Trzeci Ordynek w Gdańsku
Trzeci Ordynek w Gdańsku – reprezentacja pospólstwa we władzach miejskich Gdańska w XVI–XIX w.
Historia
[edytuj | edytuj kod]XVI wiek
[edytuj | edytuj kod]Delegaturę pospólstwa powołano 20 lipca 1526 roku na podstawie statutów króla polskiego Zygmunta I Starego, stanowiących odtąd fundament ustroju miasta[1]. Powołani do zgromadzenia członkowie zasiadali w niej dożywotnio[2]. Trzeci Ordynek składał się ze 100 członków[3][4], dzielił się na 4 kwartały[1] – jednostki topograficzno-administracyjne[5], spośród których każdy liczył 25 członków[1]. Godność tę reprezentowali przedstawiciele najważniejszych w pierwszej połowie XVI wieku 4 cechów głównych (rzeźnicy, piekarze, szewcy i kowale)[6]. Celem delegatury miała być przeciwwaga samowoli rady miejskiej[3]. Powołani do władzy lokalnej rzemieślnicy uzależnieni byli od Rady Miasta[2], której przysługiwało do 1678 r. prawo mianowania nowych członków, zwoływania ich na posiedzenia i wysuwania problemów do dyskusji[1]. Zgodność uchwały i wniosków Ordynku została objęta kontrolą królewską[7]. Trzeci Ordynek nie miał prawa do kontroli dochodów i wydatków z budżetu miasta[1].
W 1545 roku reprezentanci pospólstwa starali się zmusić Radę Miasta do ustępstw ustrojowych. Wystąpili z żądaniem między innymi o przywilej do zwoływania swoich posiedzeń przynajmniej dwa razy w roku, a także o lepsze traktowanie mieszczan, ograniczenia zbędnych wydatków, reformy sądownictwa, powołania po 8 przedstawicieli z każdego kwartału do polubownego załatwiania sporów. Domagano się zlikwidowania lichwy, przestrzegania statutów cechowych, zmniejszenia prac publicznych (szarwarków) na Żuławach, stosowania ograniczeń wobec obcych nieposiadających prawa miejskiego oraz wobec Żydów i Romów[1].
Po odrzuceniu postulatów, w sierpniu 1552 r. Trzeci Ordynek wystąpił z kolejnymi żądaniami. Dotyczyły one między innymi: zakazu praktykowania nepotyzmu w Radzie Miasta, możliwości zwoływania własnych posiedzeń najmniej dwa razy w roku i obsadzania wolnych miejsc we własnej reprezentacji, zakazu podejmowania uchwał we wszystkich ważniejszych sprawach bez zgody Trzeciego Ordynku, nałożenia na Radę Miejską obowiązku składania przed jego delegatami rachunków z działalności finansowej, poszanowania praw i przywilejów cechowych[1].
XVII wiek
[edytuj | edytuj kod]W 1626 roku wchodzący w skład ordynku Kwartał Rybacki sprzeciwił się współpracy Gdańska z królem Gustawem II Adolfem przeciwko Zygmuntowi III Wazy. Stanowisko to przesądziło o zaniechaniu kolaboracji miasta ze Szwecją[8].
W roku 1659 delegaci przeforsowali odebranie rajcom i przekazanie komisjom złożonym z delegatów Trzeciego Ordynku zarządzanie majątkiem i dochodami stałymi miasta. Podczas pobytu króla Jana III Sobieskiego w Gdańsku miał miejsce w mieście spór pomiędzy cechami, a radą miasta. Oba organy dążyły do zjednania sobie Ordynku, co stało się dla delegatury pospólstwa korzystne. Przedstawione władcy przez Trzeci Ordynek postulaty uzyskały przychylność[9], znajdując odbicie w wydanym z 12 lutego 1678 r. dekrecie regulującym gdańskie spory[10]. Zapis reform królewskich został wydany drukiem ("Concordata von Anno 1678"). Tego roku delegaci wywalczyli prawo wysuwania dwóch kandydatów na swoich przedstawicieli oraz na mistrzów kwartałów, z których jednego Rada Miasta powoływała na wolne stanowisko[9]. W ten sposób Trzeci Ordynek uzyskał uniezależnienie od decydowania przez radę o swoim składzie[1][10]. Reprezentacja pospólstwa otrzymała kompetencje współdysponenta i współzarządcy finansami Gdańska[9]. W XVII wieku, stuleciu wojen, przedstawiciele Trzeciego Ordynku wchodzili w skład Rady Wojennej, która miała zadanie czuwać nad sprawami organizacji obrony miasta. Liczba przedstawicieli pospólstwa odpowiedzialnych za wojskowość wynosiła od 4 do 8[11]. Do reprezentantów Trzeciego Ordynku w Radzie Wojennej należał żyjący w latach 1600-1657 Jakub Stüve[12].
XVIII-XIX wiek
[edytuj | edytuj kod]Podczas epidemii dżumy w 1709 roku czterech przedstawicieli Trzeciego Ordynku, po jednych z każdego kwartału, wchodziło w skład zawiązanej Rady Zdrowia (Collegium Sanitatis), której celem było kierowanie akcją walki z zarazą. Do zadań przedstawicieli stanu średniego należało między innymi rozdzielanie żywności chorym[13].
W połowie XVIII wieku członkowie Trzeciego Ordynku stali się główną siłą opozycji przeciw Radzie Miasta. W 1749 roku powołano ośmioosobową komisję, która opracowała w 68 punktach zażalenie do króla polskiego Augusta III na jej działalność i politykę. Postulaty zostały przez władcę zaakceptowane 10 lutego 1750 r[1]. W wydanej 20 lipca 1750 ordynacji król zagwarantował kupcom 1/3 miejsc w Radzie i Ławie[14], a także przyznał prawo do wnoszenia spraw pod obrady na każdym posiedzeniu władzy miejskiej. W razie trudności ze strony Rady Miejskiej wprowadzone zostało prawo odwołania się do króla, który zlecił generalną rewizję wilkierza i zmodyfikował system podejmowania uchwał. August III nakazał wprowadzić reprezentantów Trzeciego Ordynku do wszystkich organów podatkowych oraz ustanowił obowiązek przyjęcia wyborów przez wybrane osoby[1].
W styczniu 1752 roku odbyła się sprawa w sądzie asesorskim, w której Trzeci Ordynek pozwał Radę. W wyniku rozprawy nakazano rajcom uznanie ordynacji królewskiej za obowiązujące wieczyste prawo. Zagrożono jednocześnie Radzie, że dalszy opór będzie wiązał się z konsekwencjami w postaci sankcji finansowych[15].
W 1761 roku miała miejsce reforma ustroju miasta. Wniesione przez nią zmiany przyniosły członkom ordynku możliwość pełnienia godności rajcy[16].
Reformy Trzeciego Ordynku przetrwały do przejęcia Gdańska przez Prusy i formalnego rozwiązania reprezentacji w 1793 roku[1]. Działalność delegatury przywrócono w I Wolnym Mieście Gdańsku (1807–1814)[17]. 15 lipca 1807 roku do Trzeciego Ordynku przyłączono Stare Miasto jako piąty kwartał[1].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i j k l TRZECI ORDYNEK – Encyklopedia Gdańska [online], gdansk.gedanopedia.pl [dostęp 2022-02-09].
- ↑ a b Edmund Cieślak, Przemiany społeczno-polityczne w Gdańsku od XV do XVIII wieku, „Komunikaty Instytutu Bałtyckiego”, Z. 44, 1998, s. 9, ISSN 0137-5253.
- ↑ a b Konrad Rogóyski, Troski Zygmunta Starego o Bałtyk, 1939, s. 204.
- ↑ Jerzy Piskorzyński, Gobelin ze srebrnym ortem, „Jantarowe Szlaki”, 1, 2004, s. 24, ISSN 0209-3847.
- ↑ KWARTAŁY – Encyklopedia Gdańska [online], gdansk.gedanopedia.pl [dostęp 2022-02-09].
- ↑ Stanisław Kutrzeba (red.), Gdańsk. Przeszłość i teraźniejszość, Lwów-Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich, 1928, s. 69.
- ↑ Konrad Rogóyski, Troski Zygmunta Starego o Bałtyk, 1939, s. 205.
- ↑ Grzegorz Ruta, Historia współpracy i konfliktów między Szwecją i Gdańskiem, „Jantarowe Szlaki” (3), 2009, s. 2, ISSN 0209-3847.
- ↑ a b c Edmund Cieślak, Przemiany społeczno-polityczne w Gdańsku od XV do XVIII wieku, „Komunikaty Instytutu Bałtyckiego”, Z. 44, 1998, s. 11, ISSN 0137-5253.
- ↑ a b Kazimierz Jaśkiewicz, Daty i ludzie. Na historycznym szlaku (część V), „Jantarowe Szlaki”, 4, 1996, s. 7, ISSN 0209-3847.
- ↑ Edmund Kotarski, W gdańskiej poezji okolicznościowej XVII wieku, „Nautologia”, nr 2, 1989, s. 16, ISSN 0548-0523.
- ↑ Edmund Kotarski, W gdańskiej poezji okolicznościowej XVII wieku, „Nautologia”, nr 2, 1989, s. 17, ISSN 0548-0523.
- ↑ Waldemar Borzestowski, Wielka dżuma 1709, „30 Dni” (5), 2001, s. 57, ISSN 1506-6487.
- ↑ Edmund Cieślak, Przemiany społeczno-polityczne w Gdańsku od XV do XVIII wieku, „Komunikaty Instytutu Bałtyckiego”, Z. 44, 1998, s. 13, ISSN 0137-5253.
- ↑ Edmund Cieślak, Przemiany społeczno-polityczne w Gdańsku od XV do XVIII wieku, „Komunikaty Instytutu Bałtyckiego”, Z. 44, 1998, s. 14, ISSN 0137-5253.
- ↑ Rudiger Safranski, Schopenhauer, „30 Dni” (2), 2008, s. 62, ISSN 1506-6487.
- ↑ Dzieje miast Rzeczypospolitej Polskiej, t. II-IV, 1930, s. 43.