Przejdź do zawartości

Dyrektoriat Obwodu Kłajpedzkiego

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dyrektoriat Simonaitisa, zorganizowane w celu ułatwienia wybuchu powstania w Kłajpedzie w styczniu 1923 r.

Dyrektoriat Regionu Kłajpedy (niem. Landesdirektorium; lit. Klaipėdos krašto direktorija) był głównym organem władzy wykonawczej w Okręgu Kłajpedy od lutego 1920 do marca 1939. Została utworzony przez lokalne niemieckie partie polityczne w celu rządzenia regionem w okresie od podpisania traktatu wersalskiego do ustanowienia francuskiej administracji aprowizacyjnej. Zamiast go zastąpić, Francuzi zalegalizowali Dyrektoriat. Reprezentował głównie interesy niemieckie i popierał ideę stworzenia z regionu wolnego miasta, podobnego do Wolnego Miasta Gdańska. Zaniepokojony rząd litewski i pruscy działacze litewscy, którzy prowadzili kampanię na rzecz włączenia regionu do Litwy, zorganizowali powstanie w Kłajpedzie w styczniu 1923 roku. Bunt został zorganizowany jako powstanie ludowe przeciwko uciskowi ze strony niemieckiego Dyrektoriatu. Rewolta zakończyła się sukcesem, a region został wcielony do Litwy jako region autonomiczny, podlegający konwencji kłajpedzkiej z maja 1924 r.

Spór proceduralny dotyczący rozwiązania Dyrektoriatu Otto Böttchera w 1932 r. został rozstrzygnięty dopiero przez Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej. Relacje te ustabilizowały się pod koniec lat 30. XX wieku, gdy zarówno parlament, jak i Dyrektoriat zaczęły wspierać działania pronazistowskie. Rosnące napięcie między nazistowskimi Niemcami a Litwą doprowadziło do ultimatum w marcu 1939 r. Terytorium Kłajpedy zostało przyłączone do Niemiec, a instytucje autonomiczne rozwiązano.

Administracja francuska

[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie z traktatem wersalskim z czerwca 1919 r. Okręg Kłajpedy został odłączony od Prus Wschodnich i oddany pod tymczasową administrację francuską. Jeszcze przed oficjalnym podpisaniem traktatu niemieckie partie polityczne utworzyły protoparlament (niem. Vorparlament) i utworzyły siedmioosobowy Komitet Wykonawczy (niem. Arbeitsausschus), który miał sprawować władzę tymczasową w regionie[1]. 10 lutego 1920 roku w regionie pojawiły się pierwsze wojska francuskie pod dowództwem generała Dominique’a Josepha Odry’ego. Tydzień później Odry uznał Komitet Wykonawczy i przekształcił go w Dyrektoriat[1]. Początkowo jej członkami byli wyłącznie Niemcy, co wywołało protesty wśród pruskich działaczy litewskich. Dwóch Litwinów, Erdmonas Simonaitis i Mikelis Reidys, zostało do niego dołączonych 12 marca 1920 r.[1] Odry zrezygnował 1 maja 1921 r., pozostawiając Gabriela Jeana Petisnégo na stanowisku najwyższego urzędnika w regionie[2]. Powołał nowy Zarząd, na którego czele stanął proniemiecki pruski Litwin Wilhelm Steputat. We wrześniu 1921 r. powołał 20-osobową doradczą Radę Państwa (niem. Staatsrat; lit. Valstybės taryba)[3]. Petisné i Dyrektoriat generalnie prezentowali postawę antylitewską i opowiadali się za przekształceniem regionu w wolne miasto, podobne do Wolnego Miasta Gdańska[4]. W lutym 1922 r. Simonaitis zrezygnował ze stanowiska na znak protestu przeciwko takiej polityce[3] .

Dyrektoriat odpowiadał za instytucje publiczne (kolej, pocztę, urząd celny itp.), ale jego jurysdykcja nad policją i sądami ograniczała się do spraw finansowych[5]. Prezes Dyrektoriatu stał na czele administracji i miał szerokie uprawnienia. Członkowie instytucji byli mianowani i odwoływani przez komisarza francuskiego[5].

Przejęcie władzy przez Litwę i konwencja kłajpedzka

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Konwencja kłajpedzka.

Widząc, że region ma szansę stać się wolnym miastem, rząd litewski i aktywiści zaczęli organizować powstanie, aby siłą przejąć region i postawić Ligę Narodów przed faktem dokonanym[6]. Litewski premier Ernestas Galvanauskas zadbał o to, aby przedstawić bunt jako prawdziwe powstanie miejscowej ludności przeciwko uciskowi ze strony niemieckiego Dyrektoriatu. Taki plan miał na celu zapobiegnięcie protestom ze strony państw ententy do rządu litewskiego a także wykorzystanie nastrojów antyniemieckich w Europie[7]. 9 stycznia 1923 r. Najwyższy Komitet Ocalenia Małej Litwy ogłosił, że przejmuje władzę w regionie, rozwiązał Dyrektoriat Steputata i upoważnił Simonaitisa do utworzenia nowego pięcioosobowego Dyrektoriatu w ciągu trzech dni[8]. Rebelianci złożyli petycję o przyłączenie się do Litwy, powołując się na prawo do samostanowienia. Liga Narodów początkowo protestowała przeciwko powstaniu, ale szybko zaakceptowała przyłączenie terenu do Litwy. Dyrektoriat Simonaitisa został rozwiązany 14 lutego w celu uspokojenia Ligi Narodów[9]. Litwini pozostawili administrację regionu w formie, w jakiej istniała ona przed powstaniem, aż do podpisania konwencji kłajpedzkiej, która formalnie przyznała region Kłajpedy Litwie w maju 1924 r.[10]

Konwencja kłajpedzka zawierała Statut Regionu Kłajpedy, który był odpowiednikiem konstytucji regionalnej[11]. Choć region ten stał się integralną częścią Litwy, przyznano mu szeroką autonomię ustawodawczą, sądowniczą, administracyjną i finansową w celu zachowania „tradycyjnych praw i kultury mieszkańców”[12]. Władze regionu wybrały swój lokalny parlament. Członków Dyrektoriatu wyznaczał jego przewodniczący, który był mianowany przez gubernatora, który z kolei był wyznaczany przez Prezydenta Litwy[10]. Dyrektoriat składał się z nie więcej niż pięciu członków, którzy musieli być mieszkańcami regionu i pełnili swoją funkcję tak długo, jak długo Dyrektoriat cieszył się zaufaniem parlamentu Kłajpedy[13]. Gubernator w porozumieniu z Dyrektoriatem mógł rozwiązać parlament[14]. Instytucja miała prawo inicjować ustawodawstwo, wydawać paszporty regionalne, mianować dożywotnio sędziów trybunału, różnych urzędników oraz jednego członka trzyosobowej Rady Portowej odpowiedzialnej za port w Kłajpedzie[15]. Do spraw podlegających bezpośrednio uprawnieniom parlamentu i dyrektoriatu należały: kult publiczny i edukacja, lokalne podziały administracyjne, służba zdrowia i opieka społeczna, drogi i roboty publiczne, ustawodawstwo cywilne, karne i handlowe, lokalna policja oraz podatki (z wyjątkiem ceł)[16].

Stosunki litewsko-niemieckie

[edytuj | edytuj kod]
Sesja Dyrektoriatu Obwodu Kłajpedzkiego w 1932 r.

Relacje między Dyrektoriatem, który był bardziej prolitewski, a lokalnym parlamentem, który wykazywał poglądy proniemieckie, były napięte i często prowadziły do konfliktów na tle interpretacji Konwencji i Statutu Kłajpedzkiego. Spośród sześciu wybranych parlamentów tylko dwa ukończyły pełną trzyletnią kadencję. Dyrektoriat często otrzymywał od parlamentu wotum nieufności i musiał być zastępowany nowym. Lokalne spory odzwierciedlały rosnące napięcia między Litwą a Niemcami, które stawały się coraz bardziej rewizjonistyczne po śmierci ministra spraw zagranicznych Gustava Stresemanna w 1929 r.[17] Jako stały członek Rady Ligi Narodów, Niemcy skorzystały z przysługującego im na mocy Konwencji prawa do przekazywania sporów lokalnych do rozpatrzenia przez Ligę Narodów[18].

Powołanie Martynasa Reisgysa

[edytuj | edytuj kod]

W sierpniu 1930 r. wybuchł spór o nominację prolitewskiego Martynasa Reisgysa. Parlament uchwalił wotum nieufności, Reisgys rozwiązał parlament, a Niemcy przekazały rozwiązanie sporu Lidze[18]. Litwa, chcąc uniknąć jej interwencji, zawarła kompromis z Niemcami, mianując Otto Böttchera prezesem Dyrektoriatu[19].

Odwołanie Otto Böttchera

[edytuj | edytuj kod]

Po zawarciu w 1931 r. układu celnego między Litwą a Niemcami eksport produktów rolnych z Kłajpedy do Prus Wschodnich gwałtownie spadł[20]. W grudniu 1931 roku Böttcher i dwaj członkowie parlamentu w tajemnicy[21] udali się do Berlina, aby omówić kwestię importu produktów rolnych z niemieckim ministrem spraw zagranicznych i ministrem rolnictwa[22].

Gdy Litwini dowiedzieli się o tej podróży, gubernator Antanas Merkys odwołał Böttchera za przekroczenie swoich uprawnień, ponieważ konwencja kłajpedzka pozostawiła sprawy zagraniczne jako wyłączne kompetencje centralnego rządu litewskiego[21]. Po raz pierwszy Dyrektoriat został rozwiązany bez zgody parlamentu, który twierdził, że tym samym złamane zostały ustalenia konwencji. Następnie Merkys mianował Jonasa Tolišiusa i Eduardasa Simaitisa na stanowiska prezesów, jednak żaden z nich nie uzyskał wotum zaufania od parlamentu. W obliczu impasu Merkys i Simaitis rozwiązali parlament[23].

Niemcy przekazały spór Lidze Narodów, która z kolei przekazała sprawę do Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej. W sierpniu 1932 r. Trybunał orzekł, że Litwa ma prawo odwołać Böttchera i mianować Simaitisa, lecz nie ma prawa rozwiązać parlamentu[24]. Nowe wybory do parlamentu odbyły się w maju 1932 roku. W celu normalizacji sytuacji, gubernatora Merkysa zastąpił bardziej liberalny zawodowy dyplomata Vytautas Gylys, a prezydenta Simaitisa - przemysłowiec Ottomar Schreiber[25].

Sprawa Neumanna Sassa

[edytuj | edytuj kod]

Względny spokój został zakłócony przez przejęcie władzy w Niemczech przez nazistów. Miejscowi działacze niemieccy Theodor von Sass i Ernst Neumann zaczęli organizować partie pronazistowskie (Christlich-Sozialistische Arbeitsgemeinschaft lub CSA i Sozialistische Volksgemeinschaft lub SOVOG) wiosną i latem 1933 r.[26] Litwini odpowiedzieli, mianując w listopadzie 1933 r. na stanowisko gubernatora zwolennika litewskich interesów Jonasa Navakasa. Aby zwalczać rozprzestrzenianie się nazizmu, CSA i SOVOG zostały zdelegalizowane, a ich przywódcy i ponad 100 członków zostało aresztowanych i postawionych przed sądem za działalność antypaństwową[27]. Navakas zażądał, aby Dyrektoriat zwolnił nauczycieli i innych urzędników, którzy byli członkami partii antypaństwowych lub w inny sposób nielojalni wobec państwa[26].

Gdy Schreiber stawiał opór, Navakas zdymisjonował Dyrektoriat, mianując jako jego przewodniczącego prolitewskiego Martynasa Reisgysa[28]. Było oczywiste, że Reisgys nie uzyska wotum zaufania od parlamentu. Tak więc na dwa tygodnie przed sesją parlamentu, litewski dowódca wojskowy rozwiązał proniemiecką Kłajpedzką Partię Rolniczą, posiadającą 11 miejsc w parlamencie, pod pretekstem, podżegania do buntu i zabraniania swoim członkom zasiadania w parlamencie[29]. W związku z tym parlament nie miał wystarczającego kworum, aby odrzucić Reisgysa[30].

Niemcy wycofały się z Ligi Narodów w październiku 1933 r. z powodu zbrojeń i nie mogły bezpośrednio zwrócić się do niej z prośbą o interwencję. W związku z tym złożyły petycję do sygnatariuszy Konwencji, lecz ci zwlekali i odpowiedzieli jedynie poprzez wysłanie not dyplomatycznych[30]. Litwa odpowiedziała, zastępując gubernatora Navakasa - Kurkauskasem, a prezydenta Reisgysa - Brūvelaitisem i włączając do Dyrektoriatu Niemców, dając im większość w tej instytucji[31]. Ten kompromis również spotkał się z oporem[32].

Przejęcie przez Niemcy

[edytuj | edytuj kod]

Nowe wybory do parlamentu odbyły się w listopadzie 1935 roku. Litwini celowo opóźnili ich przeprowadzenie ponad sześciotygodniowy okres przewidziany przez Konwencję, licząc na zbudowanie prolitewskiego rozpędu[33]. Mimo wysiłków litewscy kandydaci zdobyli tylko pięć mandatów. Prezesem ogólnoniemieckiego zarządu został mianowany Baldžius. W rzeczywistości siły proniemieckie kontrolowały ten region[34]. Powróciła względna stabilność, a aktywiści proniemieccy i pronazistowscy zwiększyli swoje wpływy[35]. Prowadzili kampanię na rzecz ponownego przyłączenia regionu do Niemiec[36].

Ostatecznie wyroki oskarżonych w sprawie Neumanna i Sassa zostały złagodzone, a wielu z sukcesem wystartowało w wyborach w grudniu 1938 r. Wilhelm Bertuleit, prawa ręka Neumanna, został prezesem Dyrektoriatu[36]. Oczekiwano, że nowy parlament zagłosuje za odłączeniem się od Litwy już na początku marca 1939 r. Jednakże Litwa przekazała ten region Niemcom po ultimatum z 20 marca 1939 r. W następstwie Dyrektoriat i parlament zostały rozwiązane.

Kościół

[edytuj | edytuj kod]

Konwencja określała strukturę organizacyjną, kompetencje i relacje pomiędzy centralnym rządem litewskim a instytucjami autonomicznego regionu – Dyrektoriatu, parlamentu i gubernatora. Umożliwiało to Dyrektoriatowi pod przewodnictwem Viktorasa Gailiusa zawarcie z Kościołem Ewangelickim Unii Pruskiej Porozumienia w sprawie Kościoła Ewangelickiego Terytorium Kłajpedy (niem. Abkommen betr. die evangelische Kirche des Memelgebietes) z dnia 23 lipca 1925 r. w sprawie organizacji zborów protestanckich[37]. Zbory na terytorium Kłajpedy odłączyły się od dawnej pruskiej prowincji kościelnej Prus Wschodnich i utworzyły Regionalną Federację Synodalną Terytorium Kłajpedy (niem. Landessynodalverband Memelgebiet) jako prowincję kościelną podległą bezpośrednio Najwyższej Radzie Kościoła Ewangelickiego.

Prezesi Dyrektoriatu

[edytuj | edytuj kod]
Prezesi Dyrektoriatu[38]
Od Do Imię niemieckie Imię litewskie
1920-02-17 1921-08-05 Arthur Altenberg(inne języki) Artūras Altenbergas
1921-08-06 1923-01-09 Wilhelm Steputat Vilius Steputaitis
1923-01-13 1923-02-14 Erdmann Simoneit Erdmonas Simonaitis(inne języki)
1923-02-15 1925-02-04 Viktor Gailus Viktoras Gailius
1925-02-15 1926-01-15 Heinrich Borchert Endrius Borchertas
1926-01-16 1926-11-24 Erdmann Simoneit Erdmonas Simonaitis
1926-11-25 1927-01-04 Wilhelm Falk Vilius Falkas
1927-01-05 1927-12-04 Wilhelm Schwellnus Vilius Švelnius
1927-12-05 1930-08-08 Otto Kadgiehn Otas Kadgynas
1930-08-16 1931-01-12 Martin Reisgys Martynas Reisgys
1931-01-13 1932-02-05 Otto Böttcher Otas Betcheris
1932-02-06 1932-03-01 Jan Tolischus Jonas Tolišius
1932-03-02 1932-06-06 Eduard Simaitis Eduardas Simaitis
1932-06-07 1934-06-28 Ottomar Schreiber(inne języki) Otomaras Šreiberis
1934-06-28 1934-12-03 Martin Reisgys Martynas Reizgys
1934-12-04 1935-11-27 Georg Bruweleit Jurgis Brūvelaitis(inne języki)
1935-11-28 1939-01-19 August Baldszus Augustas Baldžius(inne języki)
1939-01-19 1939-03-23 Wilhelm Bertuleit(inne języki) Vilius Bertulaitas

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c Gliožaitis 2003 ↓, s. 173.
  2. ↑ Čepėnas 1986 ↓, s. 761.
  3. ↑ a b Gliožaitis 2003 ↓, s. 174.
  4. ↑ Eidintas 1999 ↓, s. 87-88.
  5. ↑ a b Krivickas 1937 ↓, s. 1007.
  6. ↑ Eidintas 1999 ↓, s. 90.
  7. ↑ Eidintas 1999 ↓, s. 96.
  8. ↑ Gerutis 1984 ↓, s. 208.
  9. ↑ Čepėnas 1986 ↓, s. 780.
  10. ↑ a b Krivickas 1937 ↓, s. 1008.
  11. ↑ Andriulis 2002 ↓, s. 347.
  12. ↑ Gerutis 1984 ↓, s. 212.
  13. ↑ LNTS 1924 ↓, s. 101.
  14. ↑ LNTS 1924 ↓, s. 99.
  15. ↑ Krivickas 1937 ↓, s. 1011.
  16. ↑ LNTS 1924 ↓, s. 97.
  17. ↑ Eidintas 1999 ↓, s. 159.
  18. ↑ a b Gerutis 1984 ↓, s. 239.
  19. ↑ Gerutis 1984 ↓, s. 239-240.
  20. ↑ Himmel 1975 ↓, s. 9.
  21. ↑ a b Gerutis 1984 ↓, s. 240.
  22. ↑ Mander 1947 ↓, s. 686.
  23. ↑ Gerutis 1984 ↓, s. 241.
  24. ↑ Mander 1947 ↓, s. 687.
  25. ↑ Gerutis 1984 ↓, s. 242–243.
  26. ↑ a b Gerutis 1984 ↓, s. 243.
  27. ↑ Himmel 1975 ↓, s. 23.
  28. ↑ Gerutis 1984 ↓, s. 244.
  29. ↑ Himmel 1975 ↓, s. 25.
  30. ↑ a b Himmel 1975 ↓, s. 27, 32.
  31. ↑ Himmel 1975 ↓, s. 32-33.
  32. ↑ Gerutis 1984 ↓, s. 245.
  33. ↑ Himmel 1975 ↓, s. 34.
  34. ↑ Himmel 1975 ↓, s. 39.
  35. ↑ Gerutis 1984 ↓, s. 246.
  36. ↑ a b Himmel 1975 ↓, s. 70.
  37. ↑ Ernst Rudolf Huber, Verträge zwischen Staat und Kirche im Deutschen Reich, M. & H. Marcus, 1930, s. 82 [dostęp 2024-08-22] (niem.).
  38. ↑ Žiugžda 1985 ↓, s. 433.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Vytautas Andriulis i inni, Lietuvos teisės istorija, Wilno: Justita, 2002, ISBN 9986-567-81-5 (lit.).
  • Pranas Čepėnas, Naujųjų laikų Lietuvos istorija, t. 2, Chicago: dr Kazio Griniaus Fondas, 1986, OCLC 3220435 (lit.).
  • Alfonsas Eidintas, Vytautas Žalys, Alfred Erich Senn, Lithuania in European Politics: The Years of the First Republic, 1918-1940, Nowy Jork: St. Martin's Press, 1999, ISBN 0-312-22458-3 (ang.).
  • Albertas Gerutis (red.), Lithuania: 700 Years, Algirdas Budreckis (tłum.), wyd. 6, Nowy Jork: Manyland Books, 1984, ISBN 0-87141-028-1, LCCN 75-80057 (ang.).
  • Klaipėdos kraštas, [w:] Algirdas Antanas Gliožaitis, Mažosios Lietuvos enciklopedija, t. 2, Wilno 2003, ISBN 5-420-01470-X (lit.).
  • Richard Lynn Himmel, Years of crisis diplomacy: German-Lithuanian relations, 1933-1939, Texas Tech University, sierpień 1975, OCLC 1966819 [dostęp 2011-02-01] [zarchiwizowane z adresu 2011-08-15] (ang.).
  • Domas Krivickas, Direktorija (Klaipėdos), [w:] Vaclovas Biržiška (red.), Lietuviškoji enciklopedija, t. 6, Kowno: Spaudos Fondas, 1937, LCCN 37032253 (lit.).
  • Linden Alfred Mander, Foundations of Modern World Society, Stanford University Press, 1947, ISBN 978-0-8047-2024-3, OCLC 1571273.
  • LNTS, Convention concerning the Territory of Memel, t. 29, League of Nations Treaty Series, 1924 (ang.).
  • Robertas Žiugžda, Direktorija, [w:] Jonas Zinkus (red.), Tarybų Lietuvos enciklopedija, t. 1, Wilno: Vyriausioji enciklopedijų redakcija, 1985, LCCN 86232954 (lit.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Dyrektoriat_Obwodu_Kłajpedzkiego&oldid=74594814”