Tekst źródłowy strony Gawron

{{Inne znaczenia|ptaka|[[Gawron (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}}
{{Zwierzę infobox
 |nazwa zwyczajowa       = Gawron
 |nazwa łacińska         = ''Corvus frugilegus''
 |TSN                    = 179738
 |zoolog                 = [[Karol Linneusz|Linnaeus]], 1758
 |okres istnienia        = 
 |grafika                = Corvus frugilegus 2.jpg
 |opis grafiki           = 
 |typ                    = [[strunowce]]
 |podtyp                 = [[kręgowce]]
 |gromada                = [[ptaki]]
 |podgromada             = [[Neornithes]]
 |infragromada           = [[ptaki neognatyczne]]
 |rząd                   = [[wróblowe]]
 |podrząd                = [[śpiewające]]
 |rodzina                = [[krukowate]]
 |rodzaj                 = ''[[Corvus]]''
 |gatunek                = gawron
 |synonimy               = 
* ''Trypanocorax frugilegus'' <small>(Linnaeus, 1758)</small>{{r|avibase}}
* ''Corvus gregalis'' <small>T. Forster, 1817</small>{{r|avibase}}
* ''Corvus frugilegus tschusii'' <small>Hartert, 1903</small>{{r|avibase}}
* ''Trypanocorax frugilegus ultimus'' <small>Sushkin, 1925</small>{{r|avibase}}
* ''Trypanocorax pastinator centralis''	<small>Tugarinov, 1929</small>{{r|avibase}}
 |ranga podtaksonu       = [[Podgatunek|Podgatunki]]
 |podtaksony             = 
* ''C. f. frugilegus'' <small>Linnaeus, 1758</small>
* ''C. f. pastinator'' <small>[[John Gould|Gould]], 1845</small>
 |status IUCN            = LC
 |IUCN id                = 22705983
 |mapa występowania      = Corvus frugilegus distribution.png
 |opis mapy występowania = ''C. f. frugilegus'' ([[podgatunek nominatywny]]) {{legenda|#FF8C00|1. tylko w sezonie lęgowym<br />(pomarańczowe strzałki – trasy przelotów)}} {{legenda|#2E8B57|2. siedliska całoroczne}} {{legenda|#0000CD|3. zimowiska}}  ''C. f. pastinator'' {{legenda|#ff3300|4. tylko w sezonie lęgowym}} {{legenda|OliveDrab|5. siedliska całoroczne}} {{legenda|#1E90FF|6. zimowiska}}
 |wikispecies            = Corvus frugilegus
 |commons                = Category:Corvus frugilegus
 |wikisłownik            = gawron
}}
'''Gawron'''{{r|Mielczarek&Kuziemko}}, gapa<ref>[https://lebioda.wordpress.com/2009/12/29/gapy-i-wrony/ ''GAPY I WRONY''], lebioda.wordpress.com</ref> (''Corvus frugilegus'') – gatunek dużej wielkości [[ptaki|ptaka]] [[Gatunek synantropijny|synantropijnego]] z [[rodzina (biologia)|rodziny]] [[krukowate|krukowatych]] (Corvidae), zamieszkujący [[Eurazja|Eurazję]]. Nie jest zagrożony.

== Występowanie ==
Zasiedlił prawie całą Europę, prócz Półwyspu Iberyjskiego, Islandii, północnej Skandynawii i północnej Rosji. Dalej jego areał ciągnie się przez Azję po wybrzeża Oceanu Spokojnego. Populacje z chłodniejszych regionów wykonują regularne migracje na południe – do Środkowej i Zachodniej Europy, najdalej dolatując nad Morze Śródziemne. Na większości areału ptak jest jednak osiadły. Zamieszkuje w zależności od podgatunku{{r|ioc|ibc}}:
* '''gawron''', '''gawron zwyczajny'''{{r|Mielczarek&Kuziemko}} (''Corvus frugilegus frugilegus'') – [[Europa]], [[Anatolia|Azja Mniejsza]] i [[Azja]] Zachodnia i Środkowa po [[Jenisej]], [[Ałtaj]] i [[Sinciang]].
: W Polsce to średnio liczny ptak lęgowy. Spotkać go można w całym kraju, choć rozmieszczony jest nierównomiernie. W górach dolatuje do 900 m n.p.m. Obecnie duża populacja występuje w Wielkopolsce – 30&nbsp;000 par i na Śląsku – 20&nbsp;000. Dość częste stanowiska odnotowano na Kielecczyźnie, Podlasiu i Mazowszu. Licznie zamieszkuje duże miasta jak Kraków (ponad 1000 par lęgowych) i Lublin (3000)<ref name="autonazwa1">{{cytuj książkę|imię=Marcin |nazwisko=Karetta |tytuł=Atlas ptaków |wydawca=Pascal |data=2010 |isbn = 978-83-7513-655-5}}</ref>. Gawron to ptak wędrowny – przylatuje w marcu, a odlatuje w październiku lub listopadzie. Z tej rodzimej populacji około 20% ptaków<ref>{{cytuj książkę|tytuł=Ptaki Polski |autor=Andrzej Kruszewicz}}</ref> pozostaje w kraju na zimę, a reszta ten okres spędza w Czechach, Austrii, Szwajcarii, Niemczech i Francji. Zimą na terenie kraju licznie przebywają ptaki pochodzące z północnego wschodu (przylatują w październiku i listopadzie i odlatują w marcu i kwietniu), w niektórych miejscach ich przyloty są masowe.
: Do XIX wieku w Wielkopolsce, Śląsku i na [[Ziemia lubuska|ziemi lubuskiej]] istniały kolonie lęgowe tych ptaków, które liczyły tysiące osobników. Aktywne niszczenie miejskich kolonii gawronów powodowało duże zmiany w liczebności lokalnych populacji. Proces ten ustał w latach 80. XX wieku i od tej pory ich liczba się zwiększała<ref name="autonazwa1" />. Niemniej w wyniku [[Monitoring Ptaków Polski|monitoringu]] niemal od początku XXI w. obserwuje się silny trend spadkowy liczebności polskiej populacji gawrona{{r|trendy2018}}.
* '''gawron syberyjski'''{{r|Mielczarek&Kuziemko}} (''Corvus frugilegus pastinator'') – na wschód od Jeniseju i Ałtaju po [[Daleki Wschód]]. Populacje z północy zasięgu zimę spędzają we wschodnich Chinach, Korei i Japonii.

== Charakterystyka ==
[[Plik:Corvus frugilegus 02.JPG|thumb|left|W pełni dojrzałe gawrony mają gołą, białawą nasadę dzioba]]
[[Plik:Rook in flight.jpg|thumb|left|Gawron w locie]]
=== Cechy gatunku ===
Większy niż [[Gołąb skalny|gołąb]], wielkością dorównuje [[Wrona siwa|wronie]], choć jest od niej smuklejszy. Upierzenie na całym ciele czarne z fioletowym, metalicznym połyskiem. Bardzo często mylony z [[kruk]]iem, ale znacznie od niego mniejszy. Obie płci są tej samej wielkości. Ma czarne nogi. Tegoroczne osobniki różnią się od tych w pełni dorosłych nasadą dzioba, która porośnięta jest piórami. Starszym gawronom pióra w tym miejscu się zupełnie wycierają do gołej, szorstkiej, białawej skóry. Nadaje to mu dość długi i smukły wygląd. Obok kształtu mocnego, choć smukłego dzioba to najważniejsza cecha odróżniająca go od podobnie ubarwionej wrony czarnej. Inną odmienność widzi się też w promieniach słonecznych – gawron mieni się metalicznie fioletowo, podczas gdy wrona czarna połyskuje na zielono lub czerwonawo. Jak się okazało, wprawdzie gawrony w oczach człowieka są całkowicie czarne, to dla siebie nawzajem w [[Ultrafiolet|ultrafiolecie]] mienią się wieloma barwami. Jest bardzo towarzyski (niezależnie od pory roku), choć ostrożny. W mieście zimą, gdy często człowiek go dokarmia, staje się zupełnie niepłochliwy. W wielotysięcznych stadach mieszanych znajdują się również [[Kawka|kawki]]. W powietrzu porusza się lotem wymachowym, powolnym, ale i wytrwałym.

Gawrony są bardzo inteligentnymi ptakami. Potrafią używać narzędzi, a także wytwarzać je i dostosowywać do swych potrzeb<ref>{{cytuj stronę|url=https://archive.is/qKXa |autor = bbc, Piotr Kościelniak |tytuł=Z gawrona wcale nie jest gapa |praca = Rzeczpospolita |data=2009-05-28}}</ref>.

Najdłużej żyjący gawron, którego wiek oznaczył człowiek, miał 23 lata i 9 miesięcy{{r|euring}}.

=== Wymiary średnie ===
; długość ciała :ok. 48 cm
; rozpiętość skrzydeł :99 cm
; masa ciała :ok. 450 g
=== Głos ===
{{Odsłuchaj
|plik= Corvus frugilegus.ogg
|tytuł= Gawron
|opis= wydawane odgłosy 
}}
{{fakt|data=2024-08|W koloniach bez przerwy kraczą – głębokie „kra kra” lub ciche „grab grab”}}.

== Biotop ==
{{dopracować|sekcja|źródła=2024-08}}
Pierwotnymi siedliskami tych ptaków były azjatyckie stepy. Obecnie są to za dnia śródpolne zadrzewienia z wysokimi drzewami oraz większe parki miejskie, wiejskie, aleje, łąki, zagajniki, pastwiska, ugory, a nocą często centra miast na dużych osiedlach. Wycinanie dużych połaci lasów w Europie i zamienianie ich na tereny rolnicze powodowało przemieszczanie się gawronów na wschód. Na zimowiskach ptaki razem nocują na wysokich drzewach, preferują brzegi lasów. Gdy minie noc, zaraz jak się rozwidni wyruszają w poszukiwaniu pokarmu, pokonując nawet odległość kilkudziesięciu kilometrów. Większość gniazdowisk i zimowisk gawronów znajduje się w niższych położeniach nad poziomem morza, najczęściej na terenach rolniczych, które przeplatają śródpolne laski i łęgi. Rzadziej spotykany na obszarach pagórkowatych. Zawsze chętnie przebywają w okolicach ze zbiornikami wodnymi. Dobrze przystosował się do warunków panujących latem i zwłaszcza zimą w miastach (gniazduje tu i zimuje). Nocami może się w nich skupiać wiele tysięcy ptaków.

== Okres lęgowy ==
{{dopracować|sekcja|źródła=2024-08}}
[[Plik:Wikiroekenkolonie.jpg|thumb|Kolonie gawronów są bardzo liczne, również w trakcie lęgów]]
[[Plik:Corvus Frugilegus Berlin-2.jpg|thumb|W wyniku przylotów północnych populacji zimą gawrony w Polsce są częściej widywane]]
Trwa od marca do kwietnia.
=== Gniazdo ===
[[Plik:Corvus frugilegus  MHNT.ZOO.2010.11.174.1.jpg|thumb|Jaja z kolekcji muzealnej]]

Ponieważ gawrony są ptakami stadnymi, rzadko spotyka się pojedyncze gniazda lub zaledwie kilka par lęgowych przy sobie. Konstrukcje lęgowe, przypominające duże, dość swobodnie zbudowane koszyki, lokowane są na wierzchołku rozłożystych drzew i w koronach, a ich liczba może dochodzić do tysięcy. Populacje miejskie budują je nie tylko na drzewach, ale i na budynkach. W tych ptasich koloniach na jednym drzewie zwykle znaleźć można po kilka gniazd (wyjątkowo nawet kilkadziesiąt). Ptaki często nawzajem kradną sobie materiały do budowy gniazd – są to głównie patyki oraz gałązki wzmocnione ziemią i gliną z wyścieleniem z sierści, suchej trawy i korzonków. Pary są monogamiczne.

=== Jaja ===
W kwietniu składa 4–5 różnobiegunowych, silnie wydłużonych jasnych jaj, o tle zielonkawoniebieskim i średnich wymiarach 40×29 mm. Nakrapianie jest brązowe i żółtawe.

=== Wysiadywanie, opieka nad pisklętami ===
Od złożenia pierwszego jaja samica wysiaduje je ok. 18–19 dni. Wtedy też pozwala się karmić samcowi. Pisklęta, [[gniazdowniki]], opuszczają gniazdo po ok. 28–35 dniach. Karmione są przez oboje rodziców.

== Pożywienie ==
{{dopracować|sekcja|źródła=2024-08}}
[[Plik:Corvus 2007-11-1.gif|thumb|left|Gawrony prawie zawsze szukają pokarmu na ziemi]]
Mieszane, w okresie jesienno-zimowym przeważnie pokarm roślinny w postaci ziaren i kiełków zbóż, bulw, nasion traw, owoców, odpadków kuchennych, natomiast w okresie letnim zjada bardzo dużo owadów i ich larw (zwłaszcza chrząszczy i motyli), [[dżdżownicowate|dżdżownice]] i inne bezkręgowce, ale także gryzonie, [[jaszczurki]], [[żabowate|żaby]], pisklęta, jaja innych ptaków i padlinę. Skład diety jest uzależniony od lokalnych warunków i pory roku. Zjadają więcej pokarmu roślinnego niż wrony, w tym kiełkujące nasiona.

[[Plik:Corvus frugilegus1pl.jpg|thumb|250px|Pierwsze dokarmianie]]
Żerują prawie wyłącznie na ziemi, po której spokojnie chodzą i skaczą. Częściej niż u innych krukowatych gawronom zdarza się wydłubywać pokarm z gleby. Zimą pokarmu szukają na polach, zwłaszcza gdy nie ma zbyt grubej pokrywy śnieżnej. Powodują szkody rolnikom, gdyż wybierają kiełkujące nasiona zbóż. Pewnym jednak „zadośćuczynieniem” jest jednoczesne zbieranie spoczynkowych stadiów owadów i łowienie [[Nornik zwyczajny|norników zwyczajnych]]. Wiosną kroczą po przeoranej ziemi za traktorem i zbierają odsłonięte pędraki. W miastach nierzadko odwiedzają wysypiska śmieci. Życie w kolonii nie tylko przynosi korzyści ze względu na większe szanse obronienia się przed wrogiem. Istnieje też prawdopodobieństwo, że jeden z towarzyszy znajdzie pożywienie nie tylko dla siebie, ale i dla pozostałych uczestników stada.

== Status i ochrona ==
[[Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody|IUCN]] uznaje gawrona za [[gatunek najmniejszej troski]] (LC, ''Least Concern'') nieprzerwanie od 1988 roku. W 2015 roku [[BirdLife International]] szacował liczebność europejskiej populacji na 16,3–28,4 milionów dorosłych osobników; na tej podstawie wstępnie oszacowano liczebność populacji światowej na 54,3–94,7 milionów dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji oceniany jest jako spadkowy{{r|iucn}}.

Na terenie Polski gatunek ten jest objęty [[Gatunkowa ochrona zwierząt|ochroną ścisłą]] poza obszarem administracyjnym miast i częściową ochroną gatunkową w obszarze administracyjnym miast{{r|rozp2014}}{{r|rozp2016}}. Populacja gawrona w Polsce objęta jest monitoringiem w ramach programu [[Monitoring Ptaków Polski|Monitoring Flagowych Gatunków Ptaków]] (MFGP). Program ten realizuje Stacja Ornitologiczna [[Muzeum i Instytut Zoologii Polskiej Akademii Nauk|Muzeum i Instytutu Zoologii PAN]] na zlecenie [[Główny Inspektorat Ochrony Środowiska|GIOŚ]]. Według szacunków MFGP w latach 2013–2018 liczebność populacji lęgowej gawrona na terenie kraju wynosiła 183–222 tysięcy par; liczebność tych ptaków w latach 2007–2018 spadła aż o 41%{{r|biuletyn2019}}, co według kryteriów IUCN oznacza, że jest to gatunek bliski zagrożenia wyginięciem (NT) w kraju{{r|trendy2018}}. Na opublikowanej w 2020 roku ''Czerwonej liście ptaków Polski'' gawron został sklasyfikowany jako [[gatunek narażony]] (VU){{r|clpp}}.

== Zobacz też ==
* [[ptaki Polski]]

== Przypisy ==
<references>
<ref name="avibase">{{cytuj stronę|url = https://avibase.bsc-eoc.org/species.jsp?lang=EN&avibaseid=1078FFEA23D9DD25&sec=synonyms |tytuł = Rook (''Corvus frugilegus'') Linnaeus, 1758|opublikowany = Avibase|data dostępu = 2024-04-11 |język = en}}</ref>
<ref name="biuletyn2019">{{Cytuj pismo | autor = Chodkiewicz T., Chylarecki P., Sikora A., Wardecki Ł., Bobrek R., Neubauer G., Marchowski D., Dmoch A., Kuczyński L. | tytuł = Raport z wdrażania art. 12 Dyrektywy Ptasiej w Polsce w latach 2013–2018: stan, zmiany, zagrożenia | czasopismo = Biuletyn Monitoringu Przyrody | wolumin = 20 | strony = 1–80 | data = 2019 | url = https://otop.org.pl/wp-content/uploads/2020/03/Biuletyn20_2019.pdf}}</ref>
<ref name="clpp">{{Cytuj książkę | autor = Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L. | tytuł = Czerwona lista ptaków Polski | wydawca = OTOP, Marki | data = 2020 | url = https://otop.org.pl/wp-content/uploads/2021/01/CLPP_2020_fin.pdf}}</ref>
<ref name="euring">{{Cytuj stronę | url = https://euring.org/files/documents/EURING_longevity_list_20170405.pdf | tytuł = EURING list of longevity records for European birds | autor = Fransson, T., Jansson, L., Kolehmainen, T., Kroon, C. & Wenninger, T. | data = 2017 | język = en | data dostępu = 2021-06-21}}</ref>
<ref name="ibc">{{cytuj stronę |url = http://ibc.lynxeds.com/species/rook-corvus-frugilegus|tytuł = Rook (''Corvus frugilegus'')|opublikowany = IBC: The Internet Bird Collection| język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20160315204209/http://ibc.lynxeds.com/species/rook-corvus-frugilegus |zarchiwizowano = 2016-03-15}}</ref>
<ref name="ioc">{{Cytuj stronę | url = https://www.worldbirdnames.org/new/bow/crows/ | tytuł = Crows, mudnesters, melampittas, Ifrit, birds-of-paradise | autor = F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.) | opublikowany = IOC World Bird List (v11.1) | język = en | data dostępu = 2021-06-21}}</ref>
<ref name="Mielczarek&Kuziemko">{{Cytuj stronę | autor = P. Mielczarek & M. Kuziemko | tytuł = Rodzina: Corvidae Leach, 1820 - krukowate - Crows and jays (wersja: 2023-09-26)| url = http://listaptakow.eko.uj.edu.pl/passerines2.html#Corvidae | praca = Kompletna lista ptaków świata | opublikowany = Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego | data dostępu = 2024-04-11}}</ref>
<ref name="rozp2014">{{cytuj stronę | url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20140001348 | tytuł = Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2014 r., poz. 1348)| data dostępu= 2014-10-08}}</ref>
<ref name="rozp2016">{{cytuj stronę | url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20160002183 | tytuł = Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r., poz. 2183)| data dostępu= 2017-01-16}}</ref>
<ref name="trendy2018">{{Cytuj | autor = Przemysław Chylarecki, Tomasz Chodkiewicz, Grzegorz Neubauer, Arkadiusz Sikora, Włodzimierz Meissner, Bartłomiej Woźniak, Przemysław Wylegała, Łukasz Ławicki, Dominik Marchowski, Jacek Betleja, Szymon Bzoma, Zdzisław Cenian, Andrzej Górski, Michał Korniluk, Jadwiga Moczarska, Dorota Ochocińska, Sławomir Rubacha, Maria Wieloch, Monika Zielińska, Piotr Zieliński, Lechosław Kuczyński | tytuł = Trendy liczebności ptaków w Polsce | wydawca = GIOŚ | miejsce = Warszawa | data = 2018 | isbn = 978-83-950881-0-0 | url = https://otop.org.pl/wp-content/uploads/2019/05/Trendy_liczebnosci_ptakow_w_Polsce_2018.pdf}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko=Vasak |imię=Pavel |tytuł=Ptaki leśne|wydawca=Delta |miejsce=Warszawa |rok=1993 |isbn= 83-85817-28-X}}
* {{cytuj książkę |nazwisko=Richarz |imię=Klaus |tytuł=Ptaki – przewodnik |wydawca=Muza |miejsce=Warszawa |rok=2009 |isbn= 978-83-7495-018-3}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę | url = https://ebird.org/species/rook1 | tytuł = Zdjęcia i nagrania audiowizualne | praca = eBird | opublikowany = Cornell Lab of Ornithology | język = en}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Krukowate]]
[[Kategoria:Ptaki Azji]]
[[Kategoria:Ptaki Europy]]
[[Kategoria:Gatunki i podgatunki zwierząt nazwane w 1758 roku]]
[[Kategoria:Taksony opisane przez Karola Linneusza]]