Adria (lokal w Warszawie)
 Siedziba „Adrii” – gmach Towarzystwa Riunione Adriatica di Sicurtà | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Moniuszki 10 |
| Typ budynku |
biurowiec |
| Architekt | |
| Właściciel | |
w „Adrii”, 1934
.jpg)
Adria – lokal gastronomiczno-rozrywkowy znajdujący się w latach 1931–1944 w śródmieściu Warszawy, przy ul. Moniuszki 10. W latach 30. XX w. najbardziej elegancki lokal w stolicy[1][2].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Gmach Towarzystwa Riunione Adriatica di Sicurtà przy ul. Moniuszki 10 (po II wojnie światowej – Moniuszki 8[3]), w którym mieściła się „Adria”, powstał w latach 1928–1930[4]. Został zaprojektowany przez Edwarda Ebera[1][5]. Jego żona Alicja Eber zaprojektowała szyld do restauracji „Adria”[6], była także autorką fresku, który ozdabiał plafon „Adrii”[a]. Lokal – przedsiębiorstwo kawiarniano-dancingowo-kabaretowe[2] – znajdujące się w przyziemiu i podziemiach budynku, zaprojektowali: Edward Seydenbeutel, Jerzy Gelbard, Grzegorz Sigalin i Roman Sigalin[1][7]. Mógł on pomieścić do 1500 gości[8].
Lokal miał klimatyzację, ogrzewającą i filtrującą powietrze, które w ciągu godziny 5-krotnie wymieniało się w salach i 15-krotnie w kuchni[2].
Lokal rozpoczął działalność w lutym 1931[2]. „Adria” składała się z hallu, zimowego ogrodu kawiarnianego z ptakami i roślinami pod szklanym dachem, sali kawiarnianej, baru amerykańskiego, sali dancingowej, w której znajdował się mały parkiet i parkiet obrotowy[9][5]. Dancing był czynny po południu i przez całą noc[3]. W „Adrii” występowały m.in. orkiestry Jerzego Petersburskiego i Artura Golda[10][3].
Twórcą, kierownikiem i współwłaścicielem lokalu był od ok. 1930 pochodzący ze Lwowa Franciszek Moszkowicz[11][12]. „Adria” była najbardziej eleganckim lokalem w Warszawie, miejscem spotkań sfer rządzących i ówczesnej elity[13]. Według relacji Moszkowicza z lipca 1935, do tego czasu zapłacił z tytułu zysków w „Adrii” milion zł podatków[14].
W okresie okupacji niemieckiej „Adria” była chętnie odwiedzana przez funkcjonariuszy SS i policji niemieckiej. Po 1940 lokal miał status Nur für Deutsche[15]. 22 maja 1943 żołnierz AK Jan Kryst ps. „Alan” przeprowadził w „Adrii” samotny atak na bawiących się tam Niemców. Zanim zginął zdołał zastrzelić trzech gestapowców[16]. Jego czyn upamiętnia tablica umieszczona na ścianie budynku w październiku 1995[17].
W czasie powstania warszawskiego mieściła się tam m.in. stołówka powstańcza. Na górnych piętrach gmachu przez krótki czas działała radiostacja „Błyskawica” oraz Wydział Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej[13].
18 sierpnia 1944 w budynek przy ul. Moniuszki 10 trafił pocisk kalibru 600 mm wystrzelony z moździerza Karl Gerät. Pocisk przebił się przez wszystkie stropy, kopułę oraz parkiet restauracji "Adria" i ostatecznie zatrzymał się w piwnicach, ale nie eksplodował. Powstańczy saperzy rozbroili niewybuch[18][19] i uzyskali z niego materiał wybuchowy, który został użyty do produkcji granatów. Skorupa pocisku pozostała w piwnicach „Adrii”. Odnaleziono ją w połowie lat 60. ub. wieku, podczas usuwania gruzu przed odbudową restauracji. Skorupę tego pocisku można obecnie oglądać na dziedzińcu Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie[20].
Po wojnie budynek odbudowano z przeznaczeniem dla Państwowego Zakładu Ubezpieczeń. W 1973 reaktywowano w nim lokal pod wcześniejszą nazwą[13]. Był jedynym lokalem w Warszawie funkcjonującym w tym samym miejscu i pod oryginalną nazwą[1]. Nowa „Adria” składała się z kawiarni i baru kawowego na parterze oraz restauracji w podziemiu[13]. Restauracja była jedną z najbardziej eleganckich w Warszawie i była chętnie odwiedzana przez gości zagranicznych oraz polskich emigrantów odwiedzających Warszawę[3]. Specjalizowała się w kuchni polskiej serwując dania z drobiu, ryb i dziczyzny. W latach 90. zachęcała do odwiedzin godzinami otwarcia od 10 rano do 4 rano, klimatyzacją i personelem władającym językami obcymi. W podziemiach otwarto nocny klub. Nową „Adrię” zamknięto w listopadzie 2005[1].
W filmie[edytuj | edytuj kod]
W 1933 we wnętrzach „Adrii” zrealizowano część zdjęć do filmu Jego ekscelencja subiekt.
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Fresk nie istnieje.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e Adrian Sobieszczański: Adria. [w:] Warszawski Przewodnik [on-line]. przewodnikwwarszawie.pl, 29 marca 2020. [dostęp 2023-09-21].
- ↑ a b c d Rafał Jabłoński, Adria – sława, upadek, zapomnienie, [w:] Rzeczpospolita [online], 16 czerwca 2012 [dostęp 2023-09-21].
- ↑ a b c d Wacław Wiernicki: Wspomnienia o warszawskich knajpach. Prószyński i S-ka, 1994, s. 150-151. ISBN 83-902520-0-7.
- ↑ Marta Leśniakowska: Architektura w Warszawie 1918–1939. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2006, s. 59. ISBN 83-60350-00-0.
- ↑ a b Jerzy S. Majewski, Dancing dla wytwornego świata [online], warszawa.wyborcza.pl, 2 stycznia 2009 [dostęp 2023-09-22].
- ↑ Maja i Jan Łozińscy: W przedwojennej Polsce. Życie codzienne i niecodzienne. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2011, s. 110 (Oryginalny plakat z szyldem Adrii znajduje się w Muzeum Etnograficznym we Lwowie).
- ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 11. Miechowska–Myśliwiecka. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2005, s. 418. ISBN 83-88372-30-0.
- ↑ Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 11. Miechowska–Myśliwiecka. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2005, s. 419. ISBN 83-88372-30-0.
- ↑ Stanisław Woźnicki, Wnętrza kawiarni Adria, „Architektura i Budownictwo”, nr 4, 1931, s. 128-137.
- ↑ Wojciech Herbaczyński: W dawnych cukierniach i kawiarniach warszawskich. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 161. ISBN 83-06-00789-1.
- ↑ Z żałobnej karty. Franciszek Moszkowicz. „Wschód”. Nr 128, s. 7, 30 kwietnia 1939.
- ↑ Kierownik i współwłaściciel lokalu "Adria" Franciszek Moszkowicz
- ↑ a b c d Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 17. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ Człowiek, który „bawi się" od 40-tu lat Blaski i cienie żywota dyrektora nocnego dancingu. „Kurier Polski”. Nr 209, s. 6, 30 lipca 1935.
- ↑ Anna Strzeżek: Od konsumpcji do konspiracji, czyli warszawskie lokale gastronomiczne 1939–1944. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2012, s. 222. ISBN 978-83-7436-306-8.
- ↑ Tomasz Strzembosz: Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 310–311. ISBN 83-06-00717-4.
- ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVIII–XX w. Warszawa: Argraf, 2004, s. 183. ISBN 83-912463-4-5.
- ↑ Powstańcze biogramy: Stanisław Dutkiewicz. [dostęp 2017-09-05]. (pol.).
- ↑ Eugeniusz Lokajski „Brok”: Fotografia z Powstania Warszawskiego. Śródmieście Północne. Pirotechnicy rozbrajający niewybuch pocisku moździerzowego kaliber 600 mm w restauracji Adria przy ulicy Moniuszki 10. Od lewej: st. sierż.. Józef Gorzkowski "Szczepko" , sierż. pchor. Tadeusz Fabianowicz "Fabian" , ppor. Stanisław Dutkiewicz "Pillert". 18 sierpnia 1944. [dostęp 2017-09-05]. (pol.).
- ↑ Mariusz Skotnicki, Moździerz samobieżny "Karl" (Gerät 040) [online] [dostęp 2017-09-05] [zarchiwizowane z adresu 2020-03-05] (pol.).