Tekst źródłowy strony Biały terror w Hiszpanii

{{Inne znaczenia|białego terroru w Hiszpanii|[[Biały terror|inne białe terrory]]}}
[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-H25224, Guernica, Ruinen.jpg|thumb|Ruiny [[Gernika-Lumo|Guerniki]] po [[Bombardowanie Guerniki|zbombardowaniu miasta]] przez [[Legion Condor|Legión Cóndor]]]]
[[Plik:Women pleading with Rebels for Lives of Prisioners, Constantina, Seville - Google Art Project.jpg|thumb|Kobiety proszą rebeliantów o ocalenie życia więźniom. [[Constantina]], 1936]]
[[Plik:Mauthausen survivors cheer the soldiers of the Eleventh Armored Division.jpg|thumb|Hiszpańscy więźniowie witają [[11 Dywizja Pancerna (USA)|11.&nbsp;Dywizję Pancerną USA]] wyzwalającą [[Mauthausen-Gusen (KL)|obóz koncentracyjny Mauthausen]], w tle baner w języku hiszpańskim „Hiszpańscy antyfaszyści witają wyzwolicieli”. 6 maja 1945.]]
'''Biały terror w Hiszpanii''' – termin odnoszący się do aktów przemocy, gwałtów, morderstw i innych zbrodni popełnionych przez [[frankizm|hiszpańskich nacjonalistów]] w czasie [[hiszpańska wojna domowa|hiszpańskiej wojny domowej]] i podczas dyktatury [[Francisco Franco]]<ref>Antony Beevor: ''The Battle for Spain; The Spanish Civil War 1936-1939''. Weidenfeld and Nicholson, 2006, s. 89-94.</ref>. Masowe egzekucje rozpoczęły się na początku wojny domowej w lipcu 1936 i były kontynuowane po wojnie do 1945<ref>Paul Preston: ''The Spanish Civil War. Reaction, revolution & revenge''. Londyn: Harper Perennial, 2006. s. 52</ref><ref>Helen Graham: ''The Spanish Civil War. A Very Short Introduction''. Oxford University Press, 2005. s. 136.</ref>.

Liczba ofiar białego terroru jest obecnie przedmiotem debaty. Według różnych szacunków śmierć poniosło od 57&nbsp;662 do nawet 400 000 ofiar<ref name=richards>Michael Richards: ''A Time of Silence: Civil War and the Culture of Repression in Franco's Spain, 1936-1945''. Cambridge University Press, 1998. s. 11.</ref>. Amerykański katolicki autor [[Warren H. Carroll]], poparł hiszpańskiego historyka [[Ramon Salas Larrazábal|Ramona Salasa Larrazábala]] w ocenie liczby ofiar białego terroru na 57 662, przy czym zaznaczył, że 22&nbsp;641 ludzi zostało skazanych na śmierć po wojnie w uczciwych procesach, dlatego nie powinno uznawać się tego za ofiary, a słusznie skazanych<ref>{{Cytuj|autor=Warren H. Carroll|tytuł=Ostatnia Krucjata|data=2007|wydawca=Wektory|s=198|cytat=W okresie od 1936 do 1939 strona republikańska odpowiedzialna jest za śmierć 72 344 osób. W okresie od 1936 do 1950 nacjonaliści odpowiedzialni są za śmierć 57 662 osób, w tym 16 763 egzekucji wykonano w ciągu dwóch pierwszych lat po wojnie, a 5 878 w następnych dziesięciu latach. Wszystkie egzekucje poprzedzone były procesem sądowym i wykonane w czasie pokoju; wiele, prawdopodobnie większość egzekucji z czasów wojny wykonana została bez żadnego procesu. Żaden uczciwy komentator nie może zaprzeczyć, że mogło być przynajmniej 22 641 Hiszpanów, którzy zasłużyli na najwyższy wymiar kary za zbrodnie popełnione w 1936 r. w strefie republikańskiej.}}</ref>. Doktor [[Paweł Skibiński]] na poniżej 60 tys. Przy czym zaznaczył, że podczas wojny biały terror zabił 30 tys. osób<ref>{{Cytuj|autor=Piotr Zychowicz|tytuł=Sowieci: Opowieści niepoprawne politycznie - Część. II|data=22 listopada 2016|wydawca=Rebis|s=77|cytat=Podczas wojny domowej druga strona wymordowała około 30 tysięcy lewicowców. Pozakończeniu działań wojennych wydano zaś kolejne 30 tysięcy wyroków śmierci (niewszystkie z nich zostały wykonane).}}</ref> Inne wyliczenia mówią o 150 000<ref>Julían Casanova, Francisco Espinosa, Conxita Mir, Francisco Moreno Gómez: ''Morir, matar, sobrevivir. La violencia en la dictadura de Franco''. Barcelona: Editorial Crítica, 2002. s. 8</ref>, 200 000<ref>Paul Preston: ''The Spanish Holocaust''. Londyn: Harper Press, 2012. s. 493.</ref> i 400 000 ofiar<ref name=richards />.

== Tło ==
[[Druga Republika Hiszpańska]] została utworzona w dniu 14 kwietnia 1931, po abdykacji króla [[Alfons XIII Burbon|Alfonsa XIII]]. Rząd, kierowany przez prezydenta [[Niceto Alcalá-Zamora|Niceto Alcalę-Zamorę]], prowadził program daleko idących reform, w tym reformy rolnej, rozdziału kościoła i państwa, wprowadził prawo do rozwodu, prawo wyborcze dla kobiet (listopad 1933), wprowadził [[autonomia|autonomię]] dla [[Katalonia|Katalonii]] i [[Kraj Basków|Kraju Basków]] (październik 1936)<ref>Beevor, Antony. The Battle for Spain, The Spanish Civil War 1936-1939. Penguin Books. 2006. Londyn. str. 22.</ref><ref>Graham, Helen. The Spanish Civil War. A Very Short Introduction. Oxford University Press. 2005. str. 11.</ref>. Część proponowanych reform była jednak zablokowana przez prawo i odrzucone przez radykałów. Radykalna [[prawica]] domagała się zaprzestania reform, [[anarchizm|anarchiści]] domagali się jeszcze bardziej radykalnych reform i likwidacji [[kapitalizm]]u. Republika była atakowana zarówno z prawej (nieudany [[La Sanjurjada|zamachu stanu]] w 1932), jak i lewej strony ([[rewolucja w Asturii 1934]]). Republika odniosła także duże straty gospodarcze po [[Wielki kryzys|Wielkim Kryzysie]].

W lutym 1936 [[Front Ludowy]] (koalicja [[Lewica|lewicy]]) wygrał [[Wybory parlamentarne w Hiszpanii w 1936 roku|wybory parlamentarne]]. W odpowiedzi na to, w dniu 17 lipca 1936, część armii zbuntowała się przeciwko demokratycznemu rządowi. Wojsko i popierający ją nacjonaliści wspomagani przez [[III Rzesza|III Rzeszę]] i [[Królestwo Włoch (1861–1946)|Włochy]], ostatecznie zwyciężyli w 1939. Franco rządził krajem przez następne 36 lat. W tym okresie dochodziło do masowych represji, więźniowie polityczni trafiali do [[frankistowskie obozy koncentracyjne|obozów koncentracyjnych]]<ref>[http://hispanianova.rediris.es/6/dossier/6d027.pdf Rodrigo, J. (2006). Internamiento y trabajo forzoso: los campos de concentración de Franco. Hispania Nova, Revista de historia contemporánea, vol. 6, Separata.]</ref>, a [[homoseksualizm|homoseksualiści]] do szpitali psychiatrycznych<ref>{{Cytuj stronę |url=http://www.time.com/time/nation/article/0,8599,1129487,00.html |tytuł=''Farewell To Franco'' |data dostępu=2012-07-03 |archiwum=https://web.archive.org/web/20130523232628/http://www.time.com/time/nation/article/0,8599,1129487,00.html |zarchiwizowano=2013-05-23 }}</ref>.

== Biały terror ==
Biały terror rozpoczął się w dzień zamachu stanu, 17 lipca 1936. Doszło wówczas do setek morderstw na terenie kontrolowanym przez rebeliantów, złapani republikanie byli zabijani, dochodziło do licznych grabieży. Punktem kulminacyjnym terroru była [[Badajoz|masakra w Badajoz]]. Zginęło wówczas od 1 341 do 4 000 cywili i republikańskich żołnierzy. Bombardowaniu uległy hiszpańskie miasta takie jak: [[Madryt]], [[Malaga]], [[Almería]], [[Lleida|Lérida]], [[Durango (Hiszpania)|Durango]], [[Granollers]], [[Alcañiz]], [[Walencja]], [[Barcelona]]. Większość z nich została zbombardowana przez włoski [[Aviazione Legionaria]] (liczbę ofiar bombardowań szacuje się na od 5 000 do 10 000 ludzi)<ref>Jackson, Gabriel. The Spanish Republic and the Civil War, 1931-1939. Princenton University Press. 1967. Princenton. str. 538.</ref>. [[Bombardowanie Guerniki|Bombardowanie baskijskiej Guerniki]] przeszło do historii jako symbol okrucieństwa wojny<ref>Barton S., Historia Hiszpanii, tłum. Agnieszka Mścichowska i Marcin Mścichowski, Książka i Wiedza, Warszawa 2011, s. 281.</ref>.

Głównym celem terroru było przestraszenie ludności cywilnej, która sprzeciwiała się rebelii. Ofiarami czystek dokonywanych na obszarach kontrolowanych przez nacjonalistów była inteligencja, nauczyciele i liderzy związkowi. Do największych doszło w [[Grenada (miasto w Hiszpanii)|Grenadzie]] (od 26 lipca 1936 do 1 marca 1939) i w [[Kordoba|Kordobie]], gdzie została wymordowana prawie cała elita niepopierająca [[Frankizm|frankistów]]. Z powodu masowego terroru w wielu obszarach kontrolowanych przez nacjonalistów tysiące republikanów opuściło swoje domy i próbowało ukryć się w pobliskich lasach i górach. Wielu z nich dołączyło do [[Antyfaszyzm|antyfaszystowskiej]] partyzantki. Setki tysięcy innych uciekło do obszarów kontrolowanych przez legalny rząd. W 1938 w Barcelonie było już ponad milion uchodźców<ref>Beevor, Antony. The Battle for Spain; The Spanish Civil War 1936-1939. Penguin Books. 2006. London. str. 331.</ref>. {{fakt|W przypadku ucieczek, nacjonaliści wykonywali wyrok na krewnych uciekiniera|data=2018-03}}

Po zajęciu [[III Republika Francuska|Francji]] przez [[Narodowy socjalizm|nazistowskie]] Niemcy, Franco zachęcał hitlerowców do wysyłania przebywających tam republikanów do [[Obozy niemieckie (1933–1945)|niemieckich obozów koncentracyjnych]]. 5 000 republikanów zostało wywiezionych do [[Dachau (KL)|Dachau]], inni do [[Buchenwald (KL)|Buchenwaldu]] (w tym pisarz [[Jorge Semprún]]), [[Bergen-Belsen]], [[Sachsenhausen (KL)|Sachsenhausen]], [[Auschwitz-Birkenau]], [[Flossenbürg (KL)|Flossenbürga]] i [[Mauthausen-Gusen (KL)|Mauthausen-Gusen]] (5 000 z 7 200 hiszpańskich więźniów w Mauthausen zginęło)<ref>Beevor, Antony. The Battle for Spain; The Spanish Civil War 1936-1939. Penguin Books. 2006. London. str. 419.</ref>.

Od czasu wprowadzenia dyktatury, dzieci działaczy republikańskich były masowo odbierane rodzicom, i przekazywane w ręce rodzin prawicowych lub do sierocińców prowadzonych przez kler, gdzie były wychowywane zgodnie z ideologią frankistowską (w propagandzie nazywane jako „edukacja moralna”). Taki los mógł spotkać od 30 do 40 tysięcy dzieci. W 1941 reżim wprowadził dekret, pozwalający wprowadzać do metryk fałszywe dane – odtąd rodziny dokonujące „adopcji” mogły być prawnie uznane za rodziców biologicznych. Początkowo „adopcji” dokonywano głównie na dzieciach strony republikańskiej, wkrótce jednak ofiarami handlu ludźmi stały się przypadkowe rodziny. Proceder trwał nawet po upadku dyktatury Franco. Szacuje się, że w ten sposób porwanych i sprzedanych mogło zostać kilkaset tysięcy dzieci. Rodzice często fałszywie informowani byli o śmierci dziecka, a współczesne ekshumacje dowiodły, że wiele z trumien rzekomo martwego dziecka nie zawiera nawet ciała<ref name=zakonnice>{{Cytuj stronę |url=http://fakty.interia.pl/swiat/news/zakonnice-porywaly-dzieci-by-zadbac-o-ich-edukacje,1783893,4 |tytuł=Zakonnice porywały dzieci, by zadbać o ich "edukację moralną" |data dostępu=2012-10-07 |archiwum=https://web.archive.org/web/20120712012413/http://fakty.interia.pl/swiat/news/zakonnice-porywaly-dzieci-by-zadbac-o-ich-edukacje,1783893,4 |zarchiwizowano=2012-07-12 }}</ref><ref>[http://www.rp.pl/artykul/938502-Skradzione-dzieci-Hiszpanii-dokument-BBC.html 300 tysięcy sprzedanych dzieci]</ref><ref>[http://wyborcza.pl/1,76842,9015164,W_Hiszpanii_kwitl_handel_niemowletami.html W Hiszpanii kwitł handel niemowlętami]</ref>. W handlu oraz porwaniach dzieci działaczy republikańskich uczestniczyły zakonnice, lekarze, księża, położne i urzędnicy<ref name=zakonnice/>.

{{Osobna sekcja|Hiszpańska wojna domowa|Dane dotyczące ofiar w Hiszpanii w latach 1936-1944}}

== Postawa Kościoła katolickiego ==
[[Kościół katolicki w Hiszpanii]] współpracował z rebeliantami. Część przedstawicieli kleru katolickiego popierało biały terror, a część, mimo grożących im konsekwencji, potępiła zbrodnie (nacjonaliści zabili co najmniej 16 baskijskich księży)<ref>Antony Beevor: ''The Battle for Spain. The Spanish Civil War 1936-1939''. Penguin Books. 2006. London. str.82-83.</ref>. Aresztowano i deportowano setki księży, którzy nie poparli nacjonalistów<ref>Thomas, Hugh. The Spanish Civil War. Penguin Books. 2001. London. str. 677.</ref>.

== Zobacz też ==
[[Czerwony terror w Hiszpanii]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* Beevor, Antony. ''The Battle for Spain; The Spanish Civil War 1936-1939''. Penguin Books. 2006. London. {{ISBN|0-14-303765-X}}.
* Casanova, Julian. ''The Spanish republic and civil war.'' Cambridge University Press. 2010. New York. {{ISBN|978-0-521-73780-7}}.
* Casanova, Julían; Espinosa, Francisco; Mir, Conxita; Moreno Gómez, Francisco. ''Morir, matar, sobrevivir. La violencia en la dictadura de Franco.'' Editorial Crítica. Barcelona. 2002. {{ISBN|84-8432-506-7}}.
* Espinosa, Francisco. ''La columna de la muerte. El avance del ejército franquista de Sevilla a Badajoz.'' Editorial Crítica. Barcelona. 2002. {{ISBN|84-8432-431-1}}.
* Espinosa, Francisco. ''La justicia de Queipo.'' Editorial Crítica. 2006. Barcelona. {{ISBN|84-8432-691-8}}.
* Espinosa, Francisco. ''Contra el olvido. Historia y memoria de la guerra civil.'' Editorial Crítica. 2006. Barcelona. {{ISBN|84-8432-794-9}} {{ISBN|978-84-8432-794-3}}.
* Fontana, Josep, ed. ''España bajo el franquismo.'' Editorial Crítica. 1986. Barcelona. {{ISBN|84-8432-057-X}}.
* Gibson, Ian. ''The Assassination of Federico Garcia Lorca.'' Penguin Books. London. 1983. {{ISBN|0-14-006473-7}}.
* {{Cytuj|autor = Helen Graham |tytuł = The Spanish Civil War. A Very Short Introduction. |data = 2005 |isbn = 978-0-19-280377-1 |miejsce = Oxford |wydawca = Oxford University Press |oclc = 57243230}}
* Jackson, Gabriel. ''The Spanish Republic and the Civil War, 1931-1939.'' Princenton University Press. 1967. Princenton. {{ISBN|0-691-00757-8}}.
* Juliá, Santos; Casanova, Julián; Solé I Sabaté, Josep Maria; Villarroya, Joan; and Moreno, Francisco. ''Víctimas de la guerra civil.'' Ediciones Temas de Hoy. 1999. Madrid. {{ISBN|84-7880-983-X}}.
* {{Cytuj|autor = Moreno Gómez, Francisco; |tytuł = 1936: el genocidio franquista en Córdoba. |data = 2008 |isbn = 978-84-7423-686-6 |miejsce = Barcelona |wydawca = Editorial Crítica |oclc = 431946206}}
* Preston, Paul. ''The Spanish Civil War. Reaction, revolution & revenge.'' Harper Perennial. 2006. London. {{ISBN|978-0-00-723207-9}} {{ISBN|0-00-723207-1}}.
* Preston, Paul. ''Doves of War. Four women of Spain.'' Harper Perennial. London. 2002. {{ISBN|978-0-00-638694-0}}.
* Richards, Michael. ''A Time of Silence: Civil War and the Culture of Repression in Franco's Spain, 1936-1945.'' Cambridge University Press. 1998.
* Sender Barayón, Ramon. ''A death in Zamora''. Calm unity press. 2003. {{ISBN|1-58898-789-2}}.
* Serrano, Secundino. ''Maquis. Historia de una guerrilla antifranquista.'' Ediciones Temas de hoy. 2001. {{ISBN|84-8460-370-9}}.
* Southworth, Herbert R. ''El mito de la cruzada de Franco.'' Random House Mondadori. 2008. Barcelona. {{ISBN|978-84-8346-574-5}}.
* Thomas, Hugh. ''The Spanish Civil War.'' Penguin Books. London. 2001. {{ISBN|978-0-14-101161-5}}.

{{Hiszpańska wojna domowa}}
{{Faszyzm}}

[[Kategoria:1936 w Hiszpanii]]
[[Kategoria:1937 w Hiszpanii]]
[[Kategoria:1938 w Hiszpanii]]
[[Kategoria:1939 w Hiszpanii]]
[[Kategoria:1940 w Hiszpanii]]
[[Kategoria:1941 w Hiszpanii]]
[[Kategoria:1942 w Hiszpanii]]
[[Kategoria:1943 w Hiszpanii]]
[[Kategoria:1944 w Hiszpanii]]
[[Kategoria:1945 w Hiszpanii]]
[[Kategoria:Biały terror|Hiszpania]]
[[Kategoria:Zbrodnie wojenne hiszpańskiej wojny domowej]]
[[Kategoria:Państwo Hiszpańskie]]
[[Kategoria:Zbrodnie nacjonalistów]]