Tekst źródłowy strony Podhalanie

{{Grupa etniczna infobox
 |nazwa                = Podhalanie
 |nazwa oryginalna     = 
 |grafika              = 
 |opis grafiki         = 
 |alt grafiki          = 
 |populacja            = 
 |miejsce zamieszkania = [[Polska]] ([[Podhale]])
 |język                = [[język ogólnopolski|polski standardowy]], [[gwara podhalańska]]
 |religia              = [[katolicyzm]]
 |grupa                = [[Polacy]]
 |pokrewne             = 
 |mapa                 = 
 |opis mapy            = 
 |commons              = 
}}
{{Wikisłownik|Podhalanka|Podhalanin}}
'''Podhalanie''' (Górale podhalańscy) – [[górale|góralska]] [[grupa etnograficzna]] [[Polacy|ludności polskiej]] zamieszkująca obszar najbliższych okolic [[Tatry|Tatr]], sięgający terenów na północ od [[Nowy Targ|Nowego Targu]]<ref name="Bystroń1925" />. Region etnograficzny zamieszkiwany przez tę grupę zwany jest [[Podhale]]m. Ludność posługuje się [[gwara podhalańska|gwarą podhalańską]].

[[Plik:Przewodnicy tatrzanscy 1877.jpg|mały|Grupa przewodników tatrzańskich, 1877]]
[[Plik:17.7.1938Zakopane.jpg|mały|Podhalanka w odświętnym stroju, 1938]]
[[Plik:43. TKB - Trebunie-Tutki 07.JPG|mały|Podhalanin [[Władysław Trebunia-Tutka]] grający na skrzypcach]]
[[Plik:PLH final 2012 Sanok champions players from Podhale Nowy Targ.jpg|mały|Hokeiści–wychowankowie [[Podhale Nowy Targ|Podhala Nowy Targ]] w tradycyjnych góralskich kapeluszach]]

== Obszary etnograficzne ==
Podhalanie zamieszkują obszar między [[Tatry|Tatrami]] na południu, dorzeczem górnej [[Skawa (rzeka)|Skawy]] i górnej [[Raba (dopływ Wisły)|Raby]] na północy, od [[Orawa (region)|Orawy]] na zachodzie po [[Spisz]] na wschodzie, razem z większą częścią [[Gorce|Gorców]] wraz z rzeką [[Ochotnica (rzeka)|Ochotnicą]]. Na wschodzie zamieszkują również tereny, położone między [[Sądecczyzna|Sądecczyzną]] a obszarem zamieszkania przez [[górale pienińscy|górali pienińskich]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.zwiazek-podhalan.pl/popup/pop.php?url=%2Fgaleria_pl_podhalanie%2F3%2Fd%2FPolska.jpg |tytuł = Góralszczyzna polska |data dostępu = 2013-03-14 |archiwum = https://web.archive.org/web/20130314162819/http://www.zwiazek-podhalan.pl/popup/pop.php?url=%2Fgaleria_pl_podhalanie%2F3%2Fd%2FPolska.jpg |zarchiwizowano = 2013-03-14}}</ref>.

Największym miastem Podhalan jest [[Nowy Targ]], a drugim co do liczby mieszkańców [[Zakopane]].

== Etnogeneza ==
[[Jan Stanisław Bystroń]] pisząc na temat etnogenezy grup góralskich dowodził, że ludność ta pochodzi z [[Małopolska|Małopolski]], skąd stosunkowo późno zaczęła osiedlać się na [[Podhale|Podhalu]]. Grupę tę kształtowały odmienne warunki bytu gospodarczego, większa swoboda i niezależność od wpływów ogólnopolskich niż na nizinach. Ponadto na Podhalan wpływała kultura wysokogórskich pasterzy nadchodząca ze wschodu poprzez ziemie ruskie z Rumunii, a także aktywne kontakty z ludnością góralską na północnym stoku [[Karpaty|Karpat]]. Te zróżnicowane wpływy doprowadziły do ukształtowania własnej bogatej kultury góralskiej<ref name="Bystroń1925" />.

Wcześniej [[Józef Szujski]] pod koniec XIX wieku na podstawie cech [[gwara podhalańska|gwary podhalańskiej]], a także dokumentów potwierdzających akcje kolonizacyjne Niemców w XIII i XIV wieku na nowotarskiej [[królewszczyzna|królewszczyźnie]] twierdził, że Podhalanie powstawali w wyniku mieszania się ludności niemieckiej ze słowiańską<ref>W etnografii XIX w. „Podhalanie, tak nazywają się mieszkańcy galicyjskich właściwych tatrzańskich wsi w liczbie 27, są wszyscy potomkami osadników, osadzanych tu w ciągu XIII w. i XIV wieku na nowotarskiej królewszczyźnie. Byli to pierwotnie [[Niemcy]], jak świadczą liczne właściwości ich gwary (turń = thurm – szczyty gór; kierdel = heerde; pyrć = pürsche; hala = alm; frymarczyć = frei-markt). Niemcy, którzy zmieszani z ludnością słowiańską, tworzą typ wybitnie charakterystyczny, łatwy do poznania. Domy grupują się dosyć gęsto wzdłuż dróg równoległych i poprzecznych do dolin są obszerne i schludne, kryte gontem i opatrzone kominami.”, [w:] [[Józef Szujski]]. ''Polacy i Rusini w Galicyi''. 1896, s. 10; Osadnictwo na tych ziemiach prowadził m.in. [[klasztor klarysek w Starym Sączu]], również akcje osadnicze w [[Pieniny|Pieninach]] nad [[Dunajec|Dunajcem]] od pierwszej połowy XIV w. Najstarsze dokumenty pochodzące z lat trzydziestych XIII w określają [[Nowy Targ|Nowotarżczyznę]] jako „territorium Ludemy”, dokument cysterski z ok. 1234. Dokumenty te mówią o prawie sprowadzania na [[Podhale]] Niemców według wzorów śląskich, dokument Henryka Brodatego z 1234, będący jednocześnie najwcześniejszym w Małopolsce przywilejem prawa niemieckiego.; zob. [[Grywałd]], [[Dursztyn]], [[Frydman]], [[Falsztyn]], [[Czorsztyn]], [[Szaflary]], [[Trybsz]], [[Kacwin]], [[Waksmund]], [[Huba (wieś)|Huba]], [[Harklowa (województwo małopolskie)|Harklowa]] itd.</ref>.

== Kultura ==
[[Jan Stanisław Bystroń]] utrzymywał, że Podhalanie są grupą najoryginalniejszą, najbardziej charakterystyczną i zarazem wykazującą najwięcej obcych wpływów<ref name="Bystroń1925">{{cytuj książkę |nazwisko = Bystroń |imię = Jan Stanisław |tytuł = Ugrupowanie etniczne ludu polskiego |url = http://zbc.uz.zgora.pl/dlibra/docmetadata?id=16290&from=&dirids=1&ver_id=218470&lp=1&QI=!9F9166E21FF7FF0D2E9917D12C4307E3-2|wydawca = Orbis |miejsce = Kraków |data = 1925 |strony = 10}}</ref>. Ich gwara ze względu na popularność często jest mylnie tożsamiona z [[Gwara góralska|gwarą góralską]]. Również grupa ta często może być określana: ''Góralami''<ref>{{Cytuj |url = http://tatrywszystko.republika.pl/gorale.html |tytuł = Republika.pl Portal Społeczności Internetowych |opublikowany = tatrywszystko.republika.pl |data dostępu = 2017-11-26 |archiwum = https://web.archive.org/web/20171209014129/http://tatrywszystko.republika.pl/gorale.html |zarchiwizowano = 2017-12-09}}</ref> lub prawdziwymi góralami<ref>Stanisław Stopa: Kurkowe opowieści, 2004 {{ISBN|978-83-923624-0-1}}.</ref>.

=== Pożywienie ===
Do podstawowych potraw kuchni podhalańskiej zaliczyć należy to wszystko, co ubogie góralskie gospodarstwo wyprodukowało, a nie przetworzyło w celu odsprzedania. Podstawą były gotowane [[ziemniak]]i ([[Gwara|gwar.]] ''grule, rzepa'') oraz [[bryjka]] lub jej gęstsza postać zwana kluską. Inne produkty używane na co dzień w kuchni podhalańskiej to [[mąka]] jarcana, czyli [[jęczmień|jęczmienna]], [[Owies|owsiana]] lub [[mąka kukurydziana|kukurydziana]]. Ta ostatnia zadomowiła się w czasach [[Austro-Węgry|austro-węgierskich]], kiedy to górale, za zarobkiem, udawali się aż pod [[Budapeszt|Peszt]] i tam część zapłaty otrzymywali w postaci mąki kukurydzianej. Z nabiału stosowano głównie [[serwatka|serwatkę]], [[maślanka|maślankę]] oraz [[żętyca|żętycę]]. Jako omasty używano topionej [[słonina|słoniny]], skwarków, czasami [[Olej lniany|oleju lnianego]]. Mleko słodkie i kwaśne jedynie odświętnie, gdyż gospodarstwo góralskie produkty takie jak [[ser|ser biały]], [[masło]], [[oscypek|oscypki]], [[jajko (kulinaria)|jaja]] starało się zbyć i były to produkty spożywane sporadycznie.

Warzywa – głównie [[kapusta warzywna|kapusta]] – uprawiane były przede wszystkim w [[Kotlina Orawsko-Nowotarska|Kotlinie Nowotarskiej]] oraz [[Spisz]]u i [[Orawa (region)|Orawie]], gdzie panują nieco łagodniejsze warunki klimatyczne. Kapustę kiszono (gwar. ''kiscenie'', ''krązanie'') w całych główkach przekładanych liśćmi w beczkach (gwar. ''sudek''). Natomiast w [[Zakopane]]m, [[Bukowina Tatrzańska|Bukowinie Tatrzańskiej]] i innych wyżej położonych miejscowościach już sama uprawa ziemniaków była niezmiernie trudna, o czym wspomina ksiądz [[Józef Stolarczyk (ksiądz)|Józef Stolarczyk]] w swoich pamiętnikach, jak to na przełomie września i października [[Wykopki (rolnictwo)|wykopki]] odbywały się spod [[śnieg]]u, a plon był tak słaby, że na jeden posadzony ziemniak wykopywało się dwa.

[[Chleb]]a w domach na Skalnym Podhalu nie wypiekano. Kupowano go w targowy dzień w [[Nowy Targ|Nowym Targu]]. Według świadectwa Agnieszki Prymuli, prowadzącej w okresie międzywojennym [[pensjonat]] w Bukowinie Tatrzańskiej, codziennie dla całej wsi z piekarni w [[Poronin]]ie dostarczano 15 bochenków chleba i 80 bułek – głównie dla pensjonatów. Pieczywo zastępowano w okresie międzywojennym [[Moskole|moskolami]] – plackami pieczonymi na blasze aż do lat 60. ubiegłego stulecia. Największym przysmakiem jest [[kwaśnica]]{{według kogo|data=2020-11}}.

=== Język ===
{{osobny artykuł|Gwara podhalańska}}

Podhalanie posługują się [[Gwara podhalańska|gwarą podhalańską]]. Została ona spopularyzowana na przełomie XIX i XX wieku przez [[Kazimierz Przerwa-Tetmajer|Kazimierza Przerwę-Tetmajera]], który wydał cykl opowiadań pt. „Na skalnym Podhalu”. Dzieli ona wiele cech wspólnych z innymi gwarami południowej [[Małopolska|Małopolski]], np. z [[Gwary Żywiecczyzny|gwarą żywiecką]] czy [[gwara sądecka|sądecką]].

=== Strój ===
Mieszkańcy Podhala noszą charakterystyczny strój.
{{osobny artykuł|Strój górali podhalańskich}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę |url = http://tatrywszystko.republika.pl/gorale.html |tytuł = Górale podhalańscy |opublikowany = tatrywszystko.republika.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20110613051809/http://tatrywszystko.republika.pl/gorale.html |zarchiwizowano = 2011-06-13}}

{{Grupy etnograficzne i etniczne Polski}}

[[Kategoria:Góralszczyzna]]
[[Kategoria:Grupy etnograficzne Polski]]
[[Kategoria:Podhale]]