Oriksa japońska

Oriksa japońska
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	mydleńcowce
Rodzina	rutowate
Rodzaj	oriksa
Gatunek	oriksa japońska
	Nazwa systematyczna
	Orixa japonica Thunb.; Nov. Gen. Pl.: 57 (1783)
Synonimy
	Ilex orixa (Lam.) Spreng.; Othera orixa Lam.; Celastrus dilatatus Thunb.; Celastrus japonicus (Thunb.) K.Koch; Celastrus orixa (Lam.) Siebold & Zucc.; Euodia ramiflora A.Gray; Orixa racemosa Z.M.Tan; Orixa subcoriacea Z.M.Tan; Sabia cavaleriei H.Lév.; Sabia feddei H.Lév.;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Oriksa japońska (Orixa japonica) – gatunek roślin z rodziny rutowatych, reprezentujący monotypowy rodzaj oriksa Orixa. Występuje we wschodniej Azji – w Chinach (z wyjątkiem zachodniej i północnej części kraju), w południowej części Półwyspu Koreańskiego oraz w południowej i środkowej części Wysp Japońskich^[5]^[3]^[6]. W naturze rośnie w lasach górskich, zwykle na południowych stokach od rzędnej 500 m n.p.m. do 1300 m n.p.m.^[5] Roślina zawiera alkaloidy^[7] – furoquinoliny i furokumaryny^[6].

Gatunek jest popularnie uprawiany w Japonii w nieformowanych żywopłotach. Ceniony jest dla swych aromatycznych liści, efektownie przebarwiających się jesienią. Gatunek często uprawiany jest także w Europie, zwłaszcza w odmianie 'Variegata' o brzegach liści w kolorze kremowym^[8].

Morfologia

Pokrój: Krzewy, czasem wyrastające w formie niskich drzew do 3 m wysokości^[5], zwykle niższe, rozłożyste, z korą na starszych pędach łuszczącą się^[8]. Pędy bez kolców^[9]^[8].

Liście: Sezonowe, skrętoległe, pojedyncze, całobrzegie, ciemnozielone^[8]^[6]. Ogonek liściowy długości 3–8 mm, blaszka liściowa jajowata do eliptycznej, o wymiarach 4–15 × 2–6 cm^[5].

Kwiaty: Jednopłciowe, rośliny dwupienne^[9]. Kwiaty męskie wyrastają w kwiatostanach groniastych, podczas gdy kwiaty żeńskie pojedynczo. Rozwijają się one w kątach liści, ale też na pędach między węzłami^[9]^[6]. Kwiaty są czterokrotne. Kielich z działkami zrośniętymi u dołu^[8] o długości 1–1,5 mm^[5]. Płatki korony szeroko rozpostarte^[8], u nasady zwężone w krótki paznokieć^[6], osiągają 3–4 mm długości i są zielonkawe^[5]. Pręciki są cztery, ich nitki są wolne, pylniki jajowate. W kwiatach żeńskich są zredukowane^[6]^[9]. U nasady pręcików znajduje się czterołatkowy dysk miodnikowy, silniej spłaszczony w kwiatach męskich^[9]. Górna zalążnia jest owłosiona, czterokomorowa^[8], przy czym komory zrośnięte są tylko nasadami, poza tym przylegają do siebie. W każdej komorze rozwija się pojedynczy zalążek, a ze szczytu każdej komory wyrasta szyjka słupka. Wszystkie cztery szyjki są stulone i zwieńczone główkowatym, czterołatkowym znamieniem^[6]^[9].

Owoce: Mieszki zrośnięte nasadami, rozchylające się, zwieńczone dzióbkiem powstającym z trwałej szyjki słupka. Każdy zawiera pojedyncze nasiono, kulistawo-jajowate, czarne^[8]. Owocnia o kształcie łezkowatym składa się z dwóch odmiennie zbudowanych warstw, naprężenia rosnące między nimi w trakcie ich wysychania powodują wystrzelenie nasiona^[10].

Liście
Kwiaty
Owoce

Systematyka

Gatunek należy do monotypowego rodzaju oriksa Orixa Thunberg, Nov. Gen. Pl. 3: 56. 1783^[9]. Rodzaj ten należy do podrodziny Toddalioideae z rodziny rutowatych Rutaceae^[11].

Rodzaj zajmuje dość izolowaną pozycję systematyczną w obrębie rodziny^[8], jako najbliżej spokrewnione wskazywane są rodzaje skimmia Skimmia i kazimira Casimiroa^[6]^[12].

Uprawa

Nasiona wymagają stratyfikacji w piasku i wysiania wczesną wiosną do pojemników w szklarni. W uprawie rzadko zawiązuje nasiona. Wegetatywnie rozmnażany z sadzonek zielnych w grudniu lub korzeniowych w okresie jesienno-zimowym (w obu wypadkach w warunkach szklarniowych). W warunkach Europy Środkowej gatunek rekomendowany był na przełomie XX i XXI wieku do uprawy szklarniowej^[13].

Krzew najlepiej rośnie na stanowiskach półcienistych, w glebie świeżej, przepuszczalnej^[13].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2022-02-19] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2022-02-19] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Orixa japonica Thunb.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-02-20].
↑ Orixa japonica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Orixa japonica Thunberg. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-02-20].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. X. Flowering Plants. Eudicots. Heidelberg, Dordrecht, London, New York: Springer, 2011, s. 290, 320. ISBN 978-3-642-14396-0.
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 657, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 372. ISBN 0-333-73003-8.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Dianxiang Zhang; Thomas G. Hartley: Orixa Thunberg. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-02-20].
↑ Lan-Jie Huang, Wen-Long Fu. A water drop-shaped slingshot in plants: geometry and mechanics in the explosive seed dispersal of Orixa japonica (Rutaceae). „Annals of Botany”. 127, 6, s. 765–774, 2021. DOI: 10.1093/aob/mcab017.
↑ Genus: Orixa Thunb.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-02-20].
↑ Ka-Ho Ling; Yanli Wang; Wing-Sem Poon; Pang-Chui Shaw; Paul Pui-Hay But. The Relationship of Fagaropsis and Luvunga in Rutaceae. „Taiwania”. 54, 4, s. 338-342, 2009.
↑ ^a ^b JerzyJ. Hrynkiewicz-Sudnik JerzyJ., BolesławB. Sękowski BolesławB., MieczysławM. Wilczkiewicz MieczysławM., Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 379-380, ISBN 83-01-13434-8, OCLC 749776599 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2022-02-19] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2022-02-19] (ang.).

[powo-3] Orixa japonica Thunb.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-02-20].

[iucn-4] Orixa japonica, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[gat_china-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Orixa japonica Thunberg. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-02-20].

[kubitzki-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. X. Flowering Plants. Eudicots. Heidelberg, Dordrecht, London, New York: Springer, 2011, s. 290, 320. ISBN 978-3-642-14396-0.

[mabb-7] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 657, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[philips-8] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 372. ISBN 0-333-73003-8.

[china-9] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Dianxiang Zhang; Thomas G. Hartley: Orixa Thunberg. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-02-20].

[10] Lan-Jie Huang, Wen-Long Fu. A water drop-shaped slingshot in plants: geometry and mechanics in the explosive seed dispersal of Orixa japonica (Rutaceae). „Annals of Botany”. 127, 6, s. 765–774, 2021. DOI: 10.1093/aob/mcab017.

[grin-11] Genus: Orixa Thunb.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-02-20].

[12] Ka-Ho Ling; Yanli Wang; Wing-Sem Poon; Pang-Chui Shaw; Paul Pui-Hay But. The Relationship of Fagaropsis and Luvunga in Rutaceae. „Taiwania”. 54, 4, s. 338-342, 2009.

[sudnik-13] JerzyJ. Hrynkiewicz-Sudnik JerzyJ., BolesławB. Sękowski BolesławB., MieczysławM. Wilczkiewicz MieczysławM., Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych, wyd. 3, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 379-380, ISBN 83-01-13434-8, OCLC 749776599 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]