Zrzeszenia Właścicieli Domów w czasie PRL

Zrzeszenia prywatnych właścicieli domów w PRL – tworzone były w celu utrzymania domów i lokali w należytym stanie technicznym i sanitarnym, przeprowadzania ich remontu oraz budowy i utrzymania urządzeń służących do wspólnego użytku.

Przez wprowadzenie publicznej gospodarki lokalowej i centralnie ustalanych czynszów państwo pozbawiło właścicieli praw wynikających z własności, a jednocześnie wymagało od właścicieli wypełnienia obowiązków związanych z utrzymaniem porządku i użytkowania domów. Zrzeszenia przedstawiały władzom konieczność poprawy gospodarki domami i uzyskiwały drobne środki poprawy. Powołanie Krajowej Komisji Współpracy Zrzeszeń umożliwiło reprezentowanie całego środowiska właścicieli domów i w pewnym stopniu poprawiło sytuację właścicieli. Istnienie i działanie zrzeszeń właścicieli domów i Krajowej Komisji Współpracy zrzeszeń przyczyniło się w znacznym stopniu do przetrwania prywatnej własności domów w okresie PRL.

Próba kontynuacji i wielkie zmiany

Zrzeszenia Właścicieli Domów lub Właścicieli Nieruchomości istniały w wielu miastach w Polsce przed II wojną światową i po jej zakończeniu podejmowały ponownie działalność w oparciu o przepisy i statuty sprzed wojny. Był to czas, gdy właściciele starali się naprawiać wojenne uszkodzenia domów i instalacji, a także mieli liczne problemy ze zmianami lokatorów jakie przyniosła wojna i powojenne ruchy ludności. Zrzeszenia były bardzo więc ważnym oparciem dla właścicieli. Ale już w grudniu 1945 roku nowe władze państwowe (Krajowa Rada Narodowa i Rada Ministrów) wydały dekret o publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu, który zupełnie zmienił sytuację właścicieli domów. W miejsce wolnego najmu lokali, opartego o umowy najmu dekret wprowadził publiczną gospodarkę lokalami z systemem przydziałów przez władze kwaterunkowe, a także upoważnienie władz miast do ustalania norm zaludnienia mieszkań. Władze miast zostały upoważnione do wydania polecenia właścicielowi do wykonania przeróbki ponad 3-pokojowewgo mieszkania na dwa lub więcej samodzielnych mieszkań i w przypadku niewykonania tego polecenia dokonania tych przeróbek z obciążeniem kosztami hipoteki domu. Dekret miał formę prawa wydawanego w nadzwyczajnych okolicznościach. Nie przewidywał żadnej formy i możliwości odwołań od wydawanych decyzji, a działania niezgodne z przepisami dekretu zagrożone zostały bardzo wysoką karą pieniężną lub aresztem. Dekret nie dotyczył działalności zrzeszeń, działały one więc dalej.

Zrzeszenia przymusowe

Dalsze zmiany w sytuacji właścicieli domów wprowadził wydany w 1948 roku przez Radę Ministrów dekret o najmie lokali, w którym wprowadzono obowiązkowe stosowanie wielkości czynszów wg wartości podanych w dekrecie, a także obowiązek przekazywania znacznej części tego czynszu na rzecz Funduszu Gospodarki Mieszkaniowej. Z tego funduszu miały być udzielane dotacje na kapitalne remonty budynków komunalnych, spółdzielczych i prywatnych wg planu ustalanego przez władze miejskie. Ale ten dekret zmienił nie tylko sytuację właścicieli, ale także zmienił bezpośrednio sytuację zrzeszeń, bowiem ustalono w nim, że Minister Administracji Publicznej utworzy przymusowe lokalne zrzeszenia prywatnych właścicieli nieruchomości, albo też istniejącym zrzeszeniom nada charakter zrzeszeń przymusowych. W ślad za tym dekretem wydane zostało w 1949 roku rozporządzenie, w którym ustalono, że władze województw powołują zrzeszenia i nadają im statut, a także określono ich zadania, w których na pierwszym miejscu podano: „Współdziałanie z właściwymi władzami w nadzorze nad członkami zrzeszenia w zakresie pokrywania kosztów eksploatacji oraz bieżącego remontu.” Zrzeszenia więc miały się stać pomocniczym organem władz miejskich w nadzorowaniu działań właścicieli. Dekret ustalał, że członkiem zrzeszenia jest każdy właściciel prywatnego domu jeżeli w tym domu znajduje się choćby jeden lokal podlegający publicznej gospodarce lokalami. Ponieważ jednak większość zrzeszeń przymusowych były to zrzeszenia poprzednio istniejące i przekształcone wg ustaleń dekretu – do ich zarządów weszły osoby z dawnych zrzeszeń, co powodowało, że jednak zrzeszenia przymusowe stanowiły głównie pomoc dla właścicieli, a nie dla władz miejskich. Ale wprowadzenie czynszów ustalanych przez państwo i to na niskim poziomie, spowodowało, że właściciele nie mogli sfinansować prac konserwacyjnych i remontowych w pełnym zakresie, w związku z czym wykonywano tylko najbardziej pilne i konieczne prace, a stan techniczny budynków prywatnych stale się pogarszał. Wielu właścicieli nie było w stanie prowadzić gospodarki swoim budynkiem, w związku z czym przekazywali domy w administrację Zrzeszenia. Ta nienormalna sytuacja, w której właściciele obciążeni byli obowiązkami należytego utrzymania budynków bez wystarczających środków na realizację tych obowiązków trwała przez następne kilkadziesiąt lat, powodując ogromne szkody w tych budynkach. W 1950 roku przepisy ww. dekretów zostały zastąpione ustawą o publicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu, która uporządkowała przepisy, ale w niczym nie zmieniła sytuacji właścicieli domów.

Zrzeszenia znowu dobrowolne

Kolejnym aktem prawnym dotyczącym publicznej gospodarki lokalowej, przydziałów, norm zaludnienia, dokwaterowań, czynszów itp. była Ustawa z 1959 roku Prawo Lokalowe. Ustawa ta jednocześnie (art. 86) zlikwidowała przymusowe zrzeszenia właścicieli i na nowo określiła warunki tworzenia i działania lokalnych zrzeszeń właścicieli domów. Jako główne ich zadanie określono utrzymanie w należytym stanie technicznym i sanitarnym oraz przeprowadzanie remontu nieruchomości stanowiących własność członków. Na podstawie tej ustawy wydane zostało po raz pierwszy odrębne rozporządzenie w sprawie zrzeszeń prywatnych właścicieli domów. Było to rozporządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej wydane w 1963 roku. Ustalono, że zrzeszenia mają osobowość prawną i że są rejestrowane w wydziałach gospodarki komunalnej i mieszkaniowej zarządów miast (Prezydium Miejskiej Rady Narodowej), a nie w rejestrze stowarzyszeń. W zrzeszeniach zostały tworzone biura usługowe administracji domów. W 1974 roku wydana została nowa ustawa Prawo Lokalowe, w której ustalono, że właściciele domów mają prawo do zamieszkania w swoich domach w lokalach opróżnionych w całości lub części. W celu umożliwienia im zamieszkania w swoich domach terenowe organy administracji państwowej powinny w miarę istnienia wolnych lokali przekwaterować do nich najemców. Jeżeli właściciel dostarczy wolny lokal lub zobowiąże się do wpłacenia za najemcę wkładu do spółdzielni mieszkaniowej – organ administracji ma obowiązek dokonać przekwaterowania i umożliwić zamieszkanie właścicielowi w jego domu. Ustawa określała, że w budynku podlegającym publicznej gospodarce mieszkaniami na wniosek najemcy (bez zgody właściciela) mogą być dokonane przerywki lub podział na odrębne mieszkania.

Krajowa reprezentacji właścicieli domów

Zła sytuacja prywatnych domów trwała niezmiennie przez wiele lat, aż przyszedł czas Solidarności (1980) i władze w wielu sprawach ustępowały pod naciskiem społecznym. Wtedy w gronie warszawskiego zrzeszenia powstał pomysł stworzenia reprezentacji wszystkich zrzeszeń, aby ich postulaty były rzez władze. Przygotowano więc propozycję statutu i inne dokumenty niezbędne dla utworzenia Krajowej Komisji Współpracy Zrzeszeń Właścicieli i Zarządców Domów (KKW ZWiZD). Na zaproszenia skierowane do wszystkich zrzeszeń w kraju odbył się w Warszawie 8 grudnia 1980 r. zjazd przedstawicieli zrzeszeń na którym powołana została Krajowa Komisja Współpracy, został uchwalony statut i wybrane prezydium Komisji. Po raz pierwszy w PRL powstała możliwość reprezentowania wobec władz państwowych wszystkich zrzeszeń, a tym samym występowania w imieniu całej rzeszy prywatnych właścicieli domów w Polsce.O powołaniu Komisji zawiadomione zostało Ministerstwo Budownictwa (które nadzorowało zrzeszenia), które nie wyraziło sprzeciwu, więc Komisja potraktowała to jako zgodę na jej istnienie i pojęła działania, pomimo że nie miała ustalonych podstaw prawnych, nie była zarejestrowana w rejestrze stowarzyszeń, ani w żadnej instytucji nadzorującej stowarzyszenia. Komisja stopniowo budowała swoją pozycję. Delegacja Komisji odbyła rozmowy z kolejnymi ministrami administracji (J. Kępa, gen. Hupałowski), a także liczne rozmowy z wiceministrami i dyrektorami departamentów w ministerstwach administracji i finansów i w tych rozmowach przedstawiała fatalną sytuację prywatnych domów i ich właścicieli przekonując o konieczności zmian w przepisach. Komisja zaczęła być zapraszani na spotkania w ministerstwie i dostawała do zaopiniowania projekty rozporządzeń. Przedstawiciele Komisji brali udział w posiedzeniach komisji sejmowych, gdzie było możliwe przedstawianie posłom istniejącej sytuacji właścicieli domów i związanych z tym postulatów zrzeszeń. Te postulaty na ogół natrafiały na niechętne nastawienie posłów, jednak to „drążenie skały” powoli przynosiło większe zrozumienie sytuacji. Miały też miejsce rozmowy z przedstawicielami prasy i pojawiły się w prasie teksty dotyczące prywatnych domów. Tak np. relacja z rozmowy z przewodniczącym Komisji ukazała się 20 sierpnia 1982 na pierwszej stronie „Życia Warszawy”. Były też rozmowy i wywiady w radiu i TV. W których przedstawiono złą sytuację „kamieniczników”. W rezultacie tych działań sytuacja prywatnych domów stała się bardziej znana i bardziej zrozumiana. Działania Komisji przyczyniły się do wydanej w 1981 roku bardzo ważnej dla właścicieli uchwały Rady Ministrów o pomocy finansowej państwa na remonty domów prywatnych. Był to pierwszy w historii PRL akt prawny dotyczący w całości prywatnych domów i wprowadzający dotacje państwowe na remonty prywatnych domów zajętych przez lokatorów kwaterunkowych. Postulaty zrzeszeń zgłaszane przez Komisję znalazły odbicie w ustawie z 1982 roku o zmianie ustawy Prawo Lokalowe. Znalazł się w niej zapis (,art. 18, ust. 4), że zrzeszenia właścicieli domów mogą tworzyć Krajową Komisję Współpracy, a tym samym Komisja uzyskała prawną podstawę działania. W tej ustawie znalazł się także przepis o który walczyła Komisja, według którego w przypadku zwolnienia mieszkania przez dotychczasowego lokatora, który mieszkał na podstawie przydziału, właściciel domu powinien mieć możność dysponowania tym mieszkaniem. W art. 27 tej ustawy ustalono: „Właścicielowi domu wielomieszkaniowego przysługuje prawo do zamieszkania w opróżnionym lokalu mieszkalnym w tym domu, a w razie opróżnienia dalszych lokali – oddania tych lokali w najem bądź bezpłatne używanie pełnoletnim dzieciom oraz rodzicom.”. Wprowadzone zostały też pewne zmiany przepisów dotyczących ustalania wysokości czynszów. W 1983 roku wydane zostało rozporządzenie w sprawie zasad tworzenia i zakresu działania zrzeszeń właścicieli i zarządców domów oraz Krajowej Komisji Współpracy Zrzeszeń Właścicieli i Zarządców Domów. Rozporządzenie to ostatecznie uregulowało status prawny zrzeszeń i Krajowej Komisji Współpracy. W następnych latach Komisja prowadziła szeroką działalność organizacyjną. Odbywały się posiedzenia prezydium i ogólne zebrania przedstawicieli wszystkich zrzeszeń, wydawany był biuletyn pod tytułem „Informacje i komunikaty KKW ZWiZD”, w którym zamieszane były informacje o działaniach Komisji, o przepisach, a także o działalności poszczególnych zrzeszeń. W 1985 roku gen. Jaruzelski, który był wtedy premierem, powołał Radę do Spraw Mieszkaniowych przy Radzie Ministrów, która miała przygotowywać program poprawy sytuacji w budownictwie i gospodarce mieszkaniowej w latach 1986–1990. W radzie uczestniczyli przedstawiciele kilku ministerstw, związków zawodowych, instytutów naukowych oraz spółdzielczości mieszkaniowej i powołano do niej przedstawiciela Krajowej Komisji Współpracy Zrzeszeń. Ta Rada zbierała się co kilka miesięcy, omawiała problemy polityki mieszkaniowej, budownictwa mieszkaniowego, prawa lokalowego itp. i przekazywała wnioski Radzie Ministrów. Uczestnictwo przedstawiciela Komisji w tej Radzie było okazją do przedstawienia temu gronu fatalnej sytuacji prywatnych domów mieszkalnych i argumentów przemawiających za koniecznością zmiany tej sytuacji. Komisja proponowała rozwiązanie, które mogło pogodzić publiczną gospodarkę mieszkaniową z prawidłowym utrzymaniem domów: proponowała aby państwo było wynajmującym mieszkania od prywatnych właścicieli i opłacało właścicielom czynsze umożliwiające prawidłowe utrzymanie domów, a lokatorzy kwaterunkowi byliby podnajemcami, którzy czynsz opłacają państwu według stawek ustalonych dla nich zgodnie z ich możliwościami finansowymi. Ta koncepcja nie znalazła zrozumienia decydentów.

Sytuacja prywatnych właścicieli i zrzeszeń zmieniła się dopiero po 1989 roku, kiedy zlikwidowana została publiczna gospodarka lokalami i inne przepisy PRL i zrzeszenia mogły ponownie stać się niezależnymi organizacjami wzajemnej pomocy właścicieli domów.

Zobacz też

• Gospodarka mieszkaniowa w PRL

Bibliografia

• Fundacja PAFERE: Jak w PRL-u prześladowano własność prywatną.
• Mateusz Bużowicz (Uniwersytet Wrocławski): Ewolucja prawa własności w Polsce Ludowej 1944-1956