Równoważnik zdania

Równoważnik zdania – wyraz lub ciąg wyrazowy formalnie nietworzący zdania (ponieważ nie zawiera orzeczenia), oddający jednak tę samą treść co zdanie.

Przykłady:

• Piękna pogoda.
• Sprawa zakończona.
• Kto tam?
• Dokąd to?
• Dlaczego tak?
• Nie krzyczeć!
• Cisza! Uwaga!
• Nigdy więcej wojny!

Równoważniki zdań dzielą się na dwa zasadnicze rodzaje:

• wypowiedzi, w których występują wszystkie samodzielne części mowy oprócz czasowników. Zawierają najczęściej szczegóły właśnie omawianej kwestii i występują najczęściej w dialogach: (– Czytam książkę.) – Jaką? – 1222. – Jakiego autora? – Anne Holt.
• wypowiedzi, w których występują czasowniki w formie nieosobowej, najczęściej imiesłowy nieodmienne.

Równoważniki zdań w wypowiedzeniach złożonych

Równoważniki stanowią również części składowe wypowiedzeń złożonych.

[Ten sobie mówi i ten sobie mówi,] pełno radości i krzyku.

Wszystko[, co tylko mogłem przeżyć,] już za mną.

W wypowiedzeniach złożonych najczęściej jako równoważniki zdań występują konstrukcje z imiesłowami przysłówkowymi (współczesnym i uprzednim):

Siedział przy stole, czytając gazetę.

Przeczytawszy gazetę, wyszedł z domu.

Przy stosowaniu imiesłowowych równoważników zdań częste są błędy logiczno-składniowe – głównie wskutek nieznajomości dwóch zasad ich używania, mianowicie:

• zasady tożsamości podmiotów
• zasady jednoczesności albo uprzedniości czynności opisanych przez zdanie główne i równoważnik zdania

– oraz błędy interpunkcyjne.

Zasada tożsamości podmiotów

Polega na tym, że wykonawca czynności wyrażonej imiesłowem nieodmiennym musi być jednocześnie wykonawcą czynności wyrażonej w orzeczeniu w formie osobowej czasownika, na przykład:

Żołnierze maszerowali, głośno śpiewając. (Żołnierze maszerowali i śpiewali – ten sam podmiot)

Niepoprawne są więc zdania typu:

Mając 5 lat, umarła mu matka. (Gdy on miał 5 lat, umarła jego matka – różne podmioty)

Wszedłszy do budynku, nastąpił wybuch. (To nie wybuch wszedł do budynku, a człowiek lub ludzie – różne podmioty.)

Podziwiając grę aktorów, ogarnia człowieka wzruszenie. (Kiedy widz podziwia grę aktorów, ogarnia go wzruszenie – różne podmioty)

Powyższe przykłady są tak zwanymi anakolutami. Użycie równoważników zdań nieodnoszących się do wykonawcy czynności będącego podmiotem zdania głównego dopuszczalne jest jedynie wówczas, gdy są one utartymi zwrotami frazeologicznymi: krótko mówiąc, lekko licząc, prawdę powiedziawszy' itp. Takie wyrażenia są zwykle równoważnikami bezpodmiotowych zdań warunkowych, na przykład: Szczerze mówiąc (jeśliby się miało szczerze powiedzieć), nie byliby tym zachwyceni. Zakładając (jeśli się założy), że macie rację, możemy to uznać. Konstrukcje takie występują często w języku mówionym jako wtrącenia i dopowiedzenia.

Zasada jednoczesności albo uprzedniości czynności w zdaniu głównym i w równoważniku zdania

Wymaga ona, żeby czynność wyrażona imiesłowem kończącym się na -ąc była jednoczesna z czynnością w zdaniu głównym, a czynność wyrażona imiesłowem z końcówką -wszy, -łszy wcześniejsza od czynności w zdaniu głównym:

Jedząc, mlaskał ustami. (Kiedy jadł, mlaskał.)

Zjadłszy ciastko, obtarł usta. (Najpierw zjadł ciastko, potem obtarł usta.)

Niepoprawne są więc konstrukcje, w których równoważnik z imiesłowem współczesnym ma znaczenie uprzedniości:

Podejmując (zamiast: Podjąwszy) się pracy, wykonali ją sumiennie. (Najpierw bowiem się jej podjęli, potem ją wykonali.)

lub następczości:

Zaczęto badania, uzyskując pomyślne wyniki. (zamiast: Zaczęto badania i uzyskano pomyślne wyniki.)

Ogólna zasada interpunkcji dla zdań złożonych z imiesłowowym równoważnikiem zdania

Polega na oddzielaniu przecinkiem równoważnika od innych części zdania:

Idąc ulicą, zachowywali się hałaśliwie.

Przecinek stawia się nawet wówczas, gdy równoważnik ten jest jednym wyrazem bez określeń:

Idąc, rozmawiali.

Ziewnąwszy, zasnął.

Bibliografia

• Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego – zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
• Zenon Klemensiewicz: Zarys składni polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1953.
• Tadeusz Milewski: Językoznawstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967.