Tekst źródłowy strony Zagłada Żydów

{{Zamach infobox
 |nazwa           = Zagłada Żydów
 |grafika         = Selection on the ramp at Auschwitz-Birkenau, 1944 (Auschwitz Album) 1b.jpg
 |opis grafiki    = Węgierscy Żydzi w [[Auschwitz-Birkenau]] przed wysłaniem do [[Komora gazowa|komór gazowych]]
 |państwo         = {{państwo|DEU|1935}}<br>{{państwo|POL|GG}}
 |miejsce         = [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|ziemie okupowane]]
 |data            = 1941–1945
 |godzina         = 
 |liczba zabitych = prawie 6 milionów osób
 |liczba rannych  = 
 |typ ataku       = [[ludobójstwo]], [[czystka etniczna]]
 |sprawca         = III Rzesza, w szczególności: [[Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników|NSDAP]], [[Gestapo]], [[Schutzstaffel|SS]], [[SS-Totenkopfverbände|SS-TV]], [[SS-Verfügungstruppe|SS-VT]], [[Wehrmacht]], a także [[Kolaboracja pod okupacją niemiecką podczas II wojny światowej|ich kolaboranci]]
 |współrzędne     = 
 |commons         = Category:The Holocaust
 |wikinews        = Category:The Holocaust
}}

[[Plik:Stroop Report - Warsaw Ghetto Uprising 06b.jpg|thumb|upright=1.2|Żydzi pojmani przez [[Schutzstaffel|SS]] w trakcie tłumienia [[Powstanie w getcie warszawskim|powstania w getcie warszawskim]]]]

'''Zagłada Żydów'''{{r|zagla|Encyklopedia_PWN}}, również '''Holocaust'''{{r|Encyklopedia_PWN}} lub '''Holokaust'''{{r|Encyklopedia_PWN}} ([[Język grecki|gr.]] ὁλόκαυστος ''holokaustos'' – całopalenie, ofiara całopalna), '''Szoa'''{{r|Encyklopedia_PWN}}, '''Churbn Ejrope''' ([[Jidysz|jid]]. חורבן אײראָפּע – zagłada Europy, destrukcja Europy, zniszczenie Europy), '''Churbn Letland'''<ref name=":0">[http://www.jewsoflatvia.com/ Kaufmann, Max, ''Die Vernichtung des Judens Lettlands'' (''The Destruction of the Jews of Latvia''), Munich, 1947].</ref> (jid. חורבן לעטלאנד – zagłada Łotwy) – [[ludobójstwo]] około 6 milionów europejskich [[Żydzi|Żydów]] dokonane w czasie [[II wojna światowa|II wojny światowej]] przez [[III Rzesza|niemiecką III Rzeszę]]{{r|oxforddictionaries.com-definicja|britannica.com-definicja}}<ref>{{Cytuj |url = http://www.bnaibritheurope.org/bbeurope/en/news/news-of-the-lodges/751-invitation-bnai-brith-uk |tytuł = Invitation B’nai B’rith UK |opublikowany = bnaibritheurope.org |język = en |data dostępu = 2019-03-07 |archiwum = https://web.archive.org/web/20190306044437/http://www.bnaibritheurope.org/bbeurope/en/news/news-of-the-lodges/751-invitation-bnai-brith-uk |zarchiwizowano = 2019-03-06}}</ref><ref>{{Cytuj |url = http://wyborcza.pl/7,75398,22958483,rzad-potyka-sie-o-holocaust-kolejne-swiatowe-protesty-o-ustawe.html |tytuł = Rząd potyka się o Holocaust. Kolejne światowe protesty o ustawę o IPN |opublikowany = wyborcza.pl |język = pl |data dostępu = 2019-03-07}}</ref> i wspierane w różnym stopniu przez [[Państwa Osi#Państwa zależne od Niemiec|uzależnione od niej państwa sojusznicze]]{{r|Encyklopedia_PWN}}.

Zagłada Żydów w większości przeprowadzona została na [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupowanych przez niemiecką III Rzeszę ziemiach polskich]]. Stanowiła, łącznie z [[Porajmos|zagładą Romów]], bezprecedensową próbę wymordowania całych narodów przy użyciu metod przemysłowych, która nigdy wcześniej i później nie była przeprowadzona w takiej skali{{r|archive-today-eb3u|Browning Christopher R 2004|Abp Życiński nie mówmy o}}. Stanowiła systematyczny i realizowany przez aparat państwowy proces likwidacji całego narodu{{r|auschwitz-tryb-stale}}.

Liczba żydowskich ofiar Holocaustu jest szacowana na prawie 6 milionów{{r|ONZ}}, choć dokładna liczba nie jest znana z powodu braku kompletnej ewidencji oraz systematycznego niszczenia archiwów i zacierania śladów przez władze niemieckie w obliczu klęski wojennej. Jedną trzecią tej liczby, czyli ok. 2 miliony, stanowiły dzieci. Liczba [[Historia Żydów w Polsce|polskich Żydów]] wśród ofiar zagłady szacowana jest według różnych źródeł na 2,6 mln do 3,3 mln osób{{r|Ekspertyza z dnia 1 maja}}.

W judaizmie Żyd umierający za wiarę traktowany jest jako [[Kadosz (judaizm)|kadosz]], tzn. święty. Każda z ofiar Holokaustu jest kadosz<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.jhi.pl/psj/Kadosz |tytuł = Kadosz (Polski słownik judaistyczny) |autor = Rafał Żebrowski |opublikowany = jhi.pl |data = |język = pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20200720063258/http://www.jhi.pl/psj/Kadosz |zarchiwizowano = 2020-07-20 |data dostępu = 2020-07-20}}</ref>.

== Terminy i główne znaczenie ==
Termin '''Holocaust''', po raz pierwszy użyty w 1895 r. do określenia [[Masakry hamidiańskie|masakry ormiańskich chrześcijan]] (1894–1896)<ref>{{Cytuj |autor = Crowe, David |tytuł = The Holocaust. Roots, history, and aftermath |data = 2008-01-25 |data dostępu = 2019-09-29 |isbn = 9780813343259 |miejsce = Boulder, Colorado |s = 1 |oclc = 182552960}}</ref>, pochodzi z [[Łacina|łaciny]] kościelnej: słowo ''holocaustum'' jest adaptacją [[Język grecki|greckiego]] ''holókauston'', rodzaj nijaki imiesłowu ''holókaustos'' („spalony w całości”), od czasownika ''holo-kautóo'' („spalam ofiarę w całości”). Pierwotnie był to termin religijny oznaczający [[całopalenie|ofiarę całopalną]], w tym znaczeniu może być stosowane również dziś{{r|ONZ}}. Pochodzący z hebrajskiego termin '''Szoa''' ([[Język hebrajski|hebr.]] שואה – ''całkowita zagłada'', ''zniszczenie'' – transkrypcja angielska: '''Shoah''') nie odwołuje się do pozytywnego, religijnego znaczenia [[całopalenie|całopalenia]]. W Polsce używa się ponadto terminu '''Zagłada'''.

Istnieją również terminy pochodzące z języka jidysz, lecz nieużywane w Polsce – '''Churbn Ejrope''' ([[Jidysz|jid]]. חורבן אײראָפּע – zagłada Europy, destrukcja Europy, zniszczenie Europy) oraz '''Churbn Letland'''<ref name=":0" /> (חורבן לעטלאנד – zagłada Łotwy).

== Szersze znaczenia ==
Termin Holocaust bywa używany w odniesieniu do [[ludobójstwo|ludobójstwa]] innych prześladowanych grup etnicznych, narodowych i społecznych oraz więźniów politycznych w obozach koncentracyjnych przez [[Nazim|nazistów]]{{r|yadvashem.org-definicja}}, a w szczególności eksterminacji innej grupy etnicznej – Cyganów, czyli [[Romowie|Romów]] i [[Sinti]] (''[[Porajmos]]'' – Pochłonięcie). Przykładowo, polityka [[Adolf Hitler|Hitlera]] wobec części [[Słowianie|Słowian]] i [[Bałtowie|Bałtów]] (także uznawanych za ''[[Untermensch]]en'' – „podludzi”), w szczególności [[Polacy|Polaków]], również zakładała eksterminację [[Elita|elit]] społecznych, naukowych i kulturalnych (ponieważ zdaniem nazistów cywilizacja i sztuka rozwijały się jedynie dzięki nacjom zachodnim{{r|Schreiber Hermann 1965 Teuton}}) oraz eksploatację pozostałej części narodu poprzez pracę niewolniczą{{r|millersville-Rosen-1999}}. Szczególnie liczną grupę ofiar stanowili [[Jeńcy sowieccy w niewoli niemieckiej (1941–1945)|sowieccy jeńcy wojenni]], których w niewoli zginęło ponad 3 miliony (śmierć poniosła większość z ponad 5 milionów jeńców radzieckich).

Czasem termin ten bywa używany jako synonim innych ludobójstw, odnoszony np. do [[Ludobójstwo Ormian|ludobójstwa Ormian]], [[Ludobójstwo Greków pontyjskich|Greków Pontyjskich]] i [[Ludobójstwo Asyryjczyków|Asyryjczyków]]<ref>[http://www.huffingtonpost.gr/vlasis-agtzidis/-_9007_b_13718300.html Ludobójstwa, holokaust i czystki etniczne – relacja z konferencji] {{lang|el}}.</ref><ref>{{Cytuj |autor = Abed Msziho Neman z Karabasz |redaktor = Michael Abdalla |tytuł = Seyfo – ludobójstwo, o którym nie wolno mówić |data = 2015 |isbn = 978-83-64774-03-4 |miejsce = Poznań |wydawca = Wydawnictwo Agape |s = 7 |język = pl-PL}}</ref>. Słowo „holocaust” pisze się wówczas małą literą{{r|almaszrik.uni.lodz.pl-ormianie}}.

{{Zobacz też|Prześladowanie osób homoseksualnych w III Rzeszy#Pojęcie „holokaust homoseksualistów”||bez kropki=}}

== Polityka nazistów niemieckich wobec Żydów ==
[[Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników|Partia nazistowska]] i jej przywódca [[Adolf Hitler]] po dojściu do władzy w 1933 rozpoczęli realizację programu [[rasizm|rasistowskiego]] i [[antysemityzm|antysemickiego]], przewidującego izolację ludności żydowskiej i stopniowe pozbawienie jej wszelkich praw obywatelskich oraz cywilnych. Wspierano także emigrację Żydów z Niemiec. W wyniku tych działań do lata 1938 z III Rzeszy uciekło 150 tys. Żydów, którzy skierowali się do Wielkiej Brytanii (52 tys. osób), Francji (30 tys.), Polski (25 tys.), Belgii (12 tys.), Szwajcarii (10 tys.) i krajów skandynawskich (5 tys.){{r|Halb}}.

Po dojściu do władzy nazistów, w kwietniu 1933 roku wprowadzono podział na Aryjczyków i nie-Aryjczyków, przez których rozumiano osoby posiadające co najmniej jednego żydowskiego dziadka. Ci ostatni mieli zostać zwolnieni ze stanowisk administracyjnych i rządowych. Główną podstawą prawną dyskryminujących posunięć były [[ustawy norymberskie]] z 1935 roku. Niemcy rozwinęli także uzasadniającą te kroki wielką akcję [[propaganda|propagandową]], oskarżając Żydów o pasożytnictwo, wyzysk, demoralizowanie i niszczenie narodów, wśród których zamieszkują{{r|Staub-s103}}. Propaganda nagłaśniała także rzekomą organizację międzynarodowego spisku, obejmującego żydowskich bankierów i przemysłowców{{r|David-Fox-Holquist-Martin-s102}}, a także polityków pochodzenia żydowskiego i znajdujących się pod wpływem Żydów. Spisek ten miał mieć charakter międzynarodowy; obejmował rzekomo liberałów, socjaldemokratów i komunistów, a także masonów i inne organizacje społeczno-polityczne przeciwstawiające się ideom nazizmu.

[[Plik:Bundesarchiv Bild 146-1970-083-42, Magdeburg, zerstörtes jüdisches Geschäft.jpg|thumb|Witryna sklepu w [[Magdeburg]]u zniszczona podczas [[Noc kryształowa|nocy kryształowej]]]]
Jednocześnie propaganda nazistowska stworzyła pojęcie „hańbienia rasy” (''[[Rassenschande]]''), aby uzasadnić konieczność wprowadzenia restrykcyjnego prawa zakazującego małżeństw kobiet niemieckich z Żydami. Jedna z ustaw norymberskich, „ustawa o ochronie niemieckiej krwi i czci” (niem. ''Gesetz zum Schutze des deutschen Blutes und der deutschen Ehre'') z dnia 15 września 1935 wprowadzała sankcje karne za łamanie jej postanowień, zwykle w postaci więzienia lub zesłania do obozu koncentracyjnego. Kampania propagandowa wymierzona w Żydów wspomagana była przez działalność wysokich funkcjonariuszy nazistowskich. Jeden z nich, [[gauleiter]] [[Norymberga|Norymbergi]] [[Julius Streicher]], w ramach akcji przeciwko „skażeniu rasy”, stworzył w latach 1933–1940 [[Pseudonauka|pseudonaukową]] teorię [[Biochemia|biochemiczną]], w myśl której białko zawarte w [[Sperma|nasieniu]] Żydów miało zdolność trwałego „infekowania” organizmu kobiet niemieckich{{r|Norman Davies Europa Rozprawa}}. Streicher, aktywnie nawołujący do aktów przemocy podczas swoich wystąpień oraz jako główny inicjator ustaw norymberskich i wydawca pisma „[[Der Stürmer]]” (nawołującego do nienawiści na tle rasowym), ponosi także odpowiedzialność za [[pogrom]] mniejszości żydowskiej w 1938 r., podczas tzw. [[Noc kryształowa|nocy kryształowej]] (niem. ''Kristallnacht''). Jej skutkami była śmierć ok. 200 Żydów, zesłanie do obozów koncentracyjnych 20–30 tys. osób narodowości żydowskiej oraz grabież ich majątku.

Naziści postrzegali Żydów nie jako wspólnotę wyznaniową czy narodowościową – odrzucali zatem religijną konwersję albo asymilację jako rozwiązanie „problemu żydowskiego”. Ich zdaniem Żydzi stanowili [[rasa|rasę]], czy raczej mieszankę rasową, której reprezentanci stanowią element szkodliwy z przyczyn genetycznych. Część zamordowanych była arbitralnie uznana za Żydów przez nazistów – byli to np. chrześcijanie (jak [[Edith Stein|św. Edyta Stein]]) lub bezwyznaniowcy, całkowicie zasymilowani i niemający nieraz od pokoleń żadnego kontaktu z religią i kulturą żydowską. Naziści uznawali za Żyda osobę, w której rodzinie do trzeciego pokolenia wstecz była przynajmniej jedna osoba pochodzenia żydowskiego ([[ustawy norymberskie]]). Było to więc kryterium „rasowe”, a nie religijne lub kulturowe. Takie postrzeganie Żydów skłaniało do izolowania i eliminowania Żydów, a także wszystkich zasymilowanych osób pochodzenia żydowskiego. Propaganda szerzyła te poglądy, podpierając się rzekomymi wynikami badań naukowych, sfałszowaną wiedzą historyczną lub antropologiczną. Antysemicka i rasistowska propaganda znalazła już w drugiej połowie lat trzydziestych częściowy oddźwięk wśród Niemców, ale także w innych krajach europejskich, sprzyjając postawom kolaboracji, albo – częściej – obojętności wobec Holocaustu.

Po wybuchu wojny polityka nazistów wobec Żydów była wprowadzana w kolejnych państwach europejskich, w miarę ich zajmowania przez wojska niemieckie. Przybierało to z reguły formy rejestracji osób pochodzenia żydowskiego, zmuszania do noszenia na ubraniach znaków identyfikacyjnych (najczęściej niebieskiej [[gwiazda Dawida|gwiazdy Dawida]]), wprowadzania różnych zakazów i posunięć dyskryminujących, w państwach z liczną ludnością żydowską (m.in. w Polsce) izolację w dzielnicach zamkniętych (''[[getto|gettach]]''), często otoczonych murem. Wobec Żydów łamiących przepisy dyskryminacyjne albo opuszczających zamknięte dzielnice wprowadzano kary śmierci. Również surowe kary wprowadzano wobec osób pomagających Żydom (w Polsce kara śmierci obowiązywała za pomoc w ukrywaniu się albo za dostarczanie żywności). Koncentracja dużych mas ludzi w niewielkich obszarach powodowała częste choroby, a ograniczone dostawy żywności – częstą [[Niedożywienie|śmierć głodową]].

== Zagłada Żydów ==
[[Plik:Haus der Wannsee-Konferenz 02-2014.jpg|thumb|Willa przy Großer Wannsee 56/58 w Berlinie, gdzie [[Endlösung der Judenfrage|podjęto decyzję o tzw. ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej]]]]
[[Plik:Holocaust Jews in a railway car.jpg|thumb|[[Einsatz Reinhardt|Akcja „Reinhardt”]]. Żydzi w wagonie towarowym w drodze do obozu zagłady]]
[[Plik:Corpses removed from gas chambers Treblinka extermination camp.jpg|thumb|Ciała ofiar zagazowanych w komorach gazowych w [[Obóz zagłady w Treblince|obozie zagłady w Treblince]]]]
Początkowo władze niemieckie rozważały wysiedlenie europejskich [[Żydzi|Żydów]] (np. za [[Ural]] bądź na [[Madagaskar]]), projekt ten został jednak oceniony jako niemożliwy do przeprowadzenia w warunkach wojny{{r|Bloxham-s197-198}}. W związku z tym, jesienią 1941 roku podjęto decyzję o tzw. „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej” (''[[Endlösung der Judenfrage]]''), co było sformułowaniem oznaczającym w praktyce politykę zagłady wszystkich Żydów w Europie. Szczegóły akcji dopracowano formalnie podczas [[Konferencja w Wannsee|konferencji w Wannsee]], 20 stycznia 1942 r., a przeprowadzenie operacji powierzono [[Schutzstaffel|SS]], jej koordynowanie miał prowadzić Obersturmbannführer [[Adolf Eichmann]], kierujący referatem IV D4 w [[Reichssicherheitshauptamt|RSHA]] (''Reichssicherheitshauptamt'' – Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy).

[[Ludobójstwo|Eksterminacja]] jednak rozpoczęta została przed oficjalnymi decyzjami. Pierwszym jej aktem były działania „oddziałów specjalnych” [[Einsatzgruppen]] na terenie [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]] po [[Atak Niemiec na ZSRR|niemieckiej inwazji]] rozpoczętej w czerwcu 1941 roku. Oddziałów tych było cztery, oznaczonych literami alfabetu: A, B, C oraz D, a podzielone one były na mniejsze pododdziały – [[Sonderkommando|Sonderkommanda]] oraz Einsatzkommanda. Oddziały te, działające wkrótce po wkraczających wojskach niemieckich, dokonały zabójstw ponad pół miliona Żydów, a także Cyganów, jeńców wojennych oraz członków partii komunistycznej. Rola tych oddziałów sprowadzała się do spędzania lokalnej ludności żydowskiej i innych osób przeznaczonych do eksterminacji do specjalnych miejsc i masowych rozstrzeliwań, najczęściej za pomocą [[karabin maszynowy|karabinów maszynowych]]. Niekiedy wykorzystywano miejscowych kolaborantów do pomocy w morderstwach. W ten sposób dokonano Holocaustu Żydów ukraińskich, besarabskich, białoruskich i bałtyckich. Poza obozami, najbardziej znanym miejscem eksterminacji jest wąwóz [[Babi Jar]] koło [[Kijów|Kijowa]], gdzie w 1941 r. zamordowano ok. 100 tys. Żydów, a także [[Wilno|podwileńskie]] [[Ponary (dzielnica Wilna)|Ponary]], gdzie [[Zbrodnia w Ponarach|naziści wymordowali prawie 80 tys. Żydów]]{{u|ponary}}.

Władze nazistowskie oceniły taką metodę zabijania Żydów za zbyt kosztowną (amunicja) i pracochłonną oraz trudną do powtórzenia w krajach, w których terror był słabszy, a działania wojenne dalekie. Na mniejszą skalę eksperymentowano z innym pomysłem: samochodami wydzielającymi gazy spalinowe do ładowni, zabijające znajdujących się w niej ludzi [[tlenek węgla|tlenkiem węgla]]. Jeszcze przed decyzjami [[Konferencja w Wannsee|konferencji w Wannsee]] takich metod użyto w obozie zagłady ludności żydowskiej z wydzielonego [[Kraj Warty|Kraju Warty]] – [[Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem|Kulmhof]]. W niektórych obozach stosowano gaz [[cyklon B]], używany wcześniej jako [[Insektycydy|środek owadobójczy]].

Pierwszym systematycznym programem eksterminacji Żydów była [[Einsatz Reinhardt|akcja Reinhardt]], która objęła 2 miliony Żydów zamieszkujących [[Generalne Gubernatorstwo]]. W ramach tej operacji utworzono obozy zagłady: [[Obóz zagłady w Bełżcu|Belzec]] koło Bełżca, [[Obóz zagłady w Sobiborze|Sobibor]] koło wsi Sobibór i [[Obóz zagłady w Treblince|Treblinka]] koło wsi Poniatowo. Poza tymi trzema utworzono także obozy zagłady: [[Auschwitz II – Birkenau]] na terenie wsi Brzezinka koło Oświęcimia, [[Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem|Kulmhof]] nieopodal Chełmna nad Nerem i [[Lublin (KL)|Majdanek]] na obrzeżach Lublina. Wszystkie sześć obozów zagłady umieszczono na ziemiach polskich{{r|bbc.co.uk-Hart}}, m.in. z powodu utrudniającego pomoc terroru, centralnego położenia [[Polska|Polski]], dużej populacji żydowskiej{{r|timesofisrael.com-Viatteau}} oraz wystarczającej infrastruktury kolejowej{{r|Hayes-Roth-s357}}. Wszystkie obozy zagłady były niemieckimi instytucjami państwowymi, powstałymi z budżetu państwa niemieckiego, mającymi dostęp do wykwalifikowanej kadry urzędniczej oraz infrastruktury transportowej. Obsługę obozów rekrutowano z niemieckich żołnierzy SS lub z batalionów żołnierzy państw sojuszniczych (przede wszystkim ukraińskie oddziały [[Waffen-SS]]).

Eksterminacja obejmowała wszystkie grupy Żydów lub osób uznanych za Żydów, w tym osoby starsze, kobiety i dzieci. Systematycznie opróżniano żydowskie getta, przeprowadzano polowania na Żydów ukrywających się po tzw. stronie aryjskiej, zwożono ludzi z terytoriów okupowanych całej Europy. Wykorzystując pomoc [[Kolaboracja|kolaborantów]], osoby pochodzenia żydowskiego odizolowywano i wysyłano transportem kolejowym do obozów zagłady, gdzie były z reguły bezzwłocznie kierowane do komór gazowych, ich ciała palone, a mienie stawało się własnością [[III Rzesza|III Rzeszy]].

Skutkiem prowadzonej przez III Rzeszę polityki eksterminacji Żydów była śmierć 5–6 milionów osób i prawie doszczętna likwidacja wielu społeczności żydowskich, w szczególności zamieszkujących wschodnią Polskę, [[Galicja (Europa Środkowa)|Galicję]] i [[Ukraina|Ukrainę]]. Z regionu tego zniknęła cała kultura [[sztetl]]i, wszystkie skupiska [[chasydyzm|chasydów]], a język [[jidysz]] zanikł. Zginęło 80–90% Żydów zamieszkujących te tereny przed wojną. Wśród ocalałych wiele osób cierpiało na liczne posttraumatyczne przypadłości psychologiczne ([[Syndrom KZ]]). Ich zdolność do opowiadania o przeszłości dojrzewała bardzo powoli.

=== Eksterminacja w krajach europejskich ===
Rząd III Rzeszy nie tylko realizował plan wymordowania Żydów przy pomocy własnych wyspecjalizowanych służb na terytoriach okupowanych, ale także stosował naciski polityczne i wojskowe, aby zmusić pozostałe państwa europejskie do współpracy w tej zbrodni. Rezultaty takiej polityki były różne: od aktywnej współpracy ([[Republika Słowacka (1939–1945)|Słowacja]], [[Francja Vichy|Francja]], [[Norwegia]]), przez współpracę częściową ([[Królestwo Rumunii|Rumunia]], [[Carstwo Bułgarii|Bułgaria]], [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgry]]), do kategorycznej odmowy ([[Królestwo Włoch (1861–1946)|Włochy]], [[Dania]]).

==== Białoruś ====
{{osobny artykuł|Zagłada Żydów na Białorusi}}

==== Bułgaria ====
Pod naciskiem III Rzeszy rząd [[Carstwo Bułgarii|Bułgarii]]{{r|Laurence Rees Auschwitz Naziści}} wysłał do [[Obóz zagłady w Treblince|obozu zagłady w Treblince]] 11 tys. Żydów (zginęli tam wszyscy) z okupowanej przez Bułgarię [[Tracja|Tracji]] i [[Macedonia Północna|Macedonii]], odmówił jednak wydania obywateli bułgarskich pochodzenia żydowskiego.

==== Francja ====
{{osobny artykuł|Obława Vel d’Hiv}}
Kolejnym uzależnionym od Niemiec państwem, które włączono w plan Holocaustu, była [[Francja]]{{r|Laurence Rees Auschwitz Naziści2}}. W podzielonym (od czerwca 1940) na 2 strefy państwie mieszkało około 350 tys. Żydów, z których połowa była uciekinierami bez francuskiego obywatelstwa. W strefie okupowanej przez Niemców stosowano nazistowskie antysemickie przepisy bezpośrednio, a w strefie tzw. „wolnej” marionetkowy rząd francuski posłusznie współpracował z Niemcami. Od października 1940 [[Francja Vichy|rząd Vichy]] zakazał Żydom wykonywania określonych zawodów, a Żydów-cudzoziemców internował w obozach. Po tym nastąpiły rejestracja i konfiskata majątków. 27 marca 1942 ruszyły z Francji pierwsze transporty Żydów do obozu Auschwitz. Powszechną praktyką było rozdzielanie rodziców i dzieci; rodziców wysyłano do obozów zagłady jako pierwszych. Szacuje się, że w [[Auschwitz-Birkenau|Auschwitz]] zginęła większość (11 tys.) tych dzieci. Ostatni transport Żydów odjechał w lipcu 1944. 80 do 90% przywożonych zabijano w Auschwitz w ciągu pierwszego dnia pobytu; zamordowano 76 tys., czyli około 25% wszystkich Żydów – obywateli francuskich. Akcję masowej deportacji nadzorował we Francji SS-[[Hauptsturmführer]] [[Theodor Dannecker]]. W 2009 roku Rada Państwa uznała odpowiedzialność państwa francuskiego za deportacje{{r|Rada Państwa przyznała państwo}}.

{{Zobacz też|Muzeum Pamięci Shoah w Paryżu}}

==== Litwa ====
{{osobny artykuł|Zagłada Żydów na Litwie}}

==== Polska ====
{{osobny artykuł|Zagłada Żydów na ziemiach polskich podczas okupacji niemieckiej}}
[[Plik:Bundesarchiv B 285 Bild-04413, KZ Auschwitz, Einfahrt.jpg|thumb|Tory kolejowe prowadzące do obozu Auschwitz-Birkenau, 1945]]

==== Rumunia ====
Przywódca sprzymierzonej z III Rzeszą Rumunii marszałek [[Ion Antonescu]] realizował politykę antysemicką. Szczególne nasilenie działań przeciwko obywatelom rumuńskim narodowości żydowskiej przypadło na lata 1940–1941. W sierpniu 1940 r. władze wydały dekret zabraniający zawierania małżeństw rumuńsko-żydowskich i dzielący Żydów na trzy kategorie. Szczególnie agresywne działania podejmowali członkowie [[Żelazna Gwardia|Żelaznej Gwardii]] (tzw. zielone koszule), faszystowskie ugrupowanie liczące na przejęcie władzy z rąk Antonescu i jeszcze bliższą współpracę z III Rzeszą. Podczas zamieszek wywołanych przez legionistów w styczniu 1941 r. doszło do pogromu ludności żydowskiej [[Bukareszt]]u (120 ofiar śmiertelnych i kilka tysięcy rannych). Zniszczono 25 [[Synagoga|synagog]], a dzielnica żydowska została spalona{{r|Małgorzata Willaume Rumunia}}.

Przed atakiem Niemiec na [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] marsz. Antonescu nasilił politykę antysemicką. W maju 1941 r. powołano Centrum Narodowe Romanizacji, które miało się zająć m.in. „oczyszczaniem etnicznym” Rumunii. Dokonano wywłaszczenia dóbr i majątków należących do obywateli pochodzenia żydowskiego. Dziesięć dni przed agresją III Rzeszy na ZSRR Hitler wezwał do [[Berlin]]a Iona Antonescu i wyjawił mu plany zniszczenia „Żydów na Wschodzie”{{r|Martin Gilbert Holocaust}}. Początkiem masowych mordów był [[pogrom w Jassach]] dokonany na osobisty rozkaz Antonescu w dniach 29 i 30 czerwca 1941 r. Rozkaz wydany rumuńskiemu wojsku, policji i żandarmerii mówił o „oczyszczeniu miasta z ludności żydowskiej”. Zginęło w sumie 14 tys. z 45 tys. żydowskich mieszkańców miasta. Ci, którzy przeżyli zostali przetransportowani do obozu koncentracyjnego w Calaraşi-Ialomiţia{{r|yadvashem.org-the-holocaust-in-romania}}. Wyrazem oficjalnej polityki państwa rumuńskiego w kwestii żydowskiej była decyzja podjęta przez dyktatora 8 lipca 1941 r. o deportowaniu Żydów z Rumunii. Akcja eksterminacyjna rozwinęła się na szeroką skalę po przyłączeniu [[Besarabia|Besarabii]] i [[Bukowina (kraina historyczna)|Bukowiny]]. W [[Kiszyniów|Kiszyniowie]] i [[Czerniowce|Czerniowcach]] zmasakrowano tysiące Żydów. Były wsie, jak Ciudei czy Nuova Sulita, w których zginęli wszyscy żydowscy mieszkańcy. W masowych egzekucjach zginęło 160 tys. osób. Tych, którzy przeżyli rozkazem Antonescu wywieziono do [[Transnistria|Transnistrii]], gdzie założono obozy koncentracyjne, obozy pracy oraz getta. Liczba deportowanych do końca 1941 r. wyniosła 118 tys., a w 1942 r. doszła do 185 tys.{{r|Małgorzata Willaume Rumunia2}} W czasie deportacji dziesiątki tysięcy ludzi poniosło śmierć z pragnienia, na skutek chorób, bądź też z ręki rumuńskich strażników. W sumie zginęło 90 tys. deportowanych{{r|Martin Gilbert Holocaust}}. Prześladowania nie ominęły żydowskich mieszkańców południowej części [[Siedmiogród|Siedmiogrodu]], ale nie miały one na tym obszarze charakteru eksterminacji

Wielki Rabin Rumunii Alexandru Șafran oraz przewodniczący Centralnej Rady Żydów w Rumunii Wilhelm Filderman od początku prześladowań interweniowali u władz rumuńskich za pośrednictwem prawosławnego metropolity siedmiogrodzkiego [[Mikołaj (Bălan)|Mikołaja]], królowej [[Helena (księżniczka grecka i duńska)|Heleny]] i nuncjusza apostolskiego [[Andrea Cassulo]]. Nuncjusz odbył w 1943 r. podróż do [[Transnistria|Transnistrii]], aby zobaczyć, w jakich warunkach przebywają tam Żydzi oraz przekazać z ramienia [[Stolica Apostolska|Stolicy Apostolskiej]] pomoc materialną. Przywódcy żydowscy słali memoriały do [[Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca|Czerwonego Krzyża]] oraz do ambasadorów [[Szwajcaria|Szwajcarii]], [[Turcja|Turcji]] i [[Szwecja|Szwecji]]{{r|Małgorzata Willaume Rumunia3}}.

Polityka reżimu Antonescu wobec Żydów zelżała po klęsce pod [[Wołgograd|Stalingradem]]. Dyktator wycofał się wtedy z polityki masowej eksterminacji. Władze rumuńskie nie zezwoliły na deportacje więźniów przetrzymywanych na terenie Naddniestrza do niemieckiego obozu zagłady w [[Bełżec|Bełżcu]]. Ponadto Rumunia ułatwiła Żydom z okupowanej Polski, [[Królestwo Węgier (1920–1946)|Węgier]] i [[Republika Słowacka (1939–1945)|Słowacji]] ucieczkę drogą morską do Palestyny.

Z prac badaczy rumuńskich wynika, że z 607 790 Żydów, którzy mieszkali na początku wojny w Rumunii (z wyłączeniem mieszkających w północnym Siedmiogrodzie zajętym w 1940 r. przez Węgry), zostało zamordowanych lub zmarło w transportach 264 900 osób, czyli 43% przedwojennej populacji{{r|Małgorzata Willaume Rumunia4}}.

==== Słowacja ====
[[Plik:Jozef Tiso (Berlin).jpg|thumb|Spotkanie prezydenta Słowacji ks. [[Jozef Tiso|Jozefa Tiso]] z [[Adolf Hitler|Adolfem Hitlerem]] w [[Berlin]]ie]]
{{osobny artykuł|Deportacje Żydów ze Słowacji}}
[[Republika Słowacka (1939–1945)|Pierwsza Republika Słowacka]]{{r|Laurence Rees Auschwitz Naziści3}} była pierwszym państwem wciągniętym od marca 1939 przez swojego protektora – III Rzeszę w plan eksterminacji Żydów. Ultranacjonalistyczna [[Słowacka Partia Ludowa]] z dużym zaangażowaniem wdrażała antysemicką politykę przeciwko 90 tys. obywateli pochodzenia żydowskiego: akcja propagandowa, przymusowe oznakowanie, rabunek mienia i urzędowa dyskryminacja. W lutym 1942 w [[Bratysława|Bratysławie]] odbyły się pierwsze rozmowy słowacko-niemieckie na temat „rozwiązania kwestii żydowskiej”. W rezultacie od marca 1942 słowaccy Żydzi zaczęli być masowo deportowani do niemieckich obozów śmierci, głównie do [[Auschwitz-Birkenau|Auschwitz]]. W celu bardziej „efektywnego” mordowania tej grupy ludności naziści wybudowali w obozie w [[Auschwitz-Birkenau|Birkenau]] nową [[komora gazowa|komorę gazową]] ([[Czerwony Domek]], w którym jednorazowo można było zabić 800 ludzi) i [[krematorium]]. Szacuje się, że wiosną i latem 1942 naziści zabili w Oświęcimiu większość słowackich Żydów, których ciała niedbale grzebano w płytkich rowach, a następnie, ze względu na odór rozkładu, palono na stosach.

==== Ukraina ====
[[Plik:Nazi Holocaust by bullets - Jewish mass grave near Zolochiv, west Ukraine.jpg|thumb|Ciała zamordowanych nieopodal miasta [[Złoczów]]]]
{{osobny artykuł|Zagłada Żydów na Ukrainie}}

==== Węgry ====
Węgry{{r|Laurence Rees Auschwitz Naziści4}} prowadziły wobec III Rzeszy politykę ostrożnych ustępstw, a od 1941 zaczęły wycofywać się ze współpracy. Represje wobec 760 tys. węgierskich Żydów polegały na wysłaniu poborowych do brygad roboczych na front wschodni, gdzie większość z nich zginęła. Regent [[Miklós Horthy]] odmawiał zgody na przesiedlenie węgierskich Żydów, na co nalegał Hitler w kwietniu 1943 r.{{r|Martin Gilbert Holocaust2|uważam-rze-historia-jóźwiak}}

W marcu 1944 Niemcy zajęły Węgry w wyniku operacji Margarethe. Wraz z oddziałami [[Wehrmacht]]u do kraju wkroczyły jednostki specjalne [[Adolf Eichmann|Adolfa Eichmanna]], które od połowy kwietnia przystąpiły do deportacji ludności żydowskiej, począwszy od [[Siedmiogród|Siedmiogrodu]] i Rusi Podkarpackiej. W pracach nad deportacją oprócz Eichmanna brali udział [[Dieter Wisliceny]], [[Alois Brunner]], [[Hermann Krumey]] i [[Siegfried Seidl]]. Jednym z pierwszych posunięć Niemców było przesiedlenie ludności żydowskiej do gett. Między 15 maja a 9 lipca 1944 deportowano do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau ponad 437 tys. Żydów (w komorach gazowych zginęło 365 tys.). Pociągi z wywożonymi prowadzili węgierscy kolejarze, a uzbrojeni węgierscy policjanci eskortowali je do granicy ze Słowacją. W ciągu pięćdziesięciu dni każdej doby wyruszały z Węgier trzy transporty{{r|Martin Gilbert Holocaust3}}. Kiedy miało dojść do likwidacji dwustutysięcznej grupy budapeszteńskich Żydów admirał [[Miklós Horthy|Horthy]] 9 lipca 1944 zabronił kolejnych deportacji{{r|uważam-rze-historia-jóźwiak}} i zlikwidował pucz żandarmerii gen. László Bákyego{{r|Jerzy Kochanowski Węgry Od}}. Wpływ na decyzję przywódcy Węgier miało publiczne oskarżenie ze strony prezydenta USA [[Franklin Delano Roosevelt|Roosevelta]] i żądanie wstrzymania deportacji węgierskich Żydów. Horthy, obawiając się odwetowych działań aliantów, zdecydował się na wstrzymanie deportacji{{r|Martin Gilbert Holocaust4}}.

Po rezygnacji Horthyego ze stanowiska szefa państwa, 16 października 1944 władzę objął [[Ferenc Szálasi]]. Wkrótce obwołał się on wzorem Adolfa Hitlera, „wodzem narodu”. Na nowo rozpoczęły się deportacje i pogromy ludności żydowskiej, jednak w mniejszym stopniu niż w okresie poprzednim. Żydów budapeszteńskich chroniły ambasady państw neutralnych: [[Szwecja|Szwecji]], [[Szwajcaria|Szwajcarii]], [[Nowe Państwo (Portugalia)|Portugalii]] i nuncjatura [[Stolica Apostolska|Stolicy Apostolskiej]]. W ratowaniu węgierskich Żydów ogromną rolą odegrał [[Raoul Wallenberg]], któremu od lipca udało się otoczyć opieką kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Polityka Niemiec wobec ludności żydowskiej na Węgrzech zelżała wobec nadciągającej klęski. 25 września rozwiązano sztab Eichmanna w Budapeszcie{{r|Jerzy Kochanowski Węgry Od2}}.

==== Włochy i Dania ====
Te państwa{{r|Laurence Rees Auschwitz Naziści5}}, mimo aktywnej współpracy z III Rzeszą (Włochy) lub niemieckiej okupacji (Dania), stanowczo odmawiały pomocy w planie wymordowania Żydów. [[Benito Mussolini]] wprowadził urzędową dyskryminację obywateli włoskich pochodzenia żydowskiego, jednak odmówił ich deportacji i innych represji (deportacje Żydów zaczęły się dopiero od wkroczenia wojsk niemieckich do Włoch we wrześniu 1943; Niemcy zamordowali około 20% włoskich Żydów).

Dania, mimo niemieckiej okupacji, wyróżniła się aktywnym chronieniem 8 tys. swoich żydowskich obywateli (co umożliwiła jej szeroka autonomia własnej administracji). Kiedy w październiku 1943 roku Niemcy rozpoczęli przygotowania do deportacji Żydów, 95% z nich ukryto lub wywieziono do Szwecji, często przy pomocy duńskiej policji.

==== Finlandia i Albania ====
Finlandia wysłała swoich żołnierzy na [[Front wschodni (II wojna światowa)|front wschodni]]. W niektórych oddziałach walczyli u boku Niemców fińscy Żydzi. Na protesty niemieckie [[Carl Gustaf Emil Mannerheim|Carl Gustaf Mannerheim]] stanowczo odpowiedział, że są to obywatele fińscy i nie pozwoli na ich prześladowanie. Podobnie konsekwentny był premier [[Johan Wilhelm Rangell]], który pytany o rozwiązanie „kwestii żydowskiej” odparł po prostu: „u nas nie ma kwestii żydowskiej”. Finlandia odrzuciła też żądania Hitlera domagającego się wprowadzenia ustaw antyżydowskich i zgody na deportację obywateli pochodzenia żydowskiego. Dzięki temu blisko 2 tysiące fińskich Żydów przetrwało czasy Holokaustu bez szwanku.

Podobną liczbę osób uratowano w muzułmańskiej Albanii. Według urzędowych statystyk z roku 1937 mieszkało w tym kraju 120 Żydów. Tymczasem po zakończeniu wojny żydowska wspólnota w tym państwie liczyła 2 tysiące osób, co wynikało z tego, że w czasie wojny ten niewielki kraj stał się bezpieczną przystanią dla wielu Żydów szukających schronienia przed prześladowaniami. Albańska ambasada w Berlinie jeszcze do 1942 r. wystawiała Żydom wizy. Ale kiedy już Żydzi znaleźli się w Albanii, obejmowało ich tradycyjne prawo gościnności, które mówi, że przybysz cieszy się w Albanii opieką gospodarzy gwarantujących mu bezpieczeństwo. Kiedy włoscy faszyści okupujący kraj chcieli deportować Żydów, Albańczycy jednoznacznie im się przeciwstawili, ukrywając Żydów gdzie tylko się dało, głównie na prowincji, w gospodarstwach chłopskich. Albańczycy nie chcieli z tego tytułu żadnych gratyfikacji. Sytuacja stała się groźniejsza, kiedy w końcu 1943 r. Albanię zajęli Niemcy. Od razu zażądali od miejscowych władz sporządzenia listy mieszkających w tym kraju Żydów. Minister spraw wewnętrznych [[Xhafer Deva]] sprzeciwił się temu zarządzeniu, i mimo że Niemcy nie ustępowali w tej kwestii, udało się ich zwodzić aż do czasu ofensywy sowieckiej w 1944 r.<ref>{{cytuj |url = https://www.rp.pl/swiat/art18926531-zaglada-zydowskiego-swiata |autor = Krzysztof Jóźwiak |tytuł = Zagłada żydowskiego świata |opublikowany = rp.pl |data dostępu = 2022-04-12}}</ref>

== Świat po Holocauście ==
{{Cytat
 |treść = Ci z was, którzy przeżyją, niech dadzą świadectwo. Niech świat się dowie, co się tutaj działo!
 |autor = 
 |źródło = [[Aleksandr Pieczerski|Aleksander Peczerski]], przywódca powstania w [[Obóz zagłady w Sobiborze|Sobiborze]] na kilka chwil przed jego wybuchem.
 |styl = środek
}}

[[Plik:Denkmal für die ermordeten Juden Europas .jpg|thumb|Pomnik ofiar Holocaustu w Berlinie]]
[[Plik:Umschlagplatz Warsaw 1.JPG|thumb|Strzaskany las symbolizujący zagładę narodu żydowskiego na [[Pomnik Umschlagplatz|Pomniku Umschlagplatz]] w [[Warszawa|Warszawie]]]]
[[Plik:New Jewish Cemetery, tombstone (matzevah), 55 Miodowa Street, Kraków, Poland.jpg|thumb|[[Nowy cmentarz żydowski w Krakowie|Nowy cmentarz żydowski, Kraków]]<br>Ślad Zagłady na macewie]]
Holocaust wywołał szereg bardzo istotnych debat na różnych płaszczyznach na całym świecie.

=== Na gruncie żydowskim ===
{{Zobacz też|Szerit ha-Pleta}}
Wzmocniły się ruchy [[syjonizm|syjonistyczne]], dążące do budowy niezależnego państwa [[Izrael]]. Wielu Żydów uznało, że tylko istnienie takiego państwa uchroni ich w przyszłości od powrotu skrajnego [[antysemityzm]]u. W latach 1944–1948 większość Żydów z Europy Środkowej wyemigrowała – najczęściej do Izraela{{r|unic.un.org.pl-01-07}}. Zagłada stała się jednym z najważniejszych etapów konstytutywnych w samo-postrzeganiu Żydów.

{{Zobacz też|Bricha}}

=== Na gruncie politycznym ===
Światowa opinia publiczna powszechnie potępiła nazizm, antysemityzm i rasizm. Przynajmniej aż do końca lat 70. XX wieku wszelkie analogiczne idee polityczne, w tym różne odmiany [[nacjonalizm]]u, były postrzegane przez opinię publiczną przez pryzmat nazizmu i szeroko potępiane. W miarę upływu dziesięcioleci rozmiar potępienia jednak malał i obecnie – w miarę rozwoju idei wolności słowa – piętnowanie partii i wypowiedzi antysemickich i nacjonalistycznych wyraźnie zmalało. [[II wojna światowa]] została uznana za konflikt przełomowy, po którym Europa winna przemyśleć swą istotę. Efektem były działania jednoczące i powstawanie [[Unia Europejska|wspólnoty europejskiej]].

=== Na gruncie prawnym ===
Odpowiedzialnych za prowadzenie eksterminacji oskarżono po wojnie w ramach [[Procesy norymberskie|procesów norymberskich]], zaś zbrodnie te uznano za [[zbrodnia przeciwko ludzkości|zbrodnie przeciwko ludzkości]], niepodlegające przedawnieniu. Kategoria zbrodni przeciwko ludzkości była odtąd stosowana wobec innych ludobójstw.

=== Na gruncie moralnym ===
Rozpoznano rozmaite stopnie odpowiedzialności za Holocaust. Uznano odpowiedzialność sprawców, ale także osób, instytucji i państw, które wspomagały całą machinę zagłady (rząd Vichy, [[szmalcownik|szmalcownicy]], przedsiębiorstwa kolejowe itp.), lecz także odpowiedzialność osób szerzących od wieków niechęć bądź nienawiść względem Żydów.

=== Na gruncie teologicznym ===
Powstały tezy próbujące wyjaśnić „milczenie Boga” wobec Holocaustu, odwołujące się do cierpienia [[Księga Hioba|Hioba]], tzw. „zakrytego oblicza Boga”, kary za [[grzech]]y bądź rezultatu [[wolna wola|wolnej woli]] człowieka. W [[judaizm]]ie powstała istotna debata nad znaczeniem życia ludzkiego, nad priorytetem nakazu ratowania życia nad nakazem uświęcenia Boskiego Imienia (poświęcenia się).

=== Na gruncie kulturowym ===
Holocaust stał się tematem licznych książek i filmów, w tym opartych na wspomnieniach, jak i produkcjach fikcyjnych.

== Rewizjonizm ==
{{osobny artykuł|Kłamstwo oświęcimskie}}
Istnieje grupa historyków, określana mianem „rewizjonistów Holocaustu”, która podawała lub podaje w wątpliwość liczbę ofiar Holocaustu. W środowiskach neonazistowskich i w świecie arabskim pojawiały się także głosy, które negowały istnienie nazistowskich obozów zagłady oraz dokonane w nich [[ludobójstwo]], istnienie komór gazowych oraz planu zagłady Żydów. W systemach prawnych niektórych państw (np. w Niemczech, Austrii czy w Polsce) istnieją ograniczenia w zakresie publicznego rozpowszechniania tego typu poglądów.

=== Przyczyny negowania Holocaustu ===
Oprócz wyraźnej złej woli (antysemityzm) istnieją też inne przyczyny, które powodują negowanie zbrodni Holocaustu także przez niektórych badaczy tej kwestii, których obiektywizm jest podważany przez wiele autorytetów zajmujących się tym tematem{{r|Laurence Rees Auschwitz Naziści6}}:
* Najbardziej znany na świecie obóz zagłady [[Auschwitz-Birkenau|Auschwitz]] był obozem „wielofunkcyjnym”, tzn. był także więzieniem i obozem pracy. W Auschwitz istniały różne kategorie więźniów: najgorszy status mieli Żydzi, [[Romowie|Cyganie]] i radzieccy jeńcy wojenni, najczęściej przeznaczeni do jak najszybszego zabicia. W lepszej sytuacji były pozostałe narodowości; ich przedstawiciele niekiedy pełnili różne odpowiedzialne funkcje w obozie, co dawało im nieco lepsze warunki życia, lepsze jedzenie, a w nagrodę za dobrą pracę otrzymywali np. pozwolenia na kąpiel w basenie lub wstęp do [[dom publiczny|domu publicznego]], gdzie korzystali z usług więźniarek. Te przykłady z „lepszego” życia obozowego są czasem przedstawiane jako rzekomy dowód, że w obozie „żyło się znośnie”{{r|Laurence Rees Auschwitz Naziści7}}.
* Żydzi mordowani byli głównie nie w Auschwitz, lecz w obozach śmierci (tzw. „fabrykach śmierci”): [[Obóz zagłady w Treblince|Treblinka]], [[Obóz zagłady w Sobiborze|Sobibór]] i [[Obóz zagłady w Bełżcu|Bełżec]] (zamordowano w nich około 1,7 mln ludzi, o 600 tys. więcej niż w Auschwitz), które zbudowano wyłącznie w celu szybkiego i masowego zabijania. Poza nieliczną obsługą nikt w tych obozach nie mieszkał ani nie pracował; przywożeni Żydzi byli mordowani w komorach gazowych w ciągu pierwszego dnia po przyjeździe. Były to obozy o niewielkiej powierzchni i nielicznych zabudowaniach, które nie dają możliwości wyobrażenia sobie skali i tempa popełnianych tam morderstw (np. w lipcu i sierpniu 1942 w Treblince zabijano około 10 tys. ludzi dziennie). Zwłoki systematycznie palono w specjalnych piecach w wysokiej temperaturze, aby poza popiołem po zamordowanych nie pozostał żaden ślad{{r|Laurence Rees Auschwitz Naziści8}}.
* Obozy śmierci zniszczono już w 1943, kiedy wykonały swoje zadanie – wymordowanie Żydów z gett. Budynki rozebrano, tereny zaorano i zalesiono lub przekazano gospodarstwom rolnym. Przez wiele lat po wojnie nie znano nawet dokładnego obszaru i wyglądu tych obozów. Przy życiu pozostali tylko bardzo nieliczni świadkowie zbrodni (głównie więźniowie z obsługi obozu, którym udało się uciec).
* Komory gazowe wyglądały pozornie jak łaźnie, aby nie wywoływać paniki wśród wpędzanych tam ludzi. System zabijania gazem miał na celu zmniejszenie do minimum kontaktu Niemców z aktem zabójstwa. Zwłoki usuwali więźniowie{{r|Laurence Rees Auschwitz Naziści9}}.
* Niemcy zatrudnieni w „fabrykach śmierci” byli w większości ludźmi przeciętnymi, nie wyróżniającymi się na ogół szczególnym sadyzmem. System obozowy był pomyślany tak, aby minimalizować ich kontakt z aktami zbrodni. Większość z nich nie uważała się za winnych masowego zabójstwa, tłumaczyli sobie, że „tylko wypełniali rozkazy”.
* Większość decyzji dotyczących szczegółów mordowania Żydów Niemcy wydawali ustnie, gdyż zdawali sobie sprawę ze zbrodniczego charakteru rozkazów; w późniejszym okresie celowo niszczono dokumentację, do dziś zachowało się niewiele dokumentów.

== Zobacz też ==
{{Siostrzane projekty
 |commons = Category:The Holocaust
 |słownik = holokaust
 |cytaty = Holocaust
}}
* [[Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu]]
* [[Sprawiedliwy wśród Narodów Świata]]
* [[zbrodnia nazistowska]]
* [[Nazi Concentration Camps|Dokument nr 2430-PS]]
* [[konferencja bermudzka]]
* [[ludobójstwo Ormian]]
* [[ludobójstwo Asyryjczyków]]
* [[ludobójstwo Herero i Namaqua]]

== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="ponary">Ponary były też miejscem kaźni innych narodowości, przede wszystkim Polaków. zob. [[Zbrodnia w Ponarach]].</ref>
}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="Abp Życiński nie mówmy o">{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20080723031049/http://wyborcza.pl/1,91446,5449076,Abp_Zycinski__nie_mowmy_o_holokauscie_w_odniesieniu.html |tytuł = Abp Życiński: nie mówmy o holokauście w odniesieniu do rzezi wołyńskiej |opublikowany = Gazeta Wyborcza |data = 2008-07-11 |cytat = „Oni jako jedyny naród skazani byli na zagładę za sam fakt bycia Żydami, więc nie można cierpień innych narodów stawiać na tym samym poziomie, operując słowem holokaust jako synonimem tragedii”.}}</ref>
<ref name="almaszrik.uni.lodz.pl-ormianie">{{cytuj stronę |url = http://www.almaszrik.uni.lodz.pl/ormianie.pdf |tytuł = Męczeństwo Ormian. Pierwszy holocaust XX wieku |autor = Marta Wożniak |opublikowany = almaszrik.uni.lodz.pl |strony = 1 |data dostępu = 2015-04-05}}</ref>
<ref name="archive-today-eb3u">[http://archive.is/eb3u#selection-439.0-439.50 ''Wytyczne MSZ nauczania o Holokauście''].</ref>
<ref name="auschwitz-tryb-stale">{{Cytuj stronę |url = http://www.auschwitz.org.pl/new/index.php?language=PL&tryb=stale&id=51 |tytuł = ''Założenie obozu'', informacje muzeum Auschwitz |opublikowany = auschwitz.org.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20071212234914/http://www.auschwitz.org.pl/new/index.php?language=PL&tryb=stale&id=51 |zarchiwizowano = 2007-12-12}}</ref>
<ref name="bbc.co.uk-Hart">{{cytuj stronę |url = http://www.bbc.co.uk/history/worldwars/wwtwo/liberation_camps_01.shtml |tytuł = Liberation of the Concentration Camps |autor = Stephen A Hart |data = 17 lutego 2011 |opublikowany = bbc.co.uk |język = en |data dostępu = 2015-04-05}}</ref>
<ref name="Halb">Stephen Halbrook ''Szwajcaria i naziści. Jak alpejska republika przetrwała w cieniu III Rzeszy'', Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław 2015, strona 243-244.</ref>
<ref name="Bloxham-s197-198">{{cytuj książkę |autor = Donald Bloxham |tytuł = The Final Solution: A Genocide |url = https://books.google.pl/books?id=lkxd6WsdA9oC&pg=PA198&lpg=PA198&dq=jews+beyond+Ural+madagascar&source=bl&ots=vtlibZ3Asj&sig=945_4OJzeaPktfHqqn8o1Iuf7ho&hl=pl&sa=X&ei=jbkhVcuyHMfPaP-0gLAB&ved=0CCAQ6AEwAA#v=onepage&q=jews%20beyond%20Ural%20madagascar&f=false |wydawca = Oxford University Press |data = 2009 |strony = 197–198 |isbn = 9780199550333 |data dostępu = 2015-04-06}}</ref>
<ref name="britannica.com-definicja">{{Encyklopedia Britannica |id = event/Holocaust |tytuł = Holocaust |data dostępu = 2022-10-05}}</ref>
<ref name="Browning Christopher R 2004">[[Christopher Browning|Browning, Christopher R.]] (2004) ''The Origins of the Final Solution'', Heinemann: London.</ref>
<ref name="David-Fox-Holquist-Martin-s102">{{cytuj książkę |autor = Michael David-Fox, Peter Holquist, Alexander M. Martin |tytuł = Fascination and Enmity: Russia and Germany as Entangled Histories, 1914–1945 |url = https://books.google.pl/books?id=AGTEUXwb1OMC&pg=PA102#v=onepage&q&f=false |wydawca = University of Pittsburgh Press |data = 2012 |strony = 102 |isbn = 9780822978107 |data dostępu = 2015-04-06}}</ref>
<ref name="Ekspertyza z dnia 1 maja">Ekspertyza z dnia 1 maja 1946 wykonana przez angielsko-amerykańską komisję dla Międzynarodowego Trybunału w Norymberdze podała liczbę zamordowanych 3 271 000 Żydów polskich. Według Henryka Kopcia z Wydz. Statystyki [[Główny Urząd Statystyczny|GUS]] zginęło ok. 3 milionów osób. Według badań historyków Czesława Madajczyka i Gerarda Reitlingera liczba ofiar Żydów z Polski wynosi od 2,6 mln do 3 mln, artykuł Józefa Marszałka pt. „Stan badań nad stratami osobowymi ludności żydowskiej Polski oraz nad liczbą ofiar obozów zagłady w okupowanej Polsce” w „Dzieje Najnowsze” (1994).</ref>
<ref name="Encyklopedia_PWN">{{encyklopedia PWN|id = 4008463|tytuł=Holocaust|data dostępu=2014-10-19}}</ref>
<ref name="Hayes-Roth-s357">{{cytuj książkę |autor = Peter Hayes, John K. Roth |tytuł = The Oxford Handbook of Holocaust Studies |url = https://books.google.pl/books?id=KH2zGz6gYBsC&pg=PA357#v=onepage&q&f=false |wydawca = Oxford Handbooks Online |data = 2010 |strony = 357 |isbn = 9780199211869 |data dostępu = 2015-04-06}}</ref>
<ref name="Jerzy Kochanowski Węgry Od">Jerzy Kochanowski: ''Węgry. Od ugody do ugody. 1867–1990'', Wyd. Trio, Warszawa 1997, s. 109–110.</ref>
<ref name="Jerzy Kochanowski Węgry Od2">Jerzy Kochanowski: ''Węgry. Od ugody do ugody. 1867–1990'', Wyd. Trio, Warszawa 1997, s. 112.</ref>
<ref name="Laurence Rees Auschwitz Naziści">Laurence Rees: ''Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”'', Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 164.</ref>
<ref name="Laurence Rees Auschwitz Naziści2">Laurence Rees: ''Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”'', Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 96–108.</ref>
<ref name="Laurence Rees Auschwitz Naziści3">Laurence Rees: ''Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”'', Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 85–93.</ref>
<ref name="Laurence Rees Auschwitz Naziści4">Laurence Rees: ''Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”'', Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 170–180.</ref>
<ref name="Laurence Rees Auschwitz Naziści5">Laurence Rees: ''Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”'', Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 164–169.</ref>
<ref name="Laurence Rees Auschwitz Naziści6">Laurence Rees: ''Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”'', Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 122–133.</ref>
<ref name="Laurence Rees Auschwitz Naziści7">Laurence Rees: ''Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”'', Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 126.</ref>
<ref name="Laurence Rees Auschwitz Naziści8">Laurence Rees: ''Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”'', Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 126–130.</ref>
<ref name="Laurence Rees Auschwitz Naziści9">Laurence Rees: ''Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”'', Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 130–133.</ref>
<ref name="Martin Gilbert Holocaust">Martin Gilbert: ''Holocaust. Ludzie. Dokumenty. Pamięć.'' Bertelsmann Media, Warszawa 2002, s. 67.</ref>
<ref name="Martin Gilbert Holocaust2">Martin Gilbert, ''Holocaust. Ludzie. Dokumenty. Pamięć''Bertelsmann Media, Warszawa 2002, s. 107.</ref>
<ref name="Martin Gilbert Holocaust3">Martin Gilbert: ''Holocaust. Ludzie. Dokumenty. Pamięć'' Bertelsmann Media, Warszawa 2002, s. 138–139.</ref>
<ref name="Martin Gilbert Holocaust4">Martin Gilbert: ''Holocaust. Ludzie. Dokumenty. Pamięć'' Bertelsmann Media, Warszawa 2002, s. 141.</ref>
<ref name="Małgorzata Willaume Rumunia">Małgorzata Willaume, ''Rumunia'', Trio, Warszawa 2004, s. 150.</ref>
<ref name="Małgorzata Willaume Rumunia2">Małgorzata Willaume: ''Rumunia.'' Trio, Warszawa 2004, s. 151, 152.</ref>
<ref name="zagla">{{Cytuj książkę |tytuł = Zagłada Żydów polskich w czasie ii wojny światowej |url = http://www.zyciezazycie.pl/download/23/4797/Zeszucz5wer8macZeszucz5wer4mac.pdf |wydawca = Instytut Pamięci Narodowej |miejsce = Warszawa |data = 2007 |strony = 16 |isbn = 83-89078-87-2}}</ref>
<ref name="Małgorzata Willaume Rumunia3">Małgorzata Willaume, ''Rumunia'', Trio, Warszawa 2004, s. 152.</ref>
<ref name="Małgorzata Willaume Rumunia4">Małgorzata Willaume, ''Rumunia'', Trio, Warszawa 2004, s. 153.</ref>
<ref name="millersville-Rosen-1999">{{Cytuj stronę |url = http://www.millersville.edu/~holo-con/Rosen-1999.html |tytuł = Rosen, Philip (1999): ''Beyond Anne Frank'', Cherry Hill, N.J.: Holocaust Museum and Education Center |opublikowany = millersville.edu |archiwum = https://web.archive.org/web/20071206041523/http://www.millersville.edu/~holo-con/Rosen-1999.html |zarchiwizowano = 2007-12-06}}</ref>
<ref name="Norman Davies Europa Rozprawa">{{Cytuj |autor = Norman Davies |tytuł = Europa. Rozprawa historyka z historią |data = 1999 |isbn = 83-7006-883-9 |wydanie = 1., dodruk |miejsce = Kraków |wydawca = Wydawnictwo Znak |s = 1118 |oclc = 45745212}}</ref>
<ref name="ONZ">[http://www.unic.un.org.pl/holokaust/czym-byl.php ''Czym był Holokaust?'']. Ośrodek informacji ONZ w Warszawie.</ref>
<ref name="oxforddictionaries.com-definicja">{{cytuj stronę |url = http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/holocaust |tytuł = Holocaust – definition of holocaust in English from the Oxford dictionary |opublikowany = oxforddictionaries.com |język = en |data dostępu = 2015-04-05}}</ref>
<ref name="Rada Państwa przyznała państwo">{{cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20090220113755/http://wiadomosci.gazeta.pl:80/Wiadomosci/1,80708,6283349,Rada_Panstwa_przyznala__panstwo_francuskie_winne_deportacji.html |tytuł = Rada Państwa przyznała: państwo francuskie winne deportacji Żydów |opublikowany = Gazeta.pl |data = 16 lutego 2009}}</ref>
<ref name="Schreiber Hermann 1965 Teuton">Schreiber, Hermann (1965): ''Teuton and Slav: The Struggle for Central Europe'', New York: Knopf.</ref>
<ref name="Staub-s103">{{cytuj książkę |autor = Ervin Staub |tytuł = The Roots of Evil: The Origins of Genocide and Other Group Violence |url = https://books.google.pl/books?id=d0FHWmChRYgC&pg=PA103#v=onepage&q&f=false |wydawca = Cambridge University Press |data = 1989 |strony = 103 |isbn = 9780521422147 |data dostępu = 2015-04-06}}</ref>
<ref name="timesofisrael.com-Viatteau">{{cytuj stronę |url = http://www.timesofisrael.com/poles-bristle-at-lingering-stigma-of-the-holocaust/ |tytuł = Poles bristle at lingering stigma of the Holocaust |autor = Michel Viatteau |data = 22 stycznia 2015 |opublikowany = timesofisrael.com |język = en |data dostępu = 2015-04-05}}</ref>
<ref name="unic.un.org.pl-01-07">{{cytuj stronę |url = http://www.unic.un.org.pl/holokaust/pytanie33.php |tytuł = W jakich warunkach żyli Żydzi w Niemczech i w Polsce po wyzwoleniu? Jaki był proces rehabilitacji? |data = styczeń 2007 |opublikowany = unic.un.org.pl |data dostępu = 2015-04-06}}</ref>
<ref name="uważam-rze-historia-jóźwiak">{{cytuj pismo |autor = Krzysztof Jóźwiak |tytuł = Zagłada żydowskiego świata |czasopismo = Uważam Rze Historia |wydawca = Presspublica |odpowiedzialność = Jan Piński |wydanie = 37 |strony = 22–23 |issn = 2084-8633 |data = kwiecień 2015}}</ref>
<ref name="yadvashem.org-the-holocaust-in-romania">{{Cytuj stronę |url = http://www.yadvashem.org/yv/en/about/events/pdf/report/english/1.5_he_olocaustin_omania.pdf |tytuł = The Holocaust in Romania |opublikowany = yadvashem.org |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20160117124231/http://www.yadvashem.org/yv/en/about/events/pdf/report/english/1.5_he_olocaustin_omania.pdf |zarchiwizowano = 2016-01-17 |data dostępu = 2015-04-06}}</ref>
<ref name="yadvashem.org-definicja">{{cytuj stronę |url = http://www.yadvashem.org/odot_pdf/Microsoft%20Word%20-%206419.pdf |tytuł = Holocaust |autor = ''Shoah Resource Center, The International School for Holocaust Studies'' |opublikowany = yadvashem.org |język = en |data dostępu = 2015-04-05}}</ref>
</references>

== Linki zewnętrzne ==
* [http://www.holocaustresearch.pl Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN]
* [http://www.holocaustresearchproject.net Holocaust Education & Archive Research Team] {{lang|en}}
* {{Cytuj stronę |url = http://www.miesiecznik.znak.com.pl/tych.html |tytuł = Obraz zagłady Żydów w potocznej świadomości historycznej w Polsce |opublikowany = miesiecznik.znak.com.pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20140104061646/http://www.miesiecznik.znak.com.pl/tych.html |zarchiwizowano = 2014-01-04}}
* [http://www.zydziwpolsce.edu.pl/panel13.html U źródeł Holocaustu]
* {{Cytuj stronę |url = http://www.inst.uni-giessen.de/daho/ |tytuł = Holocaust w literaturze i kulturze w Europie Środkowej i Wschodniej – bibliograficzna baza danych (DaHo) |opublikowany = inst.uni-giessen.de |archiwum = https://web.archive.org/web/20130323235404/http://www.inst.uni-giessen.de/daho/ |zarchiwizowano = 2013-03-23}}
* [http://zapisyterroru.pl/dlibra/results?action=AdvancedSearchAction&type=-3&search_attid1=65&search_value1=%C5%BBydzi Świadectwa dotyczące zagłady Żydów w okupowanej Polsce w bazie „Zapisy Terroru”]
* {{paywall}} ''[https://www.rep.routledge.com/articles/thematic/holocaust-the/v-1 Holocaust, the]'' {{lang|en}}, [[Routledge Encyclopedia of Philosophy]], rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].

{{Narodowy socjalizm}}
{{Judaizm i Żydzi}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Zagłada Żydów| ]]
[[Kategoria:Zbrodnie nazistowskie]]