Tekst źródłowy strony Falanga

{{Inne znaczenia|szyku bojowego|[[Falanga (ujednoznacznienie)|inne znaczenia słowa „Falanga”]]}}
[[Plik:Greek Phalanx.jpg|thumb|Współczesna rekonstrukcja falangi [[Hoplici|hoplitów]]]]
[[Plik:Hoplites.jpg|thumb|Falanga hoplitów – widok z przodu]]
[[Plik:Two hoplites.jpg|thumb|Dwaj hoplici w szyku – widok z boku]]
[[Plik:Makedonische phalanx.png|thumb|Wyposażona w sarisy falanga macedońska]]
[[Plik:Amphora phalanx Staatliche Antikensammlungen 1429.jpg|thumb|Wyobrażenie falangi na greckiej [[amfora|amforze]]]]
{{Dopracować|źródła=2020-04|or=2020-04}}
'''Falanga''' ({{greka|φάλαγξ}} ''phalanks'', dopełniacz {{grc|φάλαγγος}} ''phalangos'') – zwarty liniowy szyk bojowy [[piechota|piechoty]] [[starożytna Grecja|greckiej]], a potem [[starożytna Macedonia|macedońskiej]] i [[epoka hellenistyczna|hellenistycznej]]. 

Znany już na [[starożytny Bliski Wschód|Wschodzie]] w III tysiącleciu p.n.e. ([[Sumerowie]]), w [[polis|państwach]] Grecji przyjął się w VII wieku p.n.e. dla formacji [[hoplici|hoplitów]]. 

== Falanga grecka ==
Tworzyli ją hoplici ustawieni w 8–16 [[Szereg (wojsko)|szeregach]] jeden za drugim. Gdy zginął hoplita z pierwszego szeregu, na jego miejsce wchodził [[żołnierz]] z drugiego. Falanga najczęściej przystępowała do bitwy w [[szyk (ustalony porządek)|szyku]] zamkniętym (συνασπισμός), gdzie każdy z hoplitów osłaniał lewą połową swej [[tarcza (uzbrojenie)|tarczy]] ([[hoplon]]em) swojego towarzysza. Podczas starcia walczyły jedynie dwa pierwsze szeregi, pozostali zaś nadawali impet natarciu, napierając na swych poprzedników i uniemożliwiając im odwrót.

Falangę grecką udoskonalił [[Teby (Grecja)|tebański]] wojskowy i polityk [[Epaminondas]], który wprowadził tzw. szyk ukośny. Przeniósł punkt ciężkości z prawego [[skrzydło (sztuka wojenna)|skrzydła]] i środka falangi na lewe skrzydło, a liczbę szeregów hoplitów zwiększył do 50<ref>{{encyklopedia PWN|id=3899697|tytuł=falanga|data dostępu=2022-05-07}}</ref>. Po raz pierwszy zastosowano ten szyk w [[bitwa pod Leuktrami|bitwie pod Leuktrami]] w 371 p.n.e. stoczonej pomiędzy wojskami Epaminondasa i armią [[Sparta (polis)|spartańską]] dowodzoną przez króla [[Kleombrotos I|Kleombrotosa]]. Dzięki skuteczności szyku ukośnego starcie zakończyło się zwycięstwem Epaminondasa.

== Falanga macedońska ==
Powstała w wyniku reform armii macedońskiej przeprowadzonych przez [[Filip II Macedoński|Filipa II]]. Używała ponad sześciometrowych [[włócznia|włóczni]] zwanych [[sarisa]]mi, dłuższych niż Grecy i dzięki temu miała nad nimi przewagę zasięgu. Sarisy składały się z dwóch części, które były łączone ze sobą tuż przed bitwą. Choć mało użyteczne w bezpośredniej walce, ich długość zapewniała utrzymanie przeciwnika na dystans. Dodatkowe uzbrojenie stanowiły krótkie miecze ([[xiphos]]). Miejsce ciężkich tarcz ([[hoplon]]ów) używanych przez greckich hoplitów zajęła mniejsza i lżejsza tarcza (telamon) zawieszana na szyi<ref>{{Cytuj |autor = Minor M. Markle |tytuł = The Macedonian Sarissa, Spear, and Related Armor |czasopismo = American Journal of Archaeology |data = 1977-07-01 |data dostępu = 2023-05-01 |issn = 0002-9114 |wolumin = 81 |numer = 3 |s = 323–339 |doi = 10.2307/503007 |url = https://www.journals.uchicago.edu/doi/10.2307/503007 |język = en}}</ref>.

Falanga macedońska była podzielona na [[Syntagma (starożytność)|syntagmy]] składające się z 16 rzędów o głębokości 16 szeregów falangitów (w sumie 256 żołnierzy). Pierwsze cztery lub pięć szeregów trzymało sarisy poziomo, tworząc zaporę z grotów. Pozostałe szeregi trzymały sarisy pod kątem 45°, by w razie ostrzału pociski traciły impet odbijając się od włóczni – dla zwiększenia skuteczności tej osłony falangici poruszali nimi na boki. Doskonałe wyszkolenie i taktyczny podział na sprawne, ruchliwe [[syntagma (starożytność)|syntagmy]] umożliwiały macedońskiej piechocie dokonywanie skomplikowanych manewrów (np. zwrotu o 90 lub 180 stopni), bez obawy rozerwania szyku<ref>{{Cytuj |autor = Goldsworthy, Adrian Keith ; |tytuł = Filip i Aleksander : królowie i zdobywcy |data = 2023 |data dostępu = 2023-05-01 |isbn = 978-83-8188-610-9 |wydawca = Dom Wydawniczy Rebis |oclc = 1374888420}}</ref>.

Skuteczność falangi zależała od poziomu wyszkolenia żołnierzy. Tworzyli oni długą (niekiedy na kilka kilometrów) linię frontu. Bitwy z użyciem falangi starano się staczać na terenie możliwie płaskim, gdyż na terenie pofałdowanym istniało niebezpieczeństwo rozerwania szyku, co groziło klęską. Falanga złożona ze słabo wyszkolonych, niedoświadczonych żołnierzy miała bardzo ograniczone zdolności manewrowe. By zapobiec [[oskrzydlenie|oskrzydleniu]] falangi, na jej flankach ustawiano lekką piechotę uzbrojoną w kilka oszczepów, sztylet (nóż) oraz niewielką krągłą tarczę.

Organizacyjnie falanga macedońska dzieliła się na następujące jednostki taktyczne:
* '''taksis''' {{grc|τάξις}} (lm. ''takseis'' {{grc|τάξεις}}), licząca około 1500 żołnierzy i tworzona według terytorialnej przynależności rekrutów (w wojskach [[Aleksander Macedoński|Aleksandra Wielkiego]] przed samym wyruszeniem na wschód falanga składała się z 8 ''takseis'');
* '''lochos''' {{grc|λόχος}} licząca 240–256 żołnierzy;
* '''dekas''' {{grc|δέκας}} licząca 10 żołnierzy, a od czasów Aleksandra 16.

Przy istotnej redukcji uzbrojenia ochronnego w porównaniu z hoplitą greckim, uzbrojenie defensywne macedońskiego falangity składało się ze znacznie mniejszej (średn. ok. 60 cm) tarczy ([[telamon (tarcza)|telamon]]) zawieszanej na szyi za pomocą pasa, pancerza lnianego wzmacnianego czasem łuskami (''[[linothorax]]'') i lżejszego, mniejszego [[hełm]]u. Zmniejszone tarcze pozwalały falangitom macedońskim na większą swobodę w manewrowaniu długą (5,5 m) sarisą trzymaną oburącz<ref>''Der Kleine Pauly''. München: Deutscher Taschenbuchverlag, 1979, T. 1, kol. 881.</ref>. Słabsze uzbrojenie defensywne czyniło falangę macedońską bardziej podatną na ataki [[łucznik (żołnierz)|łuczników]], [[oszczep (broń)|oszczepników]] i [[proca]]rzy.

== Kres falangi ==
Na zaniechanie w stosowaniu falangi decydująco wpłynęły starcia z rzymskimi [[legion]]ami, walczącymi w elastyczniejszym i ruchliwszym szyku [[manipuł|manipularnym]]. Klęski armii hellenistycznych pod [[bitwa pod Kynoskefalaj (197 p.n.e.)|Kynoskefalaj]] ([[197 p.n.e.|197 rok p.n.e.]]), [[bitwa pod Magnezją|Magnezją]] ([[190 p.n.e.|190 rok p.n.e.]]) i [[bitwa pod Pydną|Pydną]] ([[168 p.n.e.|168 rok p.n.e.]]) zakończyły wielowiekowe dominowanie falangi na polach bitew świata starożytnego<ref>{{Cytuj |autor = Cole, Myke; |tytuł = Legion kontra falanga : epicka walka piechoty starożytnego świata |data = 2020 |data dostępu = 2023-05-01 |isbn = 978-83-8062-522-8 |wydawca = Dom Wydawniczy Rebis |oclc = 1199656211}}</ref>.

Mimo to falanga nie zniknęła całkowicie z historii wojen aż do XVI wieku – stosowali ją [[Anglosasi]]<ref>Mark Harrison: ''Anglo-Saxon Thegn AD 449–1066''. Oxford: Osprey Publs., 1993, {{ISBN|9781855323490}}.</ref>, [[wikingowie]], [[Normanowie]]<ref>[[Andrzej Michałek]]: ''Słowianie. Słowianie Wschodni''. Warszawa: Bellona, 2005.</ref><ref>Ian Heath: ''The Vikings''. Oxford: Osprey Publs., 1985, {{ISBN|9780850455656}}.</ref> oraz piechota państw muzułmańskich, np. [[Ajjubidzi|Ajjubidów]] czy [[Timurydzi|Timurydów]] (w tej nadal stosowano [[sarisa|sarisy]])<ref>Andrzej Michałek: ''Wyprawy krzyżowe. Armie ludów tureckich''. Warszawa: Bellona, 2003.</ref>.  

== Inne znaczenia ==
W [[Anatomia|anatomii]] kości palców, czyli tak zwane [[paliczki]], noszą łacińską nazwę ''phalanx'' (liczba mnoga ''phalanges''), czyli ''falanga''. Nazwa ta pierwotnie została użyta przez [[Arystoteles]]a, któremu układ paliczków w trzy rzędy skojarzył się z ustawieniem hoplitów w falandze<ref>[[Krzysztof Zieliński (lekarz)|Krzysztof Włodzimierz Zieliński]]: ''Słownik pochodzenia nazw i określeń medycznych''. Bielsko-Biała, 2004, s. 440.</ref>.

== Zobacz też ==
{{Wikisłownik|falanga}}
{{Commonscat|Phalanxes}}
* [[testudo (szyk)]]
* [[schiltron]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Historia wojskowości]]
[[Kategoria:Wojska starożytnej Grecji]]
[[Kategoria:Starożytna Macedonia]]
[[Kategoria:Jednostki i formacje wojskowe epoki hellenistycznej]]