Orzełek włochaty
| Hieraaetus pennatus[1] | |||
| (J.F. Gmelin, 1788) | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Plemię | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
orzełek włochaty | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[4] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
 letnie lęgowiska występuje przez cały rok przeloty zimowiska | |||
Orzełek włochaty, orzełek[5] (Hieraaetus pennatus) – gatunek dużego, wędrownego ptaka drapieżnego z rodziny jastrzębiowatych (Accipitridae). Zamieszkuje Eurazję i Afrykę. Nie jest zagrożony wyginięciem.
Systematyka[edytuj | edytuj kod]
Gatunek ten po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1788 roku niemiecki przyrodnik Johann Friedrich Gmelin w 13. edycji linneuszowskiego Systema Naturae. Autor nadał gatunkowi nazwę Falco pennatus; nie wskazał miejsca typowego[3][6]. Obecnie orzełek włochaty zaliczany jest do rodzaju Hieraaetus[5][7].
Jest to gatunek monotypowy[2][7]. Ptaki z Azji Środkowej zaliczano niekiedy do podgatunku milvoides lub alternatywnie harterti (te z Zabajkala), ale zmienność jest bardzo niewielka i ma charakter ekokliny; to samo dotyczy proponowanego podgatunku albipectus (z Turkiestanu). Ważność podgatunku minisculus opisanego z Afryki Południowej wymaga dalszych badań[2].
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Areał tego orła w wyniku działalności człowieka uległ znacznemu rozproszeniu. Zamieszkuje Portugalię, Hiszpanię, południową Francję, wschodnią Europę (jej cieplejsze rejony), północno-zachodnią Afrykę, RPA, Azję Mniejszą i Azję Środkową, na wschód do Środkowej Syberii i północnej Mongolii, oraz północne Indie. Ptaki z populacji europejskiej zimują w Afryce Subsaharyjskiej, z azjatyckiej głównie na subkontynencie indyjskim[2].
Orzełek w XIX wieku był w Polsce rzadkim ptakiem lęgowym[8]. Przez cały XX wiek trwał regres populacji lęgowej, a pod koniec wieku uznawano go za skrajnie nielicznego ptaka lęgowego na wschodzie (5–10 par)[9][10], choć ostatni potwierdzony lęg na terenie kraju miał miejsce w 1985 roku[10][11] w Puszczy Białowieskiej[10]. Rzadkość i nieregularność gniazdowania wynikała z tego, że Polska znajduje się na północnej granicy jego zasięgu. O gniazdowaniu jedynie wyjątkowo świadczą gniazda, a znacznie częściej tylko obserwacje ptaków[8]. Na najnowszej Liście awifauny krajowej orzełek ma status „aktualnie nielęgowy”[12]. Nadal jednak zalatuje do Polski; przykładowo w 2018 roku stwierdzono go 6 razy, co i tak było dużą liczbą w porównaniu z poprzednimi latami[13]. Najczęściej widywany bywa w Puszczy Białowieskiej, na Lubelszczyźnie, w Bieszczadach i na Bagnach Biebrzańskich, gdzie gniazdował. W pozostałych regionach widywany sporadycznie. Przeloty odbywają się w kwietniu–maju (z tych miesięcy pochodzą najczęstsze obserwacje) oraz od sierpnia do września. W kraju spotyka się go jednak do końca listopada, a wyjątkowo w grudniu i lutym.
Charakterystyka[edytuj | edytuj kod]
Cechy gatunku[edytuj | edytuj kod]
Najmniejszy europejski orzeł. Wyróżnia się dwie formy barwne:
- jasną – jasnobrązowy wierzch z białawym spodem ciała oraz pokrywami podskrzydłowymi kontrastującymi z ciemnymi lotkami,
- ciemną – o ciemno, szaro-brązowym wierzchu z ciemnym lub rdzawobrązowym spodem. Widać rozjaśnienia na lotkach I rzędu, również ogon jest jaśniejszy. Występuje rzadziej. Forma mylona jest czasem z ciemnym myszołowem (podobnej wielkości) lub kanią czarną.
Różnią się one jednak głównie spodem ciała, ale u obu na barkówkach i wierzchu skrzydeł są płowe plamy. Formy pośrednie nie są tak częste, jak u myszołowa. Obie formy mogą się ze sobą krzyżować, ale potomstwo posiada ubarwienie jednego z rodziców, a nie upierzenie pośrednie. Upierzenie obu płci jednakowe, lecz samica jest znacznie większa od samca. Wierzch ciała szarobrunatny, potylica i kark rudy, spód biały lub brązowy, rzadziej rdzawy (w zależności od odmiany barwnej) z podłużnymi ciemnymi plamami (najciemniejsze osobniki mają plamy niewidoczne). Końce skrzydeł mają wyraźnie palczasty kształt, a przy locie są skierowane lekko do tyłu. Ogon szary, lotki ciemne. Dziób ciemny, nogi żółte. W powietrzu wykorzystuje prądy termiczne.
- Jest wielkości myszołowa, choć po dużej głowie szybko daje się rozpoznać orła. Ma też dłuższe skrzydła, ogon i smuklejszą sylwetkę. Podobny, choć nieco większy, jest orzełek południowy. Podobnie jak inne orły, ma opierzone nogi aż do placów.
Wymiary średnie[edytuj | edytuj kod]
- długość ciała
- 42–51 cm[2]
- rozpiętość skrzydeł
- 113–138 cm[2]
- masa ciała
- samce 510–770 g, samice 840–1250 g[2]
Biotop[edytuj | edytuj kod]
Lasy liściaste i mieszane o dużej powierzchni, doliny rzeczne między wzgórzami, stoki górskie. W północnych częściach zasięgu preferuje niżej położone tereny nizin o charakterze lasostepu z rozległymi i starymi przerzedzonymi lasami, bo to gatunek ciepłolubny. Południowe populacje można spotkać nawet przy górnej granicy lasu w górach, ale musi on graniczyć z otwartymi przestrzeniami.
Okres lęgowy[edytuj | edytuj kod]
Toki[edytuj | edytuj kod]
Nim orzełki przylecą na lęgowiska, wykonują specyficzny lot godowy o gwałtownych wzlotach, z pikowaniem i nawrotami. Jako ptak terytorialny zawzięcie broni swojego rewiru gniazdowego przed innymi gatunkami szponiastymi. W sezonie lęgowym orzełki przebywają w parach, ale poza nim są ptakami o samotniczym trybie życia. To ptaki monogamiczne, choć co roku mogą kojarzyć się w pary z innymi osobnikami (choć czasem z wcześniejszym partnerem z poprzedniego okresu lęgowego).
Gniazdo[edytuj | edytuj kod]
Na wysokim, zazwyczaj liściastym drzewie. Wyjątkowo, gdy brakuje zadrzewień, ulokowane na skalnej półce (zwłaszcza w górach). Tworzy platformę, wyścieloną zielonymi gałązkami. Orzełek chętnie też przejmuje gniazda innych większych ptaków.
Jaja[edytuj | edytuj kod]
W ciągu roku wyprowadza jeden lęg, składając w maju (w Afryce Południowej od sierpnia do stycznia, najczęściej we wrześniu i październiku[14]) zazwyczaj dwa (czasami jedno lub trzy[15]) białawe, słabo nakrapiane jaja.
Wysiadywanie i wychowywanie piskląt[edytuj | edytuj kod]
Jaja wysiadywane są od zniesienia pierwszego jaja przez okres około 37 dni przez obydwoje rodziców. Przeważnie jednak to samica siedzi na jajach i potem wychowuje młode. Pomoc ze strony samca jest niewielka, głównie sprowadza się do przynoszenia do gniazda świeżego pokarmu. Pisklęta opuszczają gniazdo po około 53 dniach.
Pożywienie[edytuj | edytuj kod]
Małe i średnie ssaki oraz ptaki. Rzadziej chwyta gady (preferuje jaszczurki) i duże owady. Wyjątkowo jednak potrafi złapać ptaka rozmiarów kury domowej i ssaka o gabarytach dzikiego królika, susła, wiewiórki. Wśród ptaków najczęściej ofiarami są kuropatwy, gołębie i ptaki wróblowe. Orzełkowi zdarza się też plądrować gniazda ptaków.
Dieta i sposób łowienia podobne są do preferencji krogulca. W czasie polowania czatuje w koronie drzewa na zdobycz, a gdy zauważy ofiarę odpowiedniej wielkości, nagle atakuje ją, świetnie manewrując w pogoni między gałęziami drzew za ptakami śpiewającymi. Na terenach otwartych, jak łąki, pola, łowi głównie gryzonie, nagle spadając na nie z powietrza.
Status i ochrona[edytuj | edytuj kod]
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje orzełka włochatego za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern) nieprzerwanie od 1988 roku. Liczebność światowej populacji, obliczona w oparciu o szacunki organizacji BirdLife International dla Europy z 2015 roku, mieści się w przedziale 149–188 tysięcy dorosłych osobników. Globalny trend liczebności populacji nie jest znany[4]. W Dyrektywie ptasiej wymieniony w załączniku I wśród gatunków podlegających specjalnym środkom ochrony dotyczącym ich naturalnego siedliska w celu zapewnienia im przetrwania oraz reprodukcji na obszarze ich występowania.
W Polsce objęty ochroną gatunkową ścisłą. Wymaga ochrony czynnej, tym bardziej, że kraj leży na granicy zasięgu lęgowego tego drapieżnego ptaka. Wokół gniazd orzełków obowiązuje strefa ochronna: przez cały rok w promieniu do 100 m, a okresowo (od 1.02 do 31.08) – w promieniu do 500 m od gniazda[16]. Miejsca rozrodu podlegają zatem ochronie strefowej. Na Czerwonej liście ptaków Polski został sklasyfikowany jako gatunek wymarły regionalnie (RE)[10].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Hieraaetus pennatus, [w:] Integrated Taxonomic Information System [online] (ang.).
- ↑ a b c d e f g Orta, J., Boesman, P. & Marks, J.S.: Booted Eagle (Hieraaetus pennatus). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2020. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-10)].
- ↑ a b Orzełek (Hieraaetus pennatus) (Gmelin, 1788). Avibase. [dostęp 2011-01-09]. (pol.).
- ↑ a b Hieraaetus pennatus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
- ↑ a b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Accipitrini Vigors, 1824 (wersja: 2020-09-23). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-05-28].
- ↑ J.F. Gmelin, Caroli a Linné Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis, wyd. 13, t. 1 cz. 1, Lipsiae 1788, s. 272 (łac.).
- ↑ a b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Hoatzin, New World vultures, Secretarybird, raptors. IOC World Bird List (v11.1). [dostęp 2021-05-28]. (ang.).
- ↑ a b Michał Radziszewski: Ptaki Polski. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-268-0130-3.
- ↑ Ludwik Tomiałojć, Tadeusz Stawarczyk: Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. Wrocław: PTPP „pro Natura”, 2003, s. 246. ISBN 83-919626-1-X.
- ↑ a b c d Wilk T., Chodkiewicz T., Sikora A., Chylarecki P., Kuczyński L.: Czerwona lista ptaków Polski. OTOP, Marki, 2020.
- ↑ T. Chodkiewicz i inni. Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach 2008–2012. „Ornis Polonica”. 56, s. 149–189, 2015.
- ↑ Lista awifauny krajowej. Gatunki ptaków stwierdzone w Polsce – stan z 31.12.2021. Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. [dostęp 2023-02-02].
- ↑ Komisja Faunistyczna Sekcji Ornitologicznej Polskiego Towarzystwa Zoologicznego. Raport nr 35. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2018. „Ornis Polonica”. 60, s. 125–160, 2019.
- ↑ Aquila pennatus (Booted eagle). [w:] Biodiversity Explorer [on-line]. Iziko museums of South Africa. [dostęp 2021-05-28]. (ang.).
- ↑ Species account: Booted Eagle Hieraaetus pennatus. [w:] Global Raptor Information Network [on-line]. 2023. [dostęp 2023-02-02]. (ang.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Pavel Vasak: Ptaki leśne. Warszawa: Delta, 1993. ISBN 83-85817-28-X.
- Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Hieraaetus pennatus (Orzełek). W: M. Gromadzki (red.): Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. T. 7: Ptaki (część I). Warszawa: Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 253–255. ISBN 83-86564-43-1.