Zuochan yi

Zuochan yi (chiń. upr. 坐禅仪; chiń. trad. 坐禪儀) – pierwszy tekst związany z praktyką medytacji w szkole chan. Pochodzi z połowy XII wieku.

Historia powstania tekstu

Uwagi wstępne

Nie całkowicie bez przyczyny buddyzm zen nazywany jest także szkołą medytacji. W klasztorach zen uderzająca jest ilość czasu przeznaczona na praktykę medytacji. Nowicjusze spędzają swoje pierwsze dni w klasztorze w ogóle nie wychodząc z sali medytacyjnej. Po zaakceptowaniu spędzą większość klasztornego życia w siedząc ze skrzyżowanymi nogami. Przeciętnie formalna medytacja zajmuje około ośmiu godzin dziennie, a trzeba do tego doliczyć przedłużone okresy medytacyjne, które powodują, że siedzi się w medytacji nawet więcej niż szesnaście godzin na dobę.

Z drugiej strony, zen można nazwać także szkołą antymedytacyjną, gdyż buddyści zen dystansują się od wszelkich dawnych i tradycyjnych form medytacji typu np. samadhi i mówiąc między sobą nie używają określenia „medytacja zen”, tylko „siedzenie zen”. Wynika to m.in. z tego, iż ani w sanskrycie, ani w żadnym języku dalekowschodnim nie ma ogólnego terminu odpowiadającego naszemu słowu – medytacja. Istnieje natomiast mnogość poszczególnych praktyk: dhjana (skt dhyāna), samadhi (skt samādhi), śamatha, wipaśjana (skt vipaśyanā), samapatti (skt samāpatti), anusmriti (skt anusmṛti), joga (skt yoga), bhawana (skt bhāvanā). Chociaż są one czasami używane synonimicznie, to jednak zwykle są bardzo wyraźnie rozróżniane i definiowane w literaturze medytacyjnej. Niektórzy za najbardziej odpowiadający określeniu „medytacja” uważają termin „dhjana”, inni – „samadhi”, a jeszcze inni „bhawana”. I chociaż słowo chan jest chińską transkrypcją słowa „dhjana” (najpierw jako „channa”, a po skróceniu jako „chan”), to jego praktyka nie ma wiele wspólnego z tradycyjnym rozumieniem „dhjany”.

Ponieważ chan odrzucił wszystkie praktyki medytacyjne indyjskiego buddyzmu, stworzył całkowicie własną praktykę medytacyjną, co było wyrazem ostatecznej sinizacji buddyzmu w Chinach i uzyskaniem całkowitej autonomii. Dlatego też szkoła chan nie była całkowicie zadowolona z nazwy „szkoła medytacji”.

Ambiwalentny stosunek zenu do jego własnej specjalizacji przyniósł taki skutek, że wiedza na temat „medytacyjnej” czy też „niemedytacyjnej” praktyki zen jest bardzo ograniczona, chociaż ideologiczne wątpliwości tej szkoły wobec swojej praktyki nie spowodowały oczywiście braku zaangażowania się w tę praktykę przez mnichów. Tym niemniej, przez ponad 500 lat swojego rozwoju chan nie doczekał się ani jednego dzieła poświęconego głównej praktyce w klasztorach chan.

Powstanie Zuochan yi i historia tekstu

Najwcześniejszym i zarazem najbardziej wpływowym tekstem mającym charakter podręcznika jest krótka praca mnicha Changlu Zongzego (bd) zatytułowana Zuochan yi (pol. Zasady siedzącej medytacji). Tekst ten powstał w okresie północnej dynastii Song (960–1127) i złamał tym wręcz konspiracyjną zasadę niepisania niczego na temat medytacji chan. Spowodowało to możliwość dyskusji na ten temat, która miała miejsce w okresie południowej dynastii Song (1127–1279) i zasadniczo trwa nawet i dziś.

Powstanie Zuochan yi nie jest całkowicie jasne. Obecnie przyjmuje się, że praca ta została napisana jako część dzieła Chanyuan qinggui (pol. Czyste przepisy zachowania chan), najwcześniejszego długiego zbioru reguł klasztornych chanu. Jego autorem zapewne był Changlu Zongze w roku 1103. Najbardziej znana wersja Chanyuan qinggui w ośmiu zwojach zawiera właśnie Zuochan yi. Jest to przeredagowana i powiększona edycja opublikowana w 1202 roku przez niejakiego Yu Xianga (bd). Istnieje jeszcze odmienne wydanie tej pracy, które ukazało się w Korei, wydrukowane z drewnianych bloków wyrytych w 1254 roku. Oparte ono było na wersji chińskiej z 1111 roku, jednak nie zawierało Zuochan yi.

Najwcześniejsza poszerzona wersja Chanyuan qinggui pochodzi z ok. 1113 roku i nie zawiera Zuochan yi. Można więc przypuszczać, że podręcznik ten nie był zamierzony jako część kodeksu monastycznego, a tym samym nie wiadomo, kiedy powstał oraz kto jest naprawdę jego autorem. Jednak uważa się, że powstał mniej więcej w tym okresie, kiedy działał Zongze. Wiadomo, iż ten podręcznik był w obiegu na długo przed edycją Yuxianga, gdyż jego skrócona wersja pojawia się w części zatytułowanej „Dhjana” w Dazang yilan (Kompendium kanonu), długiego zbioru zestawionego przez Chenshi (bd) przed 1157 rokiem. Nie podaje on autora, ale dostarcza terminus ad quem, prawdopodobnie kilka dekad od śmierci Zongze. Co więcej, wersja Yuxianga zawiera cytaty mistrza chan Fayuna Faxiu, który żył w latach 1027-1090. Ich obecność pozwala na datowanie tego podręcznika na połowę XII wieku. Wiadomo także, że mistrz Fayun Faxiu przyjmował Zongzego do zakonu. Dlatego zakłada się, że autorem tej pracy jest najpewniej Zongze.

Po opublikowaniu w Chanyuan qinggui tekst ten stał się bardzo znany. Swoją reputację wśród uczniów chanu zawdzięczał temu, że był kojarzony z regułami monastycznymi. Chanyuan qinggui był traktowany ogólnie jako poszerzona wersja kodeksu monastycznego Baizhanga Huaihaia (720-814). Chociaż sam Zongze twierdził, iż Chanyuan qinggui reprezentuje poszerzoną wersję reguł Baizhanga, to nie jest jasne, czy w ogóle wiedział jakie to były reguły, zwłaszcza, że przypisywanie temu mistrzowi napisania takiego kodeksu jest tylko legendą, która nie znajduje potwierdzenia w faktach.

Zuochan yi jest najstarszą pracą o medytacji chan w historii tej szkoły. Co nie znaczy, że jest również taką w historii chińskiego buddyzmu. Zongze doskonale zdawał sobie z tego sprawę, gdyż w tekście tym odsyła czytelników zarówno do Śūraṅgama-sūtra, jak i tekstów takich jak Zhiguan szkoły tiantai oraz Guifenga Zongmi Ming zuochan xiuzheng yishi (lub Xiuzheng yi).

Praca Zongzego nie jest ostatecznie ani opracowaniem podręcznika Baizhanga, ani skrótem tekstu Zhiyi. Łączy ona natomiast część materiału znalezionego w pracy Zhiyi ze szczególnym podejściem do medytacji charakterystycznym dla pewnych wczesnych pism chanu. W wyniku tego powstał tekst posługujący się prostym, kolokwialnym stylem, który różni się zdecydowanie od scholastycznego sześciowiecznego tekstu Zhiyi. Równocześnie nadaje jego naukom o medytacji bardziej konserwatywną postać, co widać jeśli porówna się go z innymi tekstami chanu. Zapewne to było przyczyna popularności tej pracy, chociaż i kontrowersji, bowiem praca ta powstała w okresie dynastii Song, a przedstawia materiał z okresu wcześniejszego, gdy chan nie był tak rozwinięty. Powodowało to reakcje ze strony wczesnych czytelników.

Struktura tekstu

Zuichan yi jest bardzo krótkim tekstem zawierającym około 700 znaków. Adresowany jest do „bodhisattwy studiującego pradźnię”. Zaczyna się od przypomnienia, że medytacja, która będzie opisana, powinna być uprawiana dla dobra wszystkich żyjących istot, a nie tylko praktykującego. Następnie Zongze wspomina o kilku warunkach wstępnych do praktyki: medytujący powinien odrzucić światowe aktywności i szukać spokojnego miejsca, powinien uregulować swoje żywieniowe i związane ze snem zwyczaje, unikając zarówno niedosytu, jak i dogadzania sobie.

Następnie autor przechodzi do omówienia pozycji medytacyjnej – wspomina o dwóch:

• jie jiafu zuo – klasyczna jogiczna pozycja ze skrzyżowanymi oboma nogami
• ban jiafu zuo – pozycja z na wpół skrzyżowanymi nogami

Dłonie powinny znajdować się w tradycyjnej mudrze Dharmadhatu – fajie dingyin. Język spoczywa pod podniebieniem, usta i zęby są zamknięte, oczy lekko otwarte, oddech uregulowany. Gdy wszystko to jest spełnione, medytujący zaprzestaje wszelkich osądów i po prostu obserwuje swoje myśli jak one powstają. Po zaobserwowaniu myśli zanikają i ostatecznie umysł staje się jednością.

Po opisie praktyki Zongze wychwala ją jako „bramę Dharmy uspokojenia i radości”. Kiedy jest odpowiednio wykonywana, jest łatwa i dobra dla ciała i umysłu. Następnie Zongze ostrzega, iż wykonywana niewłaściwie może prowadzić do choroby i tworzyć różnorodne niepożądane doświadczenia, przeciwko czemu należy się przygotować.

Po wyjściu z samadhi należy wstać powoli i spokojnie, i zawsze próbować utrzymać medytacyjny spokój w celu nabycia umiejętności wchodzenia w samadhi na zawołanie (chiń. dingli).

Tekst kończy się pochwałą medytacji i wezwaniem do wprowadzania jej do swojej praktyki, gdyż bez medytacji dryfuje się bezcelowo po morzu samsary, będąc na łasce śmierci, a z medytacją powierzchniowe fale umysłu ustąpią, a perła wyzwalającej mądrości pojawi się sama z siebie. Następnie Zongze przypomina, iż sutry zalecają medytację i wszyscy mędrcy przeszłości ją praktykowali.

Uwagi końcowe

Zasadniczo prawie cały ten tekst jest standardowo buddyjski. Przypomina nieco przedstawienie medytacji w tekstach Zhiyi. Początek tekstu z odwołaniem się do bodhisattwy jest stałym elementem mahajanistycznej literatury i przypomina podobny fragment z Xiao zhiguan. Odłożenie światowych aktywności i znalezienie spokojnego miejsca poza tym, że jest dobrą radą, można znaleźć na liście pięciu warunków medytacji także w tym tekście Zhiyi. Również i opis postawy podczas medytacji jest bardzo skróconą wersją opisu Zhiyi.

Natomiast opis samej medytacji nie odpowiada opisowi medytacji w Xiao zhiguan, gdyż w tekście owym Zhiyi pisze o tradycyjnych ćwiczeniach medytacyjnych – śamatha i wipaśjana. Fragment tekstu Zongzego poświęconego medytacji powstał prawdopodobnie z różnych chanistycznych źródeł.

Ogólnie można powiedzieć, że tekst Zongzego nie jest sześciowiecznym traktatem szkoły tiantai, ale również niezbyt przypomina zapisane wypowiedzi wielkich mistrzów chan z końcowego okresu dynastii Tang. Praca ta wyraźnie cofa czytelnika do wcześniejszej fazy szkoły chan, gdy chan wciąż jeszcze szukał sposobu wyrażenia jego podstawowego stanowiska doktrynalnego i zdefiniowania form praktyki religijnej odpowiadających mu. Zuochan yi najbardziej przypomina materiał, który można znaleźć w tekstach kojarzonych z siedmiowieczną tradycją Wschodniej Góry, czyli Daoxinem (580-651) i Hongrenem (601-674) oraz w ich bezpośrednich spadkobiercach z tzw. Szkoły Północnej.

Zobacz też

• Fukan zazengi

Bibliografia

• Carl Bielefeldt: Ch'ang-lu Tsung-tse's 'Tso-ch'an I' and the 'Secret' of Zen Meditation. W: Peter N. Gregory: Traditions of Meditation in Chinese Buddhism. Wyd. 1. Honolulu: University of Hawaii Press, 1986, s. 129-153. ISBN 0-8248-1088-0.