Rekonstrukcja historyczna

Rekonstrukcja walk o Twierdzę Kłodzko

Rekonstruktorzy z Polski i Słowacji przedstawiający atak na linię Mołotowa (Sanok, Błonia nad Sanem, lato 2007)

Kapela „Kremenaros” oraz Grupa Rekonstrukcji Historycznej „Gorlice 1915” na otwarciu Galicyjskiego Rynku w Sanoku

Historyczne rekonstrukcje – zbiór działań, podczas których ich uczestnicy odtwarzają w strojach i za pomocą artefaktów wytworzonych współcześnie (względnie oryginalnych) konkretne wydarzenia z przeszłości (najczęściej bitwy) albo różnorodne przejawy życia w konkretnym okresie historycznym.

Wprowadzenie

Odtwarzanie wydarzeń historycznych ma swą długą historię. Zapisy z czasów starożytnego Egiptu, Grecji bądź Rzymu mówią o przypominaniu dla potrzeb publicznych wielkich zwycięstw militarnych ówczesnych władców. W 1687 roku król Jakub II Stuart odtworzył oblężenie Budapesztu na polach Hounslow Heath. W czasach wojen napoleońskich regularne oddziały wojska oraz milicji inscenizowały w Hyde Parku wielkie bitwy dla mieszkańców Londynu.

Próby przenoszenia wydarzeń historycznych do współczesności w celu przybliżenia jej publiczności lub też dla samych uczestników projektów historycznych bywają określane terminem „żywej historii”, gdyż przy każdym projekcie szczególną uwagę zwraca się na dramatyzm wydarzeń oraz dbałość o zachowanie realiów. W rezultacie historyczne rekonstrukcje sprowadzają się w swej zasadniczej postaci do przedstawiania „na żywo” czynności w obrębie historycznego kontekstu. Historyk Michał Bogacki zaproponował, ażeby w języku polskim działalność taką nazywać „odtwórstwem historycznym”.

Mimo różnych argumentów merytorycznych przemawiających za przedstawioną propozycją w praktyce utrwaliły się określenia pochodne od czasownika „rekonstruować”, jak: „rekonstrukcja historyczna”, „rekonstruktor”, „grupa rekonstrukcji historycznej”. Używają ich zarówno sami rekonstruktorzy, jak media – zarówno niszowe pisma środowiskowe, jak i środki masowego przekazu – są też używane w języku potocznym.

Kryteria zainteresowań

Fragment rekonstrukcji bitwy pod Grunwaldem

Grupa rekonstrukcji historycznej z okresu II wojny światowej w warszawskim forcie Czerniaków

Rekonstruktor odtwarzający husarza

Rekonstrukcja bitwy o Berlin z 1945 r. na terenie Twierdzy Modlin

Działania odtwórcze można systematyzować używając różnych kryteriów – jako pierwsze wymienić trzeba stosunek do nauk historycznych. Na jednym krańcu znajdą się działania odtwórcze o znamionach badań eksperymentalnych, prowadzone przez ludzi o wysokim poziomie wiedzy fachowej, dzięki którym można weryfikować hipotezy nauk historycznych i lepiej rozumieć aktorów wydarzeń z przeszłości. Na przeciwległym krańcu znajdzie się amatorska, popularna rekonstrukcja historyczna traktowana jako rozrywka i atrakcja turystyczna.

Drugie kryterium – zakres minionej rzeczywistości poddawanej działaniom odtwórczym, pozwala wyróżnić cztery typy aktywności:

1. Pierwszy to tworzenie artefaktów dla potrzeb rekonstrukcji historycznej, czyli pozyskiwanie i naprawianie oryginalnych, materialnych obiektów z przeszłości (na przykład budynków, sprzętów, narzędzi, broni, pojazdów, ubrań, mundurów, zbroi) lub tworzenie od nowa obiektów jak najwierniej naśladujących przedmioty oryginalne, często przy użyciu technik i materiałów z danej epoki. Posiadanie odpowiedniego ubrania i wyposażenia ważne jest dla wszystkich odtwórców historii. Odtwarzanie materialnych przedmiotów z przeszłości można także uznawać za odrębną specjalizację, gdyż wymaga ono tak złożonych umiejętności i zajmuje tak dużo czasu, że staje się dla wielu osób główną aktywnością życiową, często, choć nie ma tu prostej reguły, stanowiącą źródło utrzymania.
2. Innego rodzaju działaniem jest odtwarzanie określonych zbiorowości ludzkich z przeszłości, na przykład kręgu rycerskiego, warsztatu rzemieślniczego, trupy artystów czy oddziału wojskowego. Odbudowa wybranych fragmentów nieistniejącej w teraźniejszości tkanki społecznej polega na uczeniu się ról pełnionych przez członków historycznej zbiorowości, relacji z osobami pełniącymi inne role w grupie, kompletowaniu związanych z poszczególnymi rolami materialnych artefaktów oraz na poznawaniu sposobów posługiwania się nimi. Proces odtwarzania określonej grupy jest niezbędny, aby w trakcie
3. Inscenizacji (trzeci typ działań rekonstrukcyjnych) umożliwić pokazanie, jak podobna zbiorowość funkcjonowała w praktyce, a więc np. zaprezentowanie działania dawnego warsztatu rzemieślniczego, wejścia książęcego orszaku do miasta, turnieju rycerskiego bądź ćwiczeń dawnego oddziału wojskowego.
4. Czwarty typ działań stanowią rekonstrukcje bitew, zdarzeń historycznych czy obrzędów – trudne z logistycznego punktu widzenia złożone imprezy, zorganizowane według rozbudowanego scenariusza, tworzącego narracje złożone z sekwencji wydarzeń, trwające wiele godzin, a nawet dni, i wymagające zaangażowania znacznej liczby osób.

Publiczne imprezy (np. rekonstrukcje wydarzeń, defilady, pokazy, turnieje, festyny, festiwale, zloty) mają zasadnicze znaczenie dla ruchu rekonstrukcji historycznych, gdyż nowoczesne odtwórstwo powstaje z praktyki. Stanowią one forum publicznej prezentacji dorobku i zwieńczenie pracy poszczególnych grup. Są też one okazją do spotkań rekonstruktorów, do dyskusji oraz wymiany doświadczeń. Wynikiem takich konfrontacji jest określenie standardów działania, celów rozwoju poszczególnych nurtów ruchu, a także tworzenie nieformalnej hierarchii – wyłonienie liderów i grup przewodnich, o największym autorytecie i osiągnięciach.

Uczestnicy rekonstrukcji historycznych w Polsce

Rekonstrukcja bitwy o Olszynkę Grochowską w Parku Skaryszewskim w Warszawie

Rekonstrukcja starć z czasu insurekcji warszawskiej w Ogrodzie Saskim

Rekonstruktorzy interesują się różnymi epokami z przeszłości. W skali światowej znaleźć można grupy zajmujące się odtwarzaniem różnorodnych okresów historycznych, od pradziejów do XXI wieku. W Polsce dotychczas ukształtowały się następujące nurty rekonstrukcji:

1. antyczny (pradziejowy) – obejmujący zasadniczo okres do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego;
2. wczesnośredniowieczny – dotyczący okresu od wędrówek ludów (choć często zaliczanego do poprzedniej epoki) do końca XI wieku;
3. trzynastowieczny – będący epoką „długich kolczug i hełmów garnczkowych” i obejmujący czasy od końca XI wieku do początków wieku XIV;
4. późnośredniowieczny (tzw. okołogrunwaldzki) – okres zasadniczo od połowy XIV do okolic roku 1420;
5. schyłek średniowiecza – 1420-1500;
6. siedemnastowieczny – czasy przedstawione w Trylogii Sienkiewicza;
7. osiemnastowieczny (czasy saskie, czasy stanisławowskie)
8. napoleoński (choć to nazwa umowna, bo w Polsce obejmuje okres od końca XVIII w.do 1831 r.);
9. dwudziestowieczny, najliczniej reprezentowany przez środowiska nawiązujące do tradycji polskiej kawalerii oraz grupy odtwarzające II wojnę światową;
10. współczesny – obejmujący okres od zakończenia II wojny światowej po najnowsze konflikty zbrojne XXI wieku.

Nurtami charakterystycznymi dla Polski są rekonstrukcje bitew II wojny światowej stoczonych na terytorium II Rzeczypospolitej oraz wydarzeń z okresu powstania styczniowego oraz odtwarzanie oddziałów kawalerii polskiej z okresu międzywojennego.

Działania odtwórcze skupiają się na rekonstruowaniu działań militarnych (ang. combat reenacting) lub na inscenizowaniu aktywności pokojowej (ang. living history). Oba te nurty odtwórstwa uzupełniają się i często współwystępują w ramach tych samych imprez, ale w poszczególnych krajach różne epoki oraz typy aktywności zyskują mniejszą lub większą popularność wśród rekonstruktorów. Ich zainteresowania zależą w dużym stopniu od biegu dziejów konkretnego kraju czy regionu, dlatego w Polsce rekonstrukcje militarne (zwłaszcza gdy chodzi o XX wiek) rozwijają się lepiej niż „living history”. W Stanach Zjednoczonych natomiast inscenizacje bitew są równie popularne, jak odtwarzanie aktywności pokojowej, w tym codziennej egzystencji zwykłych ludzi żyjących w przeszłości.

Odtworzenie kuźni polowej wojsk Królestwa Kongresowego przez członków warszawskiego Stow. Artylerii Dawnej „Arsenał”

Największą grupę wśród uczestników rekonstrukcji historycznych stanowią osoby nie zajmujące się zawodową problematyką historyczną. Są to z reguły amatorzy, którzy traktują uprawianie żywej historii/ odtwórstwo historyczne/ rekonstrukcje historyczne jako hobby. Uczestnicy w obrębie tej grupy rekrutują się poczynając od grup młodzieżowych wraz z rodzicami, do osób starszych posiadających już doświadczenie życiowe. Wśród dorosłych uczestników przeważają studenci, z grup zawodowych zaznacza się nadreprezentacja np. strażaków, policjantów, żołnierzy zawodowych (czynnych i emerytowanych) oraz osób zajmujących się zawodowo problematyką historyczną. Z punktu widzenia postaw uczestników rdzeń ruchu stanowią stosunkowo wąskie kręgi entuzjastów, którzy (niezależnie od źródła utrzymania) traktują rekonstrukcję poważnie i profesjonalnie, regularnie uczestniczą w pracy swych grup czy stowarzyszeń, prowadzą studia nad interesującą ich epoką, kompletują ubiory, organizują wydarzenia i inscenizacje. Entuzjastycznych rekonstruktorów nie ma w Polsce zbyt wielu, ich liczba pod koniec 2006 roku nie przekraczała 5 tysięcy: nieco ponad 3000 w grupach średniowiecznych, około 300 w rekonstrukcjach napoleońskich i około 1000 w rekonstrukcjach dwudziestowiecznych. Dokładne dane nie są dostępne, gdyż w zdecentralizowanym ruchu nie są prowadzone wyliczenia statystyczne, rekonstruktorzy przemieszczają się pomiędzy środowiskami, a z entuzjastami mieszają się znacznie liczniejsi przygodni uczestnicy posiadający przynajmniej część niezbędnego uzbrojenia, sprzętu i umundurowania, lecz o aktywności sezonowej, gdyż nie uczestniczą regularnie w pracach swej grupy, ale obecni są na ważniejszych imprezach i inscenizacjach. Najluźniej związani z ruchem są czynni sympatycy, którzy rekonstrukcję traktują jako wakacyjną zabawę, pożyczając od innych uzbrojenie i stroje, ażeby sporadycznie uczestniczyć w imprezie lub w inscenizacji. Braki w wyposażeniu i uzbrojeniu sympatyków powodują, iż nie zawsze są oni dopuszczani przez zorganizowanych rekonstruktorów do pełnego udziału w imprezach.

Tematyczne publikacje

Dla środowisk kawaleryjskich ważnym pismem przez długi czas był „Nowy Przegląd Kawaleryjski”. W 2011 roku wydawnictwo to po przerwie zaczęto wydawać w zmienionej formie przez nową redakcję pod tytułem „Szabla i Koń”. Wiele miejsca rekonstrukcjom poświęca też miesięcznik „Odkrywca”, a „Militaria XX wieku” wiele uwagi poświęcają broni i sprzętowi wojskowemu.

Ze względu na atrakcyjność turystyczną rekonstrukcji historycznych coraz więcej publikacji Polskiej Organizacji Turystycznej poświęconym jest ich wpływowi na turystykę.

Zobacz też

• archeologia eksperymentalna

Bibliografia

• Michał Bogacki, 2006, Historical reenactment jako nowy sposób prezentacji przeszłości. „Do Broni!”, nr 4, s. 34–37.
• Piotr Tadeusz Kwiatkowski, 2008, Pamięć zbiorowa społeczeństwa polskiego w okresie transformacji. Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa. Rozdział 2.
• Dziedzictwo w akcji. Rekonstrukcja historyczna jako sposób uczestnictwa w kulturze, 2012, Praca zbiorowa, red. Tomasz Szlendak, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa.
• Małgorzata Skotnicka-Palka, Powtarzam powtórzone. Rekonstrukcje historyczne, „Kwartalnik Pamięć i Przyszłość” 2014, nr 4 (26), s. 62–69.
• Rekonstrukcje historyczne jako produkt turystyczny, red. Robert Andrzejczyk, Andrzej Bonusiak, Rzeszów 2019, ss. 140.
• Robert Andrzejczyk, Jan Mazurczak, Paweł Pietrzyk, II Wojna Światowa w polskich muzeach i rekonstrukcjach historycznych. Wybrane obiekty i wydarzenia, Warszawa 2019, ss. 116.