Mateusz Cygański

Mateusz Cygański (XVI w., data urodzin i śmierci nieznana) – autor pierwszego dzieła o ptakach w języku polskim pt. Myślistwo ptasze, w którym się opisuje sposób dostawania wszelakiego ptaka, wydrukowanego w Krakowie w 1584 roku, zapomnianego i odkrytego w 1836. Z jego dzieł wynika że był namiętnym myśliwym, który większość swojego życia spędził na Mazowszu. Pochodził ze wsi Cygany (obecnie woj.łódzkie, powiat kutnowski). Myślistwo ptasze to jeden z najstarszych zabytków języka polskiego.

Myślistwo ptasze nie jest typowym dziełem ornitologicznym w dzisiejszym znaczeniu, a traktuje o różnych sposobach polowania na ptaki i z ptakami. Jest to też pierwszy traktat w języku polskim o sokolnictwie. W wiekach średnich łowiectwo i zoologia, a także ornitologia i sokolnictwo, nie były jeszcze odrębne i normą były traktaty łączące wiedzę zoologiczną z łowiecką. Najbardziej znanym przykładem jest De arte venandi cum avibus – słynny traktat ornitologiczny i sokolniczy cesarza Fryderyka II von Hohenstauffen z XIII wieku.

Mateusz Cygański w swoim dziele wymienia wszystkie gatunki ptaków występujących w Polsce według porządku alfabetycznego nazywając je "narodami". Każdy gatunek scharakteryzowany jest na początku w formie rymowanego wiersza, niekiedy tak dobrze, że od razu, nie patrząc na rycinę i nagłówek, natychmiast domyślamy się o jakim ptaku była mowa, a czasami opis jest bardzo niejasny i zupełnie niezrozumiały np.:

Między błotami swój żywot prowadzi

Kulig, na długich przeto nogach chodzi.

Nie wdzięcznym, ale głośnym krzyczy głosem,

Pokiwając na wsze strony nosem".

W odniesieniu do ptaków drapieżnych używanych w sokolnictwie opisuje także pokrótce metody ich układania i polowania z już ułożonymi ptakami.

Czasami, czytając jego dzieło, odnośni się wrażenie, że Myślistwo ptasze napisane zostało bardzo nieudolnym stylem, lecz należy wziąć pod uwagę fakt, że Mateusz Cygański był analfabetą i cały tekst dyktował pisarzowi, a tym samym nie mógł kontrolować napisanego tekstu. Myślistwo ptasze opatrzone jest licznymi rysunkami zaczerpniętymi z innych opracowań. Obecnie dzieło Mateusza Cygańskiego ma wartość tylko historyczną.