Pod jarzmem
Pod jarzmem (oryg. bułg. Под игото) – powieść Iwana Wazowa wydana po raz pierwszy w 1894.
Okoliczności powstania utworu[edytuj | edytuj kod]
Iwan Wazow podjął pracę nad powieścią w okresie swojego pobytu w Rosji. Wyjazd z Bułgarii skłonił go do refleksji nad położeniem politycznym kraju, jego przeszłością i teraźniejszością oraz wewnętrznymi problemami. Pisarz odczuwał ponadto ogromną tęsknotę za ojczyzną. Jak wspominał sam Wazow, to z tego uczucia powstała inspiracja do napisania powieści rozgrywającej się w Bułgarii w okresie powstania kwietniowego[1].
Pisząc powieść, Wazow nie posiadał żadnych wzorców na gruncie literatury rodzimej - starsza proza nowobułgarska nie obfitowała w utwory o wysokiej wartości literackiej. Dlatego w kwestiach formalnych Wazow wzorował się na powieściach rosyjskich oraz na twórczości Victora Hugo. Sam podkreślał, iż w momencie podjęcia pracy nad powieścią rozważał stworzenie dzieła podobnego do jego powieści Nędznicy[2]. Edward Możejko wskazuje również na innych francuskich autorów, których twórczość mogła mieć wpływ na konstrukcję Pod jarzmem: Eugene'a Sue oraz Aleksandra Dumasa. Z kolei w sferze konstrukcji postaci doszukuje się on wpływu autorów rosyjskich: Nikołaja Czernyszewskiego oraz Iwana Turgieniewa[3].
Treść[edytuj | edytuj kod]
Akcja dzieła toczy się między wiosną 1875 a kwietniem 1876. Do miasteczka Biała Cerkiew przybywa Iwan Kralicz, działacz bułgarskiego ruchu narodowego, zbieg z ciężkiego więzienia w Diyarbakır. Z pomocą miejscowego zamożnego gospodarza Marka Iwanowa, mnichów z miejscowego monasteru oraz doktora Sokołowa, mimo intryg nieprzyjaznego mu Kiriaka Stefczowa udaje mu się ukryć przed pogonią turecką i zamieszkać w miejscowości pod fałszywym nazwiskiem Bojczo Ognianow. Zaczyna organizować grupę spiskowców, część ogólnobułgarskiego sprzysiężenia dążącego do organizacji zbrojnego powstania niepodległościowego. Początkowo ma po swojej stronie poparcie jedynie niewielkiej grupy patriotów, z czasem jednak idea walki o wolną Bułgarię przenika do większości rodzin w Białej Cerkwi, w organizację powstania angażują się kobiety, młodzież, duchowni i zamożni gospodarze. Kralicz zakochuje się również z wzajemnością w Radzie Gospożynie, ubogiej, patriotycznie nastawionej nauczycielce.
Gdy zostaje ostatecznie wyznaczony termin powstania, nie osiąga ono spodziewanego zasięgu i poparcia. Nieliczni powstańcy zostają pokonani przez oddziały tureckie, kilka tysięcy Bułgarów traci życie w czasie akcji represyjnych wymierzonych w ludność cywilną. Po klęsce swojego oddziału Iwan Kralicz, doktor Sokołow i Rada zostają zaskoczeni w ruinach młyna przez Turków i giną po wymianie ognia.
Cechy utworu[edytuj | edytuj kod]
Głównym tematem dzieła jest opis przygotowań do powstania kwietniowego, które Wazow całkowicie popierał. Stąd cała charakterystyka bohaterów utworu podporządkowana jest kwestii powstania, zaś jedynym kryterium ich podziału na pozytywnych i negatywnych jest stosunek do wystąpienia zbrojnego. Osoby opowiadające się za walką mają każdorazowo rację i poddane zostają idealizacji, podczas gdy pisarz demonizuje bohaterów niewykazujących uczuć patriotycznych. Powstańcy i ich zwolennicy są ukazani jako ludzie pełni gotowości do poświęceń, szlachetni i bezinteresowni, podczas gdy przeciwnicy walki są egoistami, gotowymi do każdej podłości w celu obrony własnych interesów materialnych[4]. W utworze występuje ponad czterdzieści postaci, reprezentujących wszystkie warstwy społeczne i różne zawody[5], z których każda jest jednoznacznie scharakteryzowana jako dobra lub zła, przy czym charakterystyka ta towarzyszy już pierwszym opisom danego bohatera w utworze i jest jedynie potwierdzana przez jego dalsze czyny. Bohaterowie ukazani są w sposób realistyczny i stypizowani[6]. Najważniejsze postacie pozytywne i negatywne zostały skojarzone w pary przeciwieństw: Kralicz-Ognianow skontrastowany jest z chytrym intrygantem Stefczowem, zaś szlachetny patriota i dobry ojciec Marko Iwanow - ze sprzedajnym gospodarzem Jurdanem Diamandijewem[7]. Szczególnej idealizacji, bliskiej sentymentalizmowi, Wazow poddał postać Ognianowa, który jawi się nie tylko jako człowiek wyjątkowej odwagi i szlachetności, ale i pełen wrażliwości kochanek[8]. Specyficzną cechą świata przedstawionego w powieści jest również mnogość pozytywnych bohaterek kobiecych - jedynie plotkarka i intrygantka mniszka Rowoama nie jest ukazana jako szlachetna patriotka[5].
W ocenie Edwarda Możejki szczególnie udaną kreacją Wazowa jest Marko Iwanow, realistycznie oddający cechy współczesnego mieszczaństwa bułgarskiego - bohater ten łączy miłość do ojczyzny z troską o rodzinę, która przez dłuższy czas zniechęca go do uczestnictwa w ruchu spiskowym w obawie przed represjami wobec najbliższych. Tworząc tę postać Wazow nawiązywał do postawy swojego ojca[9]. Inną postacią przywołaną przez Możejkę jest kreacja Iwana Borimeczki, chłopa walczącego w powstaniu, będącego uosobieniem krzepkości i prawości chłopstwa, dzięki postawie którego Bułgarzy nie ulegli pełnemu wynarodowieniu. Wyrazem wiary w siłę chłopów jest fakt, iż Iwan, w odróżnieniu od głównych spiskowców, nie ginie, lecz ucieka do Rumunii[10]. Inny charakter ma postać Kandowa, studenta jednej z uczelni w Rosji, socjalisty, którego poglądy pisarz uznaje za utopijne i niezgodne z charakterem Bułgarów. Wyrazem błędności ocen tej postaci, odrzucającej początkowo walkę narodowowyzwoleńczą, są w powieści jego rozmowy z Ognianowem, następnie zaś porzucenie pierwotnych poglądów i pełne zaangażowanie w spisek, zakończone śmiercią w powstaniu[11].
Ze szczególną starannością Wazow oddał życie codzienne bułgarskich wsi i małych miasteczek, opisując rodzinny posiłek w domu Marka Iwanowa, przedstawienie Nieszczęśliwa Genowefa w wykonaniu amatorskiego zespołu z Białej Cerkwi, wieczornicę wiejską, życie w monasterze, spory polityczne w kawiarni. We wszystkich scenach rodzajowych obecny jest wątek rewolucyjny (mnisi wspierający finansowo patriotów, udział agitatora Ognianowa we wieczornicy), co podkreśla siłę bułgarskiego ruchu narodowego i nastrój panujący przed wybuchem walk[12]. Słabszy artystycznie z powodu swojego melodramatyzmu jest wątek miłosny[13].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, Wiedza Powszechna, Warszawa 1967, s.82
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, s.92-93
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, s.94
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, ss.83-84
- ↑ a b E. Możejko, Iwan Wazow, s.89
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, ss.84-85
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, s.84
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, s.85
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, s.86
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, ss.88-89
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, s.87-88
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, s.91
- ↑ E. Możejko, Iwan Wazow, s.93