Tekst źródłowy strony Traktat brzeski

{{Inne znaczenia}}
: ''Tego traktatu nie należy mylić z wcześniejszym [[Traktat brzeski (9 lutego 1918)|traktatem brzeskim]] z 9 lutego pomiędzy Państwami Centralnymi a Ukraińską Republiką Ludową''.
{{Pokój infobox
 |nazwa            = Traktat brzeski
 |traktat pokojowy = Брестский мирный договор
 |epoka            = czasy najnowsze
 |grafika          = Traktat brzeski 1918.jpg
 |opis             = Część dokumentu traktatu brzeskiego z 1918
 |data             = {{data|1918-03-03|linkuj=nie}}
 |miejsce          = [[Brześć]]
 |wynik            = wycofanie Rosji z działań [[I wojna światowa|I wojny światowej]], straty terytorialne Rosji, uznanie niepodległości państw utworzonych przez [[państwa centralne]] na dotychczasowych terytoriach Rosji
 |przyczyna        = 
 |terytorium       = 
 |strona1          = {{państwo|GER|1871}}<br />{{państwo|Austro-Węgry}}<br />{{państwo|TUR|1844}}<br />{{państwo|BGR|1908}}
 |strona2          = {{państwo|RUS|1918}}
 |przywódca1       = [[Leopold Bawarski]],<br />gen. [[Max Hoffmann]]<br />[[Ottokar Czernin]],<br />[[Mehmet Talaat|Talaat Pasza]],<br />[[Wasił Radosławow]]
 |przywódca2       = [[Adolf Joffe]],<br />[[Lew Karachan]]
 |commons          = Category:Treaty of Brest-Litovsk
}}
[[Plik:Bundesarchiv Bild 183-R92623, Brest-Litowsk, Waffenstillstandsabkommen.jpg|thumb|upright=1.2|Podpisanie zawieszenia broni 15 XII 1917. Po stronie państw centralnych podpisuje książę [[Leopold Bawarski]], dalej gen. [[Max Hoffmann]], po stronie sowieckiej od prawej [[Lew Kamieniew]], [[Adolf Joffe]] (przewodniczący delegacji), [[Anastasija Bicenko]], Michaił N. Pokrowski; stoi [[Lew Karachan]] (sekretarz delegacji)]]
[[Plik:Hoffman czernin talaat kuhlman brest litovsk.jpg|thumb|upright=1.2|Gen. [[Max Hoffmann]], [[Ottokar Czernin]], [[Mehmet Talaat|Talaat Pasza]] i {{link-interwiki|Richard von Kühlmann|Q=Q216109}} podczas rokowań pokojowych w Brześciu]]
[[Plik:Trotzki Deutsche Brest-Litowsk1917.jpg|thumb|upright=1.2|Przyjazd [[Lew Trocki|Lwa Trockiego]] na czele sowieckiej delegacji pokojowej – dworzec kolejowy w Brześciu]]
[[Plik:SovietDelegatesAtBrestLitovsk.jpg|thumb|upright=1.2|Delegacja [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosji Sowieckiej]] na rokowania pokojowe. Siedzą (od lewej) [[Lew Kamieniew]], [[Adolf Joffe]], [[Anastasija Bicenko]]. Stoją Lipski, [[Pēteris Stučka|Peteris Stuczka]], [[Lew Trocki]], [[Lew Karachan]]]]
[[Plik:Bieraście, Bazylanskaja. Берасьце, Базылянская (1916).jpg|thumb|upright=1.2|Biały Pałac [[Twierdza Brzeska|Twierdzy Brześć]], miejsce podpisania traktatu<ref name="Wrzesień 1939"/>]]
[[Plik:Map Treaty of Brest-Litovsk-en.jpg|mały|Linia frontu w grudniu 1917 i obszar okupowany przez państwa centralne po traktacie brzeskim]]
[[Plik:Map Treaty Brest-Litovsk.jpg|mały|Granice wyznaczone w traktacie]]
'''Traktat brzeski''' – [[traktat pokojowy]] podpisany w [[Brześć|Brześciu]] nad [[Bug]]iem 3 marca 1918 (w czasie [[I wojna światowa|I wojny światowej]]), między [[Cesarstwo Niemieckie|Cesarstwem Niemieckim]], [[Austro-Węgry|Austro-Węgrami]] oraz ich sojusznikami: [[Carstwo Bułgarii|Carstwem Bułgarii]] i [[Imperium Osmańskie|Imperium Osmańskim]] ([[Państwa centralne|państwami centralnymi]]) a [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosją Sowiecką]].

== Historia ==
Jednym ze sztandarowych postulatów [[bolszewicy|bolszewików]], przed zbrojnym przejęciem władzy w wyniku [[Rewolucja październikowa|rewolucji październikowej]], było podpisanie separatystycznego pokoju i wycofanie Rosji z [[I wojna światowa|I wojny światowej]], wbrew zobowiązaniom wobec [[Ententa|Ententy]]. Po objęciu władzy, przywódca bolszewików [[Włodzimierz Lenin]] zadecydował o wycofaniu Rosji z wojny światowej. Lenin uważał, że ustanowienie pokoju z państwami centralnymi, wobec pacyfistycznych nastrojów żołnierzy rosyjskich będzie narzędziem do trwałego przejęcia władzy w Rosji przez bolszewików. Inni bolszewicy – w szczególności [[Nikołaj Bucharin]] i lewicowi komuniści – uważali inaczej. Ich zdaniem pokój z państwami centralnymi jest zdradą ruchu rewolucyjnego, a Rosja powinna prowadzić ''rewolucyjną wojnę obronną,'' która poskutkuje wybuchem w Niemczech powstania proletariatu.

Lenin w ostrożny sposób nie zgodził się na jawne rozmowy pokojowe. Zamiast tego w dekrecie o pokoju zaproponował trzymiesięczny okres zawieszenia broni, które zostało następnie zatwierdzone przez II Zjazd Rad i przedstawione rządom Niemiec i Austro-Węgier. Niemcy odpowiedziały na ofertę pozytywnie, widząc to jako szansę na skupienie swojej uwagi na [[front zachodni (I wojna światowa)|froncie zachodnim]]. W listopadzie ruszyły rozmowy pokojowe, które toczyły się w siedzibie niemieckiego dowództwa na [[Front wschodni (I wojna światowa)|froncie wschodnim]] w okupowanym [[Brześć|Brześciu Litewskim]]. Delegacja rosyjska składała się z [[Lew Trocki|Lwa Trockiego]] i [[Adolf Joffe|Adolfa Joffego]]. Obie strony zgodziły się na jedenaście dni zawieszenia broni, po jego upływie przedłużyły go aż do stycznia.

Negocjacje nie odbyły się bez sporów między Rosją Sowiecką a państwami centralnymi. Niemcy żądali, aby Rosja uznała ich wojenne zdobycze obejmujące Polskę, Litwę i [[Kurlandia|Kurlandię]]. Bolszewicy upierali się, że aneksja tych terenów przez Niemców jest naruszeniem prawa narodów do samostanowienia i że pokój musi być osiągnięty bez aneksji terytorialnych. Wśród bolszewików wciąż panował rewolucyjny entuzjazm, stąd też celowo przedłużali rozmowy w sprawie pokoju tak, aby dać szansę na rozlanie się rewolucji proletariackiej na cały kontynent. 7 stycznia 1918 roku Trocki powrócił z Brześcia Litewskiego do [[Petersburg|Piotrogrodu]], informując, że rządy centralne przedstawiły Rosji ultimatum – albo Rosja zaakceptuje żądania terytorialne Niemiec, albo wojna zostanie wznowiona. 8 stycznia Lenin wygłosił przemowę do Trzeciego Wszechrosyjskiego Zjazdu Rad. Wezwał w niej delegatów do przyjęcia propozycji Niemiec. Twierdził, że straty terytorialne są dopuszczalne, jeżeli zapewnią przetrwanie rządu rewolucyjnego. Większość bolszewików odrzuciła to stanowisko w nadziei na kontynuowanie przedłużenia rozejmu.

10 lutego Niemcy i państwa centralne wydały drugie ultimatum, Komitet Centralny bolszewików odrzucił je jednak pomimo żądań Lenina. 18 lutego armia niemiecka wznowiła antyrosyjską ofensywę, zbliżając się coraz bardziej do Piotrogrodu. Po niemieckiej ofensywie, Lenin ponownie wezwał KC swojej partii do zaakceptowania żądań państw centralnych. Tym razem wygrał głosowanie KC siedmioma do pięciu głosów. Lewicowi komuniści i Bucharin podtrzymali stanowisko antypokojowe. 23 lutego państwa centralne wydały nowe ultimatum, w którym zażądały od Rosji uznanie kontroli niemieckiej nie tylko nad Polską, Finlandią, Estonią, Litwą, Łotwą, ale także by Rosja uznała niepodległość [[Ukraina|Ukrainy]]. W przypadku odmowy zagrozili inwazją na samą Rosję. 3 marca delegacja bolszewicka podpisała w Białym Pałacu [[Twierdza Brzeska|Twierdzy Brześć]]<ref name="Wrzesień 1939">''Wielki Leksykon Uzbrojenia. Wrzesień 1939'', tom 66. Twierdza Brzeska, wyd. 2015, s. 13</ref> traktat pokojowy znany jako traktat brzeski. [[Adolf Joffe]] odmówił podpisania traktatu, uchylił się od tego również Trocki i [[Grigorij Zinowjew|Zinowjew]]. Ostatecznie traktat podpisał po dłuższych perswazjach [[Grigorij Sokolnikow]], w skład delegacji sowieckiej wchodzili również [[Gieorgij Cziczerin]] i [[Lew Karachan]]<ref>{{Cytuj|autor = [[Richard Pipes]]; |tytuł = Rewolucja Rosyjska |data = 1994 |isbn = 83-01-11521-1 |inni = Tadeusz Szafar (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = PWN |s = 469 |oclc = 69600798}}</ref>.

Obradujący w dniach 6–8 marca 1918 VII zjazd [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|SDPRR(b)/RKP(b)]] w tajnej rezolucji upoważnił Komitet Centralny do ''zerwania w każdej chwili wszystkich traktatów zawartych z państwami imperialistycznymi i burżuazyjnymi, jak również do wypowiedzenia im wojny''. Tajna rezolucja, choć związana bezpośrednio z traktatem brzeskim, nigdy nie została formalnie unieważniona i upoważniała KC partii komunistycznej do zrywania wedle uznania wszelkich porozumień międzynarodowych zawartych przez rząd sowiecki i wypowiadania wojny wszystkim krajom<ref>{{Cytuj|autor = [[Richard Pipes]]; |tytuł = Rewolucja Rosyjska |data = 1994 |isbn = 83-01-11521-1 |inni = Tadeusz Szafar (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = PWN |s = 474, 477 |oclc = 69600798}}</ref>. W dniu 14 marca IV Nadzwyczajny Wszechrosyjski Zjazd Rad ratyfikował traktat<ref name=":0">{{Cytuj stronę|tytuł = Bandycki pokój bolszewików. Rosja zawyła, a Leninowi grunt osuwał się spod nóg |opublikowany = wyborcza.pl |data dostępu = 2018-10-23 |url = http://wyborcza.pl/alehistoria/7,121681,24059114,bandycki-pokoj-bolszewikow-rosja-zawyla-a-leninowi-grunt.html}}</ref>.

== Zainteresowane podmioty, niebędące stronami traktatu ==
Udziałem w rokowaniach pokojowych zainteresowane były niektóre państwa sukcesyjne Rosji oraz podmioty mogące uzyskać taki status.

Delegacja proklamowanej 25 stycznia 1918 [[Ukraińska Republika Ludowa|Ukraińskiej Republiki Ludowej]], którą państwa centralne wcześniej uznały poprzez [[Traktat brzeski (9 lutego 1918)|osobny, zawarty również w Brześciu traktat]] (który wytyczał zachodnią i północno-zachodnią granicę URL), uczestniczyła także w rokowaniach pokojowych z Rosją, niemniej jednak państwo to nie stało się ostatecznie stroną traktatu Państw Centralnych z Rosją, a [[Konferencja pokojowa Ukrainy i Rosji (1918)|preliminaryjny traktat pokojowy Ukrainy z Rosją bolszewicką]] zawarty został dopiero 12 czerwca 1918 roku, już przez [[Państwo Ukraińskie (hetmanat)|Państwo Ukraińskie]], które zastąpiło URL w wyniku zamachu stanu dokonanego z inspiracji państw centralnych.

Na rokowania pokojowe do Brześcia przybyli trzej przedstawiciele [[Rada Białoruskiej Republiki Ludowej|Rady Zjazdu Wszechbiałoruskiego]]: [[Szymon Rak-Michajłowski]], [[Iwan Sierada]] i [[Alaksandr Cwikiewicz]]. Planowali oni wziąć udział w rokowaniach jako strona reprezentująca Białoruś. Rada Zjazdu postawiła przed nimi zadanie obrony niepodzielności terytorium Białorusi jako podmiotu demokratycznej rosyjskiej federacji. Przedstawiciele Rady Zjazdu nie uzyskali jednak zgody na wzięcie udziału jako strona rokowań w wyniku sprzeciwu Lwa Trockiego. Pełnili więc jedynie rolę obserwatorów ze strony [[Ukraińska Republika Ludowa|Ukraińskiej Republiki Ludowej]] i nie zdołali doprowadzić do przyjęcia któregokolwiek ze swych postulatów<ref name=a>{{odn|ref=nie|Michaluk|2010|s=218}}.</ref>.

Przeciwko udziałowi w rokowaniach delegacji Rady Regencyjnej [[Królestwo Polskie (1917–1918)|Królestwa Polskiego]] były wszystkie strony negocjacji pokojowych i nie została ona dopuszczona do rozmów. Wraz z niekorzystnymi dla Polski postanowieniami traktatu pokojowego z Ukrainą było to przyczyną silnego kryzysu w stosunkach Polaków z Niemcami i Austro-Węgrami.

Udziału w rokowaniach odmówił [[Sejm Zakaukaski]]. Również Finlandia zawarła osobne traktaty z Niemcami.

== Postanowienia ==
* Traktat stanowił wycofanie się Rosji z wojny i zerwanie sojuszu z [[Ententa|Ententą]].
* Władze [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosji Sowieckiej]] zgodziły się ponadto na okupację przez [[Armia Cesarstwa Niemieckiego|armię niemiecką]] terenów na wschód od ustalonej traktatem linii granicznej.
* Oznaczało to utratę przez Rosję terenów:
** [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]]
** Litwy
** Łotwy
** Estonii
** zachodniej Białorusi
** Finlandii i [[Wyspy Alandzkie|Wysp Alandzkich]]
** okręgów [[Kars]]u, [[Ardahan]]u i [[Batumi]] na Zakaukaziu<ref group="uwaga">[[Obwód karski]] i [[Obwód batumski|batumski]] zostały przyznane Rosji w 1878.</ref>.
* Rosja uznała niepodległość Polski, Ukrainy, Finlandii i państw bałtyckich<ref group="uwaga">Niepodległość Gruzji została uznana dodatkowym traktatem z sierpnia 1918.</ref><ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = Zank | imię = Wolfgang | tytuł = Land zwischen den Fronten | czasopismo = DIE ZEIT Geschichte | wolumin = Die Russen und Wir | wydanie = 3 | strony = 62 | data = 2015}}</ref>.
* Rosja została zobowiązana do:
** zdemobilizowania całej [[Armia Czerwona|armii]]
** zawarcia pokoju z Ukrainą.

* Zachodnia granica Rosji ustalona traktatem rozpoczynała się nad [[Zatoka Ryska|Zatoką Ryską]] w miejscowości Jespar. W miejscowości [[Ogre (miasto)|Ogre]] dochodziła do [[Dźwina|Dźwiny]] i podążała w górę jej biegu przez [[Dyneburg]]. W [[Druja|Drui]] kierowała się na południowy zachód przez [[Widze]], [[Święciany]] (pozostałe po stronie zachodniej), [[Michaliszki]], [[Słobódka (rejon brasławski)|Słobódkę]], [[Oszmiana|Oszmianę]] i [[Zelwa (osiedle typu miejskiego)|Zelwę]] do granicy proklamowanej [[Ukraińska Republika Ludowa|Ukraińskiej Republiki Ludowej]], która była odrębnym podmiotem traktatu<ref>Por. [[Mieczysław Tanty]]: „Rewolucja rosyjska a sprawa polska 1917–1918”, Warszawa 1987, {{ISBN|83-203-2255-3}}.</ref>.
* W punkcie trzecim tajnego protokołu do traktatu rząd sowiecki zobowiązał się, że ''rozbroi i nie dopuści do formowania nowych oddziałów polskich w Rosji''<ref>Jerzy Gruszczyński „Z Syberii do niepodległej Polski”, {{ISBN|978-83-910513-3-7}}.</ref>
* W podpisanym 27 sierpnia 1918 r. traktacie dodatkowym Rosja wyraziła zgodę na zapłacenie Niemcom reperacji wojennych w wysokości 6 mld marek (dzisiejsze 200 mld dol.), z których 10 i 30 września przekazali Niemcom 662,5 mln marek<ref name=":0" />.

== Konsekwencje ==
Traktat miał ogromne znaczenie dla Niemiec, pozwalając przerzucić na zachód 44 dywizje niemieckie.

Traktatem brzeskim Rosja zakończyła swój udział w [[I wojna światowa|I wojnie światowej]], co spowodowało wykluczenie delegacji rosyjskiej z obrad [[traktat wersalski|paryskiej konferencji pokojowej]] w 1919. Traktat spowodował ogromne straty terytorialne Rosji, stąd też był bardzo niepopularny wśród wszelakich orientacji politycznych w Rosji. Biuro Moskiewskie regionalnej partii bolszewickiej oficjalnie ogłosiło swój sprzeciw wobec traktatu. [[Partia Lewicowych Socjalistów-Rewolucjonistów|Lewicowi eserowcy]] i kilku bolszewików na znak protestu zrezygnowało z funkcji ministerialnych (w części wracając na nie później). Lewicowi eserowcy, chcąc doprowadzić do wznowienia wojny z Niemcami, podjęli się zamachu na niemieckiego ambasadora w kraju, [[Wilhelm von Mirbach-Harff|Wilhelma von Mirbach-Harffa]]. Zamach stał się sygnałem dla [[powstanie lewicowych eserowców|nieudanej próby antybolszewickiego puczu]] 6 lipca 1918 roku.

Po tym jak traktat został podpisany, rząd sowiecki koncentrował swoją uwagę na próbie wzniecenia rewolucji proletariackiej w Niemczech. Wydano szereg antywojennych i antyrządowych publikacji, które były rozsyłane pośród wojsk niemieckich. Rozgniewany rząd Niemiec wyrzucił w odwecie przedstawicieli rządu Rosji ze swojego terytorium. Wkrótce po akcji propagandowej niemiecki cesarz [[Wilhelm II Hohenzollern|Wilhelm II]] abdykował, a nowy rząd 11 listopada 1918 roku podpisał [[rozejm w Compiègne (1918)|w Compiègne rozejm]] z [[Ententa|Ententą]]. Rozejm w Compiegne w art. XV i [[traktat wersalski]] w art. 116, 259 i 292 uznawały pokój brzeski wraz ze wszystkimi dodatkami za niebyły, nakazując [[Republika Weimarska|Rzeszy]] rezygnację ze wszystkich korzyści z niego uzyskanych. Równocześnie Rzesza zobowiązana została ''szanować niepodległość wszystkich terytoriów, które stanowiły część byłego Cesarstwa rosyjskiego w dniu 1 sierpnia 1914 roku jako trwałą i niezbywalną'' (art. 116) oraz przyjąć ''obowiązek uznania w całej pełni wszelkich traktatów lub układów, które by Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone zawarły z Państwami czy to już utworzonymi, czy powstać mającymi na całym lub na części terytorium dawniejszego Cesarstwa rosyjskiego, w jego granicach z 1 sierpnia 1914, oraz obowiązek uznania granic tychże państw, jakie zostaną ustalone'' (art. 117)<ref>Takie same zobowiązania wprowadzały układy z sojusznikami Rzeszy, np. [[Traktat w Saint-Germain-en-Laye (1919)|Traktat w Saint-Germain-en-Laye]] w art. 87, 210 i 244 czy [[Traktat w Neuilly-sur-Seine]] w art. 58, 143 i 171.</ref><ref>RFSRR po fiasku zaprowadzenia marionetkowych reżimów w tych państwach (jak [[Vincas Mickevičius-Kapsukas|Kapsukasa]] na Litwie, [[Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski|TKRP]] w Polsce) zawarła z nimi układy pokojowe ([[traktat ryski (1920)|traktat ryski]], [[Traktat w Tartu (sowiecko-estoński)|traktat w Tartu]], [[traktat litewsko-sowiecki (1920)|traktat litewsko-sowiecki]]), złamane w latach 1939–1940 w wyniku [[pakt Ribbentrop-Mołotow|paktu Ribbentrop-Mołotow]]. Natomiast Ukraina i państwa zakaukaskie stały się „republikami radzieckimi” w okresie 1920/21.</ref>.

Po rozejmie w Compiègne rząd bolszewicki uznał postanowienia traktatu za nieistniejące.

[[Układ w Rapallo]] z 1922 oznaczał wzajemną rezygnację z [[reparacje wojenne|reparacji wojennych]] między Republiką Weimarską i [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|RFSRR]].

== Zobacz też ==
* [[traktat w Bukareszcie (1918)]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko = Michaluk| imię = Dorota| autor link = Dorota Michaluk| tytuł = Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. U podstaw białoruskiej państwowości| wydawca = Wydawnictwo Naukowe [[Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu|Uniwersytetu Mikołaja Kopernika]]| miejsce = Toruń| rok = 2010| strony = 597| isbn = 978-83-231-2484-9| odn = tak}}
* [[Richard Pipes]], ''Rewolucja Rosyjska'' Warszawa [[1994]]; Wyd. [[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]]; {{ISBN|83-01-11521-1}}.

== Linki zewnętrzne ==
* [http://avalon.law.yale.edu/20th_century/bl34.asp#treatytext Pełny tekst traktatu z załącznikami (strona Yale University, Avalon Law Project)] {{lang|en}}
* [https://de.wikisource.org/wiki/Friedensvertrag_zwischen_Deutschland,_%C3%96sterreich-Ungarn,_Bulgarien_und_der_T%C3%BCrkei_einerseits_und_Ru%C3%9Fland_andererseits Tekst traktatu bez dodatków] {{lang|de|ru}}
* [https://ia800306.us.archive.org/16/items/brestlitovskthef018745mbp/brestlitovskthef018745mbp.pdf Brest-Litovsk the Forgotten Peace, March 1918] {{lang|en}}

{{Traktaty kończące I WŚ}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:1918 w Rosji]]
[[Kategoria:I wojna światowa]]
[[Kategoria:Historia Brześcia]]
[[Kategoria:Historia prawa międzynarodowego]]
[[Kategoria:Rosyjska FSRR 1917–1922]]
[[Kategoria:Traktaty międzynarodowe Austrii]]
[[Kategoria:Traktaty międzynarodowe Imperium Osmańskiego]]
[[Kategoria:Traktaty międzynarodowe Rosji]]
[[Kategoria:Traktaty pokojowe]]
[[Kategoria:Traktaty rosyjsko-tureckie]]
[[Kategoria:Ukraińska Republika Ludowa]]