Tekst źródłowy strony Kolonia korony brytyjskiej

'''Kolonia korony brytyjskiej''' ({{ang.|crown colony}}) lub, w [[XVII wiek]]u  '''kolonia królewska''' (ang. ''royal colony'') − rodzaj administracji kolonialnej w [[Brytyjskie terytoria zamorskie|angielskich terytoriach zamorskich]], a następnie w [[Imperium brytyjskie|imperium brytyjskim]]<ref>[http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/caribbean_islands/cx_glos.html U.S. Library of Congress - Glossary of terms]</ref><ref>[http://www.askoxford.com/concise_oed/crowncolony?view=uk Compact Oxford English Dictionary - Crown colony]</ref>.

==Rys ogólny==
Kolonie korony, czy też kolonie królewskie, były zarządzane przez [[gubernator]]a wyznaczanego przez monarchę. Do połowy XIX wieku władca mianował gubernatorów królewskich na wniosek [[Sekretarze stanu do spraw kolonii|ministerstwa kolonii]]{{odn|Jenks|1918|s=70}}. Pod nazwą „kolonii królewskiej”, pierwsza z tych, które miały stać się później ''koloniami korony'', była od roku 1624 angielska [[Kolonia Wirginia]] (obecnie stan [[Stany Zjednoczone|USA]], [[Wirginia]]), kiedy to odwołany został edykt królewski przyznający ziemie w [[Ameryka Północna|Ameryce Północnej]] osadniczo-handlowej [[Kompania Wirgińska|Kompanii Wirginijskiej]], a ''korona'' przejęła administrację w swoje ręce{{odn|Porter|1998|s=477}}.

Do połowy XIX wieku termin ''kolonia korony'' był używany przede wszystkim w odniesieniu do tych kolonii, które zostały pozyskane w wyniku konfliktów zbrojnych, jak na przykład [[Trynidad i Tobago]]<ref>[http://www.ttparliament.org/about.php?mid=50 Historia parlamentu Trynidadu i Tobago]</ref> czy [[Gujana Brytyjska]], ale z biegiem czasu przyjęto nazywać tak wszystkie kolonie poza prezydencjami i prowincjami [[Indie Brytyjskie|Indii Brytyjskich]] oraz takie nabytki terytorialne jak [[Górna Kanada]], [[Dolna Kanada]], [[Nowa Fundlandia]], [[Kolumbia Brytyjska]] (dzisiejsze prowincje państwa o nazwie [[Kanada]]), [[Nowa Południowa Walia]], [[Queensland]], [[Australia Południowa]], [[Tasmania]], [[Wiktoria (stan)|Wiktoria]], [[Australia Zachodnia]] (dzisiejsze stany państwa o nazwie [[Australia]]) i [[Nowa Zelandia]], które później uzyskały status [[Dominium brytyjskie|dominiów]]{{odn|Olson|1996|s=343}}.

Termin był używany do roku 1981, kiedy to specjalną ustawą parlamentarną wszystkie istniejące jeszcze kolonie przemianowano na „dependencje”. Od 2002 roku noszą nazwę [[brytyjskie terytoria zamorskie|brytyjskich terytoriów zamorskich]].

Obecne [[Dependencja korony brytyjskiej|dependencje korony]] nigdy nie były traktowane jak kolonie; formą ich rządu jest monarchia konstytucyjna, a samorządowe władze wysp współdziałają z Wielką Brytanią na określonych płaszczyznach (chodzi przede wszystkim o obronność i politykę zagraniczną). Są to [[Wyspa Man]] i [[Wyspy Normandzkie]].

== Rodzaje kolonii korony ==
Istniały trzy rodzaje ''kolonii korony'' (stan z 1918 roku) o różnym stopniu niezależności:
* kolonie z ''radami reprezentacyjnymi'', jak [[Bermudy]], [[Jamajka]], [[Cejlon]], [[Kolumbia Brytyjska]] i [[Fidżi]], gdzie istniały jedna lub dwie izby legislacyjne, których członków mianowała korona, ale mogli być wybierani spośród mieszkańców,
* kolonie z ''ciałami doradczymi'', jak [[Honduras Brytyjski]], [[Sierra Leone]], [[Grenada]] i [[Hongkong]], gdzie wszyscy przedstawiciele legislatury pochodzili z nominacji, chociaż często wybierani z miejscowej społeczności. Należy dodać, że Hongkong stał się kolonią korony najpóźniej, z wybraną w roku 1995 radą reprezentantów,
* kolonie ''zarządzane bezpośrednio przez gubernatorów'', jak [[Basuto]]land{{odn|Jenks|1918|s=71-74}}, [[Gibraltar]], [[Wyspa Świętej Heleny]] i [[Singapur]] − te były najmniej liczne, ale też posiadały najmniejszą autonomię.

== Lista kolonii korony ==
Terytoria pozyskane przez zasiedlenie, podbój lub przyłączenie do korony brytyjskiej, albo też do [[Wspólnota Narodów|krajów Wspólnoty Brytyjskiej]].

{| class="wikitable plainrowheaders"
|-
! Nazwa kolonii
! od
! do
! Przyczyna zmiany statusu
|-
| [[Plik:Flag of Aden (1937–1963).svg|30px]] [[Aden (kolonia)|Aden]]
| 1937
| 1967
|1963 kolonia przekształciła się w stan Aden w [[Federacja Arabii Południowej|Federacji Arabii Południowej]], a od 1967 część [[Jemen|Republiki Jemenu]]
|-
| [[Plik:Flag of South Australia.svg|30px]] [[Australia Południowa]]
| 1834
| 1901
|Stan Związku Australijskiego od 1901
|-
| [[Plik:Flag of Western Australia.svg|30px]] [[Australia Zachodnia]]
| 1829
| 1901
|Stan Związku Australijskiego od 1901
|-
| [[Plik:Unofficial Basutoland Ensign.svg|30px]] [[Basuto]]
| 1884
| 1964
|Protektorat brytyjski od 1964; niezależne państwo [[Lesotho]] od 1966
|-
| [[Plik:Flag of the United Kingdom.svg|30px]] [[Beczuana]]
| 1885
| 1895
|Część brytyjskiej [[Kolonia Przylądkowa|Kolonii Przylądkowej]] od 1895; od 1966 niepodległe państwo [[Botswana]]
|-
| [[Plik:Flag of Bermuda.svg|30px]] [[Bermudy]]
| 1684
| 1981
|Brytyjska dependencja od 1981
|-
| [[Plik:Flag of British Burma (1937).svg|30px]] [[Birma Brytyjska|Birma]]
| 1937
| 1948
|Niepodległe państwo od 1948
|-
| [[Plik:Flag of North Borneo (1902–1946).svg|30px]] [[Borneo Północne]]
| 1946
| 1963
| Część [[Malezja|Malezji]] od 1963 jako [[Sabah]]
|-
|[[Plik:Flag of the United Kingdom.svg|30px]] [[Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego]]
|1965
|1981
|Brytyjska dependencja od 1981
|-
|{{państwo|VGB}}
|1871
|1981
|Brytyjska dependencja od 1981
|-
| [[Plik:Flag of Ceylon (1875–1948).svg|30px]] [[Cejlon Brytyjski|Cejlon]]
| 1815
| 1948
|Niepodległe państwo [[Sri Lanka]] od 1972
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Kolonia Connecticut|Connecticut]]
|1636
|1776
|Stan [[Connecticut]] w [[Stany Zjednoczone|USA]] od 1776
|-
| [[Plik:Flag of Cyprus (1922-1960).svg|30px]] [[Cypr]]
| 1914
| 1960
|Niepodległe państwo [[Cypr]] od 1960
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Kolonia Delaware|Delaware]]
|1664
|1776
|Stan [[Delaware]] w USA od 1776
|-
| [[Plik:Flag of the United Kingdom.svg|30px]] [[Dolna Kanada]]
| 1791
| 1841
| Część zjednoczonej [[Prowincja Kanady (kolonia)|Prowincji Kanady]] od 1841
|-
| [[Plik:Flag of the Falkland Islands.svg|30px]] [[Falklandy]]
|1841
|1981
|Dependencja brytyjska od 1981
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Floryda Wschodnia]]
| 1763
| 1783
|Oddana [[Hiszpania|Hiszpanii]]; później część stanu [[Floryda]] w USA
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Floryda Zachodnia]]
| 1763
| 1783
|Oddana Hiszpanii, później część stanu [[Floryda]] w USA
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Prowincja Georgia|Georgia]]
| 1732
| 1776
|Stan [[Georgia]] w USA od 1776
|-
| [[Plik:Flag of The Gambia (1889–1965).svg|30px]] [[Gambia]]
| 1888
| 1965
|Niepodległe państwo [[Gambia]] od 1965
|-
| [[Plik:Government Ensign of Gibraltar.svg|30px]] [[Gibraltar]]
| 1713
| 1981
|Dependencja brytyjska od 1981
|-
| [[Plik:Flag of the United Kingdom.svg|30px]] [[Górna Kanada]]
| 1791
| 1841
| Część zjednoczonej [[Prowincja Kanady (kolonia)|Prowincji Kanady]] od 1841
|-
| [[Plik:Flag of British Guiana (1906-1919).svg|30px]] [[Gujana Brytyjska]]
| 1831
| 1966
|Niepodległa [[Gujana]] od 1966
|-
| [[Plik:Flag of British Honduras (1919–1981).svg|30px]] [[Honduras Brytyjski]]
| 1884
| 1981
| Niepodległe państwo [[Belize]] od 1981 (kolonia brytyjska nosiła nazwę Belize od 1973<ref>{{encyklopedia PWN|id=4573770|tytuł=Belize. Historia|data dostępu=2023-08-21}}</ref>)
|-
|[[Plik:Flag of Hong Kong 1959.svg|30px]] [[Hongkong]]
|1841
|1981
|Dependencja brytyjska od 1981. Przekazany [[Chińska Republika Ludowa|Chinom]] w 1997
|-
| [[Plik:Flag of Jamaica (1957–1962).svg|30px]] [[Jamajka]] 
| 1865
| 1962
|Niepodległość od 1962
|-
|  {{państwo|CYM}}
| 1962
| 1981
|Dependencja brytyjska od 1981
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Prowincja Karoliny Północnej|Karolina Północna]]
| 1729
| 1776
|Stan [[Karolina Północna]] w USA od 1776
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Prowincja Karoliny Południowej|Karolina Południowa]]
| 1729
| 1776
|Stan [[Karolina Południowa]] w USA od 1776
|-
|[[Plik:Flag of Kenya (1921–1963).svg|30px]] [[Kolonia Kenii|Kenia]]
|1920
|1963
|Niepodległość od 1963
|-
| [[Plik:Flag of the Cape Colony 1876-1910.svg|30px]] [[Kolonia Przylądkowa]]
| 1806
| 1910
|Część [[Związek Południowej Afryki|Związku Południowej Afryki]] od 1910
|-
| [[Plik:Flag of the Colony of British Columbia.svg|30px]] [[Kolumbia Brytyjska]]
| 1866
| 1871
|Część dominium Kanady od 1871
|-
|[[Plik:Flag of Labuan (1912–1946).svg|30px]] [[Labuan]]
| 1848
| 1906
|Włączone do kolonii [[Straits Settlements]] w 1906
|-
| [[Plik:Flag of Malta (1943-1964).svg|30px]] [[Malta (kolonia)|Malta]]
| 1813
| 1964
| Niepodległe państwo od 1964
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Prowincja Maryland|Maryland]]
| 1632
| 1776
|Stan [[Maryland]] w USA od 1776
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Prowincja Massachusetts Bay|Massachusetts Bay]]
|1692
|1776
|Stan [[Massachusetts]] w USA od 1776
|-
|{{państwo|MSR}}
|1956
|1981
|Dependencja brytyjska od 1981
|-
| [[Plik:Flag of the Natal Colony 1875-1910.svg|30px]] [[Kolonia Natalu|Natal]]
| 1843
| 1910
|Część Związku Południowej Afryki od 1910
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Prowincja New Hampshire|New Hampshire]]
|1692
|1776
|Stan [[New Hampshire]] w USA od 1776
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Prowincja New Jersey|New Jersey]]
| 1702
| 1776
| Stan [[New Jersey]] w USA od 1776
|-
| [[Plik:Flag of the United Kingdom.svg|30px]] [[Nowa Fundlandia (kolonia)|Nowa Fundlandia]]
| 1854
| 1907
|[[Dominium Nowej Fundlandii|Dominium]] od 1907, część Kanady od 1949
|-
| [[Plik:Flag of New South Wales.svg|30px]] [[Nowa Południowa Walia]]
| 1788
| 1901
|Część [[Australia|Związku Australijskiego]] od 1901
|-
| [[Plik:Flag of the United Kingdom.svg|30px]] [[Nowa Zelandia]] 
|1841
|1907
|Dominium brytyjskie od 1907
|-
|[[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Prowincja Nowy Jork|Nowy Jork]]
| 1691
| 1776
| Stan [[Nowy Jork (stan)|Nowy Jork]] w USA od 1776
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Prowincja Pensylwania|Pensylwania]]
| 1681
| 1776
|Stan [[Pensylwania]] w USA od 1776
|-
|{{państwo|PCN}}
|1952
|1981
|Dependencja brytyjska od 1981
|-
| [[Plik:Flag of the United Kingdom.svg|30px]] [[Prowincja Kanady (kolonia)|Prowincja Kanady]]
| 1841
| 1867
|Od 1867 dominium o nazwie [[Kanada]]
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Quebec]]
| 1763
| 1791
| Podzielony pomiędzy [[Górna Kanada|Górną]] i [[Dolna Kanada|Dolną Kanadę]] oraz [[Terytoria Północno-Zachodnie]]
|-
|[[Plik:Flag of Queensland.svg|30px]] [[Queensland]]
|1824
|1901
|Stan Związku Australijskiego od 1901
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Kolonia Rhode Island i Plantacje Providence|Rhode Island i Plantacje Providence]]
| 1706
| 1776
|Stan [[Rhode Island]] w USA od 1776
|-
| [[Plik:Flag of Southern Rhodesia (1924–1964).svg|30px]] [[Rodezja Południowa]]
| 1923
| 1980
| ''De facto'' niepodległe państwo [[Rodezja]] (nieuznawane na arenie międzynarodowej) w latach 1965-1979, od 1980 niepodległe państo [[Zimbabwe]]
|-
| [[Plik:Flag of Saint Christopher-Nevis-Anguilla.svg|30px]] [[Saint Christopher-Nevis-Anguilla]]
| 1980
| 1981
| Dependencja brytyjska od 1981
|-
| [[Plik:Flag of Sarawak (1947–1963).svg|30px]] [[Sarawak]]
| 1946
| 1963
| Część Malezji od 1963
|-
| [[Plik:Flag of Sierra Leone (1916–1961).svg|30px]] [[Sierra Leone]]
| 1808
| 1961
|Niepodległe państwo od 1961
|-
| [[Plik:Flag of Singapore (1946-1959).svg|30px]] [[Singapur]]
| 1946
| 1963
| Włączony do [[Malezja|Malezji]] w 1963, niepodległe państwo od 1965
|-
|[[Plik:Flag of the British Straits Settlements (1904–1925).svg|30px]] [[Straits Settlements]]
| 1867
| 1946
|Rozwiązane w 1946 roku, poszczególne terytoria podzielone pomiędzy kolonię [[Singapur]]u, [[Borneo Północne]] i [[Związek Malajski]]
|-
|[[Plik:Flag of Saint Helena (1874–1985).svg|30px]] [[Wyspa Świętej Heleny, Wyspa Wniebowstąpienia i Tristan da Cunha|Święta Helena]]
|1834
|1981
|Dependencja brytyjska od 1981
|-
| [[Plik:Flag of Tasmania.svg|30px]] [[Tasmania]]
| 1803
| 1901
|[[Ziemia Van Diemena]] od 1803 do 1856; część Nowej Południowej Walii od 1803; stan Związku Australijskiego od 1901
|-
|{{państwo|TCA}}
|1962
|1981
|Dependencja brytyjska od 1981
|-
|[[Plik:Flag of Vancouver Island.svg|30px]] [[Wyspa Vancouver|Vancouver]]
|1848
|1866
|Przyłączony do Kolumbii Brytyjskiej w 1866
|-
| [[Plik:Flag of Victoria (Australia).svg|30px]] [[Wiktoria (stan)|Wiktoria]]
|1851
|1901
|Stan Związku Australijskiego od 1901
|-
| [[Plik:Union flag 1606 (Kings Colors).svg|30px]] [[Kolonia Wirginia|Wirginia]]
|1624
|1776
|Stan [[Wirginia]] w USA od 1776
|-
| [[Plik:Flag of the Gold Coast (1877–1957).svg|30px]] [[Złote Wybrzeże (kolonia brytyjska)|Złote Wybrzeże]]
|1821
|1957
|Niepodległe państwo [[Ghana]] od 1957
|}

== Zobacz też ==
* [[kolonie brytyjskie]]
* [[Sekretarze stanu do spraw kolonii|Ministrowie kolonii Wielkiej Brytanii]]

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
*{{cytuj książkę |odn = {{odn/id|Jenks|1918}} |autor=Edward Jenks |tytuł=The Government of the British Empire |rok=1918 |wydawca=Little, Brown & Co | język = en}}
*{{cytuj książkę |odn={{odn/id|Olson|1996}} |autor=James Olson |tytuł=Historical Dictionary of the British Empire |wydawca=Greenwood Publishing Group |rok=1996 |isbn=0-313-29366-X | język = en}}
*{{cytuj książkę |odn = {{odn/id|Porter|1998}} |autor= Andrew Porter |tytuł=The Nineteenth Century, The Oxford History of the British Empire |tom=III |wydawca=Oxford University Press |rok=1998 | isbn=0-19-924678-5 | język = en}}

{{Kontrola autorytatywna}}

{{SORTUJ:Kolonie}}
[[Kategoria:Brytyjskie terytoria zależne]]
[[Kategoria:Imperium brytyjskie]]