Więzienie przy ul. Kościelnej (Busko-Zdrój)
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
28-100 Busko-Zdrój |
| Rodzaj | |
| Data powstania |
1939 |
| Data likwidacji |
1945 |
Więzienie przy ul. Kościelnej (obecnie ul. Sądowa) w Busku-Zdroju – jedno z czterech więzień i aresztów funkcjonujących w czasie okupacji niemieckiej na terenie Buska-Zdroju. Było zlokalizowane w budynku poklasztornym w bezpośrednim sąsiedztwie Kościoła Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. W okresie okupacji niemieckiej budynek stał się miejscem kaźni mieszkańców Kreishauptmannschaft Busko.
Historia budynku[edytuj | edytuj kod]
W latach 1918-1939 mieściły się w nim biura Starostwa Powiatowego Stopnickiego, posterunek Policji Państwowej oraz instytucje państwowe[1]. W czasie okupacji niemieckiej budynek stał się miejscem kaźni mieszkańców Kreishauptmannschaft Busko. Mieściła się w nim również siedziba Polskiej Policji Kryminalnej (Kripo).
Okres II wojny światowej[edytuj | edytuj kod]
Liczba osób, które były przetrzymywane w więzieniu przy ul. Kościelnej w Busku-Zdroju, jest trudna do ustalenia. Znaczną część spośród nich stanowili żołnierze Armii Krajowej oraz Batalionów Chłopskich. Przesłuchiwania w więzieniu przy ul. Kościelnej odbywały się co najmniej od 1943 r. Więźniów doprowadzono na nie z aresztu powiatowego oraz z willi dr. Byrkowskiego. Od 1944 r. odbywały się wyłącznie w budynku przy ul. Kościelnej.
O ile w willi dr. Byrkowskiego panowała okropna duchota, o tyle w piwnicach w budynku na ul. Kościelnej było zimno i wilgotno. Zimową porą zdarzały się przypadki odmrożenia trzeciego stopnia. Strażnicy poddawali więźniów presji psychicznej i torturom. Przesłuchania odbywały się zarówno w dzień, jak i w nocy. Najczęściej brali w nich udział członek Sicherheitspolizei – Johann Hansel oraz zastępca Sądu Specjalnego (Sondergericht) – Max Peter (do lipca 1944 r.). Przy biciu używano bykowców, kijów dębowych oraz kleszczy do ściskania rąk i nóg. Przesłuchiwanym rozgniatano również palce butami oraz wlewano wodę do nosa. Stosowano tzw. huśtawkę – więźnia wieszano na kiju, a następnie go bito. Przy torturach więźniów szczuto również psami, co było charakterystyczną metodą stosowaną zarówno w willi dr. Byrkowskiego, jak i w więzieniu przy ul. Kościelnej.
Część więźniów osadzonych w budynku przy ul. Kościelnej rozstrzelano w Lesie Wełeckim koło Buska-Zdroju. Wśród nich znajdowali się mieszkańcy Nowego Korczyna – żołnierze Podobwodu AK Nowy Korczyn, których aresztowano 23 marca 1944 r. Większość osadzono w areszcie powiatowym w Busku-Zdroju. Na przesłuchania doprowadzano ich najprawdopodobniej do więzienia przy ul. Kościelnej, gdzie poddawano ich rozlicznych torturom. 13 kwietnia 1944 r. na terenie Lasu Wełeckiego rozstrzelano następujących mieszkańców Nowego Korczyna: Stanisława Fornalskiego, Franciszka Gawlika, Lucjana Różyckiego oraz Czesława Różyckiego[2].
W budynku przy ul. Kościelnej w kwietniu 1944 r. osadzono również mieszkańców Radzanowa, trzech braci Dzik – Józefa, Zygmunta oraz Krzysztofa. Byli zaangażowani w działalność Armii Krajowej. Początkowo więziono ich w willi „Wersal”, a następnie przeniesiono do budynku przy ul. Kościelnej w Busku-Zdroju. Tamże poddawano ich wielogodzinnym torturom, podczas których nikogo nie zdradzili. Następnie przeniesiono ich do więzienia w Kielcach, skąd trafili do KL Gross-Rosen. Wszyscy bracia przeżyli wojnę[3].
Więźniami osadzonymi w budynku przy ul. Kościelnej byli również żołnierze Armii Krajowej, mieszkańcy Szańca: 33 letni Roman Janik i 33 letni Bolesław Górka. Przez tydzień poddawano im licznym torturom. Górkę oraz Janika rozstrzelano wraz z mieszkańcem Chrabkowa – Stefanem Majchrem w Lesie Wełeckim 15 lub 16 września 1944 r.[4]
W grudniu 1944 r. w więzieniu przy ul. Kościelnej osadzono w jednej celi mieszkańców Równin: Jana Opałkę, Jana Koźbiała, Władysława Molisaka, Stanisława Kaczora z Kawęczyna oraz Jana Grochowskiego ps. „Śmietana” ze wsi Ostrowce[5]. Opałkę, Koźbiała, Kaczora oraz Grochowskiego rozstrzelano 12 stycznia 1945 r. w pobliżu Lasu Wełeckiego[6]. Władysławowi Molisakowi udało się przeżyć egzekucję.
Najprawdopodobniej, w więzieniu przy ul. Kościelnej zakatowano 26 kwietnia 1944 r. por. Jana Jasińskiego ps. „Cmok” – żołnierza Batalionów Chłopskich, organizatora tajnego nauczania w Miernowie w gminie Złota[7]. 12 listopada 1944 r. w budynku więziennym zamordowano również komendanta BCh Obwodu Pińczów – Jana Pszczołę ps. „Wojnar”. Aresztowano go na początku listopada 1944 r. wraz z członkami jego rodziny oraz sztabu powiatowego BCh. Po zakończeniu działań wojennych, ciało Pszczoły (zakopane na dziedzińcu budynku) ekshumowano i pochowano na cmentarzu w Sokolinie[8].
Na terenie Kreishauptmannschaft Busko żołnierze Batalionów Chłopskich oraz Armii Krajowej podejmowali próby odbicia więźniów z więzień i aresztów zlokalizowanych na jego obszarze. Jedna z nich miała miejsce w maju 1944 r. Grupa por. Jana Korepta ps. „Nik” uwolniła 47 więźniów przebywających w więzieniu przy ul. Kościelnej w Busku-Zdroju. Wśród nich znajdowało się wielu członków podziemia. Pod pretekstem przekazania żywności dla więźniów, partyzanci weszli na podwórze więzienia. Przekupiony strażnik otworzył im drzwi więzienne. Akcja przebiegła bez zakłóceń. W jej wyniku uwolniono wszystkich więźniów, którzy przedostali się do lasu, a następnie do swoich domów[9].
Po wojnie[edytuj | edytuj kod]
Po zakończeniu II wojny światowej budynek poklasztorny został przejęty przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Pod koniec 1949 r. zlokalizowano w nim sąd grodzki. Jego siedziba mieściła się w nim do 1999 r.[10]
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
W 1964 r. przed budynkiem zamontowano tablicę o następującej treści:
Miejsce kaźni i zbrodni hitlerowskich uświęcone męczeńską krwią polskich patriotów którzy ginęli za ojczyznę w latach 1939-1945 w XX lecie PRL społeczeństwo Buska
System więziennictwa na terenie Kreishauptmannschaft Busko jest jednym z przedmiotem badań dr Karoliny Trzeskowskiej-Kubasik w ramach projektu pt. „Terror okupacyjny na ziemiach polskich w latach 1939-1945” zainaugurowanego przez Instytut Pamięci Narodowej[11].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Marciniec 2009 ↓, s. 33.
- ↑ Bienias i Przybyszewski 2018 ↓, s. 112.
- ↑ Zapisy terroru. Instytut Solidarności i Męstwa. [dostęp 2021-03-03]. (pol.).
- ↑ Smarzyński 1960 ↓, s. 196.
- ↑ Wojnakowski 1988 ↓, s. 266.
- ↑ Karolina Trzeskowska-Kubasik: Zbrodnie okupanta niemieckiego w Lesie Wełeckim k. Buska-Zdroju. Przystanek Historia. [dostęp 2021-03-03]. (pol.).
- ↑ Trzeskowska-Kubasik i 1'2020 ↓, s. 51.
- ↑ Fąfara 1976 ↓, s. 282, 289.
- ↑ Budzyński 1992 ↓, s. 80-81.
- ↑ Marciniec 2009 ↓, s. 36.
- ↑ Terror i represje w czasie okupacji. IPN zapowiada powstanie cyfrowego repozytorium dokumentów. wPolityce.pl. [dostęp 2021-01-18]. (pol.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Andrzej Bienias, Stanisław M. Przybyszewski: Nowy Korczyn. Kazimierza Wielka: Wydawnictwo Nowa Nidzica, 2018. ISBN 978-83-61901-23-5. OCLC 1051272017.
- Eugeniusz Fąfara: Wojnar i jego żołnierze: opowieść o Janie Pszczole „Wojnarze”, komendancie BCH obwodu pińczowskiego. Białystok: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976. OCLC 749770322.
- Leszek Marciniec: Klasztor norbertanek w Busku-Zdroju. Kazimierza Wielka: Agencja Turystyczna „Dal”, 2009. ISBN 978-83-904488-3-1. OCLC 749965076.
- Henryk Smarzyński: Powiat Busko-Zdrój przed 1 IX 1939 r. i w okresie okupacji niemieckiej w latach 1939-1945. Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1960. OCLC 836075481.
- Leopold Wojnakowski: Z dala od Wykusu. Wydawnictwo Łódzkie, 1988. ISBN 83-218-0620-1. OCLC 169867957.
- Karolina Trzeskowska-Kubasik. Straty osobowe mieszkańców Kreishauptmannschaft Busko. „Wieś polska w czasie II wojny światowej”. 1/2020, 2020. Kielce: Muzeum Wsi Kieleckiej. ISSN 2719-6925.
- Mieczysław Sztuk. Uwolnienie z gestapowskiego więzienia, „Kombatanckie Zeszyty Historyczne”. „Zeszyty Kombatanckie”. 2, VII 1992. Kraków: Fundacja Muzeum Czynu Zbrojnego. OCLC 750932648.