Zamek w Kazimierzu Dolnym

Widok miasta i zamku w 1811 roku – akwarela J.F. Piwarskiego

Ruiny zamku

Zamek w Kazimierzu Dolnym – zespół fortyfikacji obronnych z XIII i XIV wieku mieszczący się w Kazimierzu Dolnym (województwo lubelskie).

Zamek górny (Baszta)

Baszta, nazywana potocznie zamkiem górnym bądź wieżą Łokietka, to wybudowany na przełomie XIII i XIV wieku posiadający blanki stołp. Został wzniesiony na wysokości przeprawy przez Wisłę, tzw. Przewozu Woyszyńskiego. Mieści się ona na szczycie wzniesienia, około 180 metrów od zamku dolnego i 19 metrów nad jego poziomem. Jej wysokość, w zależności od miejsca, sięga nawet 20 metrów, a obwód u podstawy wynosi 32,5 metra. Grubość murów wynosi 4,2 metra u podstawy i wraz z wysokością zmniejsza się do 3 metrów na szczycie.

Jedyne wejście do baszty znajduje się na wysokości sześciu metrów na poziomem gruntu.

Nie ma zgodności co do określenia przeznaczenia budynku. W zależności od źródła przypisywane są mu funkcje więzienia, latarni rzecznej, siedziby straży celnej, a nawet skarbca.

Zamek dolny

I faza gotycka

Według zapisków Jana Długosza zamek został wybudowany na polecenie Kazimierza Wielkiego w latach 40. XIV wieku. Był on, podobnie jak znajdujący się powyżej okrągły stołp, zbudowany z ogólnodostępnego w okolicy wapienia. Początkowo miał on kształt zbliżony do owalu, który był otoczony grubymi na dwa metry murami obwodowymi z blankami. Na wewnętrznym dziedzińcu prawdopodobnie znajdowały się drewniane zabudowania.

II faza gotycka

W XV wieku ród Grotów zarządzający zamkiem dokonał jego rozbudowy, dobudowując min. dwukondygnacyjne skrzydło mieszkalne od strony miasta (południowej), kwadratową ceglaną wieżę mieszkalno-obronną od strony Wisły, przylegające do niej skrzydło mieszkalne oraz suchą fosę. Ówczesny wygląd zamku opisuje inwentarz z 1509 roku.

Faza renesansowa

Plan zamku dolnego

W 1509 roku Zygmunt I Stary nadaje prawa do zamku rodowi Firlejów. Wtedy też, za sprawą Mikołaja Firleja ma miejsce druga przebudowa. Z jego polecenia Santi Gucci oraz Piotr Likiel przebudowali zamek nadając mu styl włoskiego renesansu. Dodano wtedy min. attykę oraz nadbudowano południowe skrzydło mieszkalne od strony miasta o jedną kondygnację. Wieża kwadratowa od strony Wisły także otrzymała attykę około 1540 roku.

W roku 1655 podczas Potopu zamek został zajęty i spalony przez wojska szwedzkie, a w 1657 roku został w znacznej części zniszczony przez siedmiogrodzkie oddziały księcia Jerzego Rakoczego. Podczas odbudowy uzupełniono zabudowę od strony zachodniej oraz wystawiono schody zewnętrzne na naroże dziedzińca.

W 1663 roku w Kazimierzu Dolnym wybuchł pożar pochłaniający większość miasta, w tym i zamek dolny.

Na początku XVIII wieku za panowania Augusta II Mocnego powstają plany odbudowy zamku w stylu pałacowym, jednak zostają one pokrzyżowane przez wojnę domową ze Stanisławem Leszczyńskim. W wyniku tego zamek popada w ruinę i do końca wieku zostaje całkowicie opuszczony. W 1806 władze austriackie ze względów bezpieczeństwa wysadziły grożącą zawaleniem się część murów wraz z attyką.

18 marca 1831, w czasie bitwy pod Kazimierzem Dolnym powstania listopadowego, zamku bronił Batalion Celnych Strzelców Sandomierskich pod dowództwem Stanisława Krzesimowskiego. Za udział w powstaniu Adama Czartoryskiego, zamek należący wtedy do rodziny Czartoryskich, został skonfiskowany i przeszedł na własność skarbu Królestwa Polskiego.

W latach 1958-1960 na terenie ruin przeprowadzono badania archeologiczne. Zamek zabezpieczono w formie trwałej ruiny i udostępniono dla ruchu turystycznego.

Bibliografia:

• Bogdanowski Janusz, A. Bohm, J. Budziłł i in., Kazimierz nad Wisłą. Studium architektoniczno krajobrazowe, [w:] „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury” t. XIV, 1980
• Kajzer Leszek, Salm Jan, Kołodziejski Stanisław "Leksykon zamków w Polsce", wyd. Arkady 2001, ISBN 8321341586
• Kutyłowska Irena, Przeszłość Kazimierza Dolnego w świetle źródeł archeologicznych, Lublin 1987, [w:] Region lubelski R. 2/4 s. 275-280
• Supryn Maria, Wyniki badań archeologicznych na zamku w Kazimierzu Dolnym, Warszawa 1975, [w:] „Biuletyn informacyjny PKZ”, nr 31, s. 69-77
• Supryn Maria, "Miasta i zamki – Kazimierz Dolny, Janowiec" [w:] Archeologiczne odkrycia na obszarze Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, pod red. E. Banasiewicz-Szykuły, Lublin 2000, [wydawnictwo Lubelskiego Konserwatora Zabytków] s. 69-104
• Teodorowicz-Czerepińska Jadwiga, Kazimierz Dolny, Monografia historyczno-urbanistyczna, Kazimierz 1981, Towarzystwo Przyjaciół Kazimierza