20islands%20italian%20rule&f=false |tytuł = Turkish Foundations in Rhodes and Kos|wydawca = Eğitim Yayinevi |miejsce = |data = 2019 |isbn = 9786057786135 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Tariff Commission |imię = United States |url = https://books.google.pl/books?id=8cGti2T_wJQC&pg=RA2-PA105&dq=Africa+Settentrionale+Italiana&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjSjPOJ2cj3AhVjmIsKHU8PDfoQ6AF6BAgGEAE#v=onepage&q=Africa%20Settentrionale%20Italiana&f=false |tytuł = Report, Wydanie 142|wydawca = U.S. Government Printing Office |miejsce = |data = 1941 |isbn = |odn = {{odn/id|United States Tariff Commission|1941}}}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Bankowicz |imię = Bożena |tytuł = [https://books.google.pl/books?id=AjSgAAAAMAAJ&q=libia+w%C5%82oska&dq=libia+w%C5%82oska&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiG14q1hrT0AhWTSvEDHXFsC8EQ6AF6BAgCEAI Leksykon historii XX wieku] ([https://books.google.pl/books?id=AjSgAAAAMAAJ&q=w%C5%82oska+afryka+wschodnia&dq=w%C5%82oska+afryka+wschodnia&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjpiai98uP1AhWSl4sKHUoIBj0Q6AF6BAgJEAE inny odnośnik]) |wydawca = Wydawnictwo GEO |miejsce = |data = 1996 |isbn = 9788386124169 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Prokopczuk |imię = Jerzy |url = https://books.google.pl/books?id=IwMDAAAAMAAJ&q=w%C5%82oski+podb%C3%B3j+erytrei&dq=w%C5%82oski+podb%C3%B3j+erytrei&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjD3aSY97j0AhWNlYsKHTueAz4Q6AF6BAgIEAI |tytuł = Historia powszechna 1871-1939 w zarysie|wydawca = [[Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne|Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych]] |miejsce = Warszawa |data = 1973 |isbn = |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Pasierbiński |imię = Tadeusz |url = https://books.google.pl/books?id=TPJJAAAAIAAJ&q=w%C5%82oski+podb%C3%B3j+erytrei&dq=w%C5%82oski+podb%C3%B3j+erytrei&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjD3aSY97j0AhWNlYsKHTueAz4Q6AF6BAgFEAI |tytuł = Z bronią w ręku|wydawca = Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej |miejsce = |data = 1971 |isbn = |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Figura |imię = Janusz |nazwisko2 = Kujawa |imię2 = Jerzy |url = https://books.google.pl/books?id=SzyQAAAAMAAJ&q=w%C5%82oski+podb%C3%B3j+erytrei&dq=w%C5%82oski+podb%C3%B3j+erytrei&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjD3aSY97j0AhWNlYsKHTueAz4Q6AF6BAgEEAI |tytuł = Władcy świata: dzieje imperiów nowożytnych|wydawca = Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych |miejsce = |data = 1989 |isbn = 9788320207163 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Tesfagiorgis |imię = Mussie |url = https://books.google.pl/books?id=f0R7iHoaykoC&pg=PA39&dq=tesfagiorgis+italian+eritrea+39&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjO5NHptuT1AhUPy4sKHcmpBg4Q6AF6BAgGEAE#v=onepage&q=tesfagiorgis%20italian%20eritrea%2039&f=false |tytuł = Eritrea|wydawca = ABC-CLIO |miejsce = [[Santa Barbara (Kalifornia)|Santa Barbara]], [[Kalifornia]] |data = 2010-10-29 |isbn = 9781598842326 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Sierpowski |imię = Stanisław |url = https://books.google.pl/books?id=lwMBAAAAMAAJ&q=erytrea+w%C5%82oska&dq=erytrea+w%C5%82oska&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwixptTZ97j0AhVKl4sKHW7AAQkQ6AF6BAgFEAI |tytuł = Faszyzm we Włoszech, 1919-1926|wydawca = [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich]] |miejsce = Wrocław |data = 1973 |isbn = |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Nicolle |imię = David |url = https://books.google.pl/books?id=uKHvCwAAQBAJ&pg=PT10&dq=italian+somaliland+1905&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiPxo2_nLn0AhWDzYsKHflwBcAQ6AF6BAgHEAI#v=onepage&q=italian%20somaliland%201905&f=false |tytuł = The Italian Invasion of Abyssinia 1935–36|wydawca = Bloomsbury Publishing |miejsce = Oksford |data = 2012-07-20 |isbn = 9781782001324 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Anderson |imię = Janice |nazwisko2 = Williams |imię2 = Anne |nazwisko3 = Head |imię3 = Vivian |url = https://books.google.pl/books?id=dkzk74q653EC&pg=PA142&dq=wojna+w%C5%82osko-abisy%C5%84ska+1935&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjT8LTY9eP1AhULiIsKHdSgBFEQ6AF6BAgEEAE#v=onepage&q=wojna%20w%C5%82osko-abisy%C5%84ska%201935&f=false |tytuł = Rzezie, masakry i zbrodnie wojenne od starożytności do współczesności|wydawca = Bellona |miejsce = |data = 2007 |isbn = 978-83-11-11464-7 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Vučković |imię = Aleksa |url = https://books.google.pl/books?id=vTkvEAAAQBAJ&pg=PT10&dq=wojna+w%C5%82osko-abisy%C5%84ska+1935&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwjT8LTY9eP1AhULiIsKHdSgBFEQ6AF6BAgJEAE#v=onepage&q=wojna%20w%C5%82osko-abisy%C5%84ska%201935&f=false |tytuł = II Wojna Światowa|wydawca = Litres |miejsce = |data = 2022 |isbn = 9785043468420 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Bania |imię = Radosław |url = https://books.google.pl/books?id=rv7OVcQkfMoC&pg=PA281&dq=erytrea+1993&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwim-ZeekOT1AhVtkosKHa37D7YQ6AF6BAgGEAE#v=onepage&q=erytrea%201993&f=false |tytuł = Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe w regionie Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki (MENA) u progu XXI wieku|wydawca = KBWiPA |miejsce = |data = 2012 |isbn = 9788363547011 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Pasztor |imię = Maria |nazwisko2 = Jarosz |imię2 = Dariusz |url = https://books.google.pl/books?id=OrDcDwAAQBAJ&pg=PA60&dq=somali+w%C5%82oskie+terytorium+powiernicze+onz&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiHje2djOT1AhWcAxAIHd17B2cQ6AF6BAgGEAE#v=onepage&q=somali%20w%C5%82oskie%20terytorium%20powiernicze%20onz&f=false |tytuł = NIE TYLKO FIAT: Z dziejów stosunków polsko-włoskich 1945–1989|wydawca = Wydawnictwo Naukowe Scholar |miejsce = |data = 2018 |isbn = 9788373839564 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Łętocha |imię = Tadeusz |url = https://books.google.pl/books?id=xksNAQAAIAAJ&q=somali+w%C5%82oskie+terytorium+powiernicze+onz&dq=somali+w%C5%82oskie+terytorium+powiernicze+onz&hl=pl&sa=X&ved=2ahUKEwiHje2djOT1AhWcAxAIHd17B2cQ6AF6BAgEEAE |tytuł = Granice i spory terytorialne w Afryce|wydawca = Państwowe Wydawnictwa Naukowe |miejsce = |data = 1973 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Figiel |imię = Stanisław |url = https://books.google.pl/books?id=6dJhAQAAQBAJ&dq=w%C5%82oski+podb%C3%B3j+albanii&hl=pl&source=gbs_navlinks_s |tytuł = Albania: Przewodnik|wydawca = Oficyna Wydawnicza „Rewasz” |miejsce = |data = 2013 |isbn = 9788362460342 |odn = tak}}

{{Historia Włoch}}
{{Dawne kolonie włoskie}}
{{Polityka zagraniczna mocarstw w latach 1871–1913}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Dawne królestwa|Włochy_(1861–1946)]]
[[Kategoria:Historyczne państwa na Półwyspie Apenińskim|Włoch 1861]]
[[Kategoria:Włochy w XIX wieku]]
[[Kategoria:Włochy w XX wieku]]