Stosowana analiza behawioralna: Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja nieprzejrzana] |
krytyka badania - w porządku, tylko na końcu był jeszcze taki mały akapit o konflikcie interesów |
podział na podrozdziały w terapii autyzmu; "strategie" - bo tu jest więcej i lepiej do napisania; podrozdział o skuteczności i zaleceniach, bo dotychczasowy akapit nie daje żadnego kontekstu, a poza tym krok do uzupełnienia o wskazania do terapii innych zaburzeń, bo na autyzmie się świat nie kończy |
||
| Linia 33: | Linia 33: | ||
Za pioniera wykorzystania SAZ do terapii dzieci z [[autyzm]]em uznaje się doktora Ivara Lovaasa<ref>[http://www.bbbautism.com/pdf/article_40_Lovaas_revisited.pdf "Lovaas Revisited: Should we ever have left?"] </ref>. W 1987 roku psycholog ten wskutek przeprowadzonych badań, odkrył że grupa dzieci poddana 40 godzinnej terapii SAZ typu jeden-na-jeden (na jednego ucznia przypada jeden nauczyciel) ma najlepsze rezultaty<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Barbera | imię = Mary | tytuł = Metoda zachowań werbalnych | wydawca = Scolaris | miejsce = Warszawa | data = 2017 | isbn = 978-83-939702-2-3}}</ref>. Kolejne badania Lovaasa i współpracowników z 1993 roku wykazały, że dzieci z najlepszymi wynikami uzyskanymi w badaniu pierwszym, utrzymały swoje umiejętności w wieku lat trzynastu<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = McEachin | imię = J.J | nazwisko2 = Lovaas | imię2 = O.I. | tytuł = Long-term outcome for children with autism who received early intensive behavioral treatment | czasopismo = American Journal of Mental Retardation | wydanie = 97 | strony = 359-359}}</ref>. Inne wyniki badań także skazują na wysoką skuteczność zastosowania tej terapii w przypadku dzieci z [[autyzm|zaburzeniami ze spektrum autyzmu]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Barbera | imię = Mary | tytuł = Metoda zachowań werbalnych | wydawca = Scolaris | miejsce = Warszawa | data = 2017 | isbn = 978-83-939702-2-3}}</ref>. Głównym celem terapii jest praca nad ''deficytami behawioralnymi'' (umiejętności, które dziecko powinno posiadać ale nie posiada) oraz eliminowanie ''nadmiarów behawioralnych'' (zachowań niepożądanych). |
Za pioniera wykorzystania SAZ do terapii dzieci z [[autyzm]]em uznaje się doktora Ivara Lovaasa<ref>[http://www.bbbautism.com/pdf/article_40_Lovaas_revisited.pdf "Lovaas Revisited: Should we ever have left?"] </ref>. W 1987 roku psycholog ten wskutek przeprowadzonych badań, odkrył że grupa dzieci poddana 40 godzinnej terapii SAZ typu jeden-na-jeden (na jednego ucznia przypada jeden nauczyciel) ma najlepsze rezultaty<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Barbera | imię = Mary | tytuł = Metoda zachowań werbalnych | wydawca = Scolaris | miejsce = Warszawa | data = 2017 | isbn = 978-83-939702-2-3}}</ref>. Kolejne badania Lovaasa i współpracowników z 1993 roku wykazały, że dzieci z najlepszymi wynikami uzyskanymi w badaniu pierwszym, utrzymały swoje umiejętności w wieku lat trzynastu<ref>{{Cytuj pismo | nazwisko = McEachin | imię = J.J | nazwisko2 = Lovaas | imię2 = O.I. | tytuł = Long-term outcome for children with autism who received early intensive behavioral treatment | czasopismo = American Journal of Mental Retardation | wydanie = 97 | strony = 359-359}}</ref>. Inne wyniki badań także skazują na wysoką skuteczność zastosowania tej terapii w przypadku dzieci z [[autyzm|zaburzeniami ze spektrum autyzmu]]<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Barbera | imię = Mary | tytuł = Metoda zachowań werbalnych | wydawca = Scolaris | miejsce = Warszawa | data = 2017 | isbn = 978-83-939702-2-3}}</ref>. Głównym celem terapii jest praca nad ''deficytami behawioralnymi'' (umiejętności, które dziecko powinno posiadać ale nie posiada) oraz eliminowanie ''nadmiarów behawioralnych'' (zachowań niepożądanych). |
||
=== Strategie uczenia === |
|||
Do najbardziej popularnych metod pracy z dzieckiem z autyzmem w ramach stosowanej analizy zachowania zalicza się: podejście zachowań werbalnych (VB) oraz metoda wyodrębnionych prób (DTT). |
Do najbardziej popularnych metod pracy z dzieckiem z autyzmem w ramach stosowanej analizy zachowania zalicza się: podejście zachowań werbalnych (VB) oraz metoda wyodrębnionych prób (DTT). |
||
* '''Metoda wyodrębnionych prób''' (DTT – ''discrete trials traning'') – metoda wykorzystywana przez terapeutów w pracy jeden na jeden. W zależności od potrzeb dziecka terapia tą metodą może trwać od kilkudziesięciu do kilku godzin dziennie. W przypadku wczesnej intensywnej terapii dzieci zazwyczaj poddawane są 4-5 |
* '''Metoda wyodrębnionych prób''' (DTT – ''discrete trials traning'') – metoda wykorzystywana przez terapeutów w pracy jeden na jeden. W zależności od potrzeb dziecka terapia tą metodą może trwać od kilkudziesięciu do kilku godzin dziennie. W przypadku wczesnej intensywnej terapii dzieci zazwyczaj poddawane są 4-5 godzinom oddziaływań dziennie. W tym czasie nauczyciel organizuje trwające od kilku do kilkunastu minut przedziały czasowe poświęcone uczeniu. Przedziały te oddzielone są krótkimi przerwami (1-2 min). Zazwyczaj po każdej godzinie terapii robi się 5-10 minutową przerwę. Próba wyodrębniona przebiega następująco: terapeutę prezentuje uczniowi [bodziec poprzedzający|bodźca poprzedzającego] (np. prośba nauczyciela – podaj żółtą kredkę) następnie podpowiada wykonanie prawidłowej reakcji (np. pomaga fizycznie uczniowi skazać odpowiednią kredkę), dostarcza konsekwencji (np. wzmocnienie w postaci cukierka) i powtarza całą sekwencję kilkakrotnie, jednocześnie systematycznie wycofując podpowiedzi w celu wypromowania samodzielnych rekacji<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Bąbel | imię = Przemysław | tytuł = Analiza zachowania. Vademecum | wydawca = GWP | miejsce = Sopot | data = 2016 | isbn = 978-83-7489-657-3 | nazwisko2 = Suchowierska-Stephany | imię2 = Monika | nazwisko3 = Ostaszewski | imię3 = Paweł}}</ref>. |
||
* '''Podejście zachowań werbalnych''' (VB – ''verbal behavior'') – metoda opierająca się na założeniach SAZ, ale poszerzająca jednocześnie możliwości uczenia się przez dziecko języka funkcjonalnego, obejmując analizę Skinnera zawartą w jego książce ''Verbal Behavior''<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Skinner | imię = F.B. | tytuł = Verbal Behavior | wydawca = Appleton-Century | miejsce = New York | data = 1957}}</ref>. Język jest traktowany jako rodzaj zachowania, które może być kształtowane w wzmacniane, gdy przykłada się odpowiednią uwagę do tego, co dziecko mówi, ale również do tego, dlaczego używa języka. W podejściu tym prace z dzieckiem rozpoczyna się od ustalenia wzmocnień atrakcyjnych dla dziecka, następnie pierwszą umiejętnością jaką uczy się dziecko jest formułowanie specyficznych próśb, po opanowaniu tej zdolności przechodzi się do uczenia innych nieco trudniejszych funkcji mowy. |
* '''Podejście zachowań werbalnych''' (VB – ''verbal behavior'') – metoda opierająca się na założeniach SAZ, ale poszerzająca jednocześnie możliwości uczenia się przez dziecko języka funkcjonalnego, obejmując analizę Skinnera zawartą w jego książce ''Verbal Behavior''<ref>{{Cytuj książkę | nazwisko = Skinner | imię = F.B. | tytuł = Verbal Behavior | wydawca = Appleton-Century | miejsce = New York | data = 1957}}</ref>. Język jest traktowany jako rodzaj zachowania, które może być kształtowane w wzmacniane, gdy przykłada się odpowiednią uwagę do tego, co dziecko mówi, ale również do tego, dlaczego używa języka. W podejściu tym prace z dzieckiem rozpoczyna się od ustalenia wzmocnień atrakcyjnych dla dziecka, następnie pierwszą umiejętnością jaką uczy się dziecko jest formułowanie specyficznych próśb, po opanowaniu tej zdolności przechodzi się do uczenia innych nieco trudniejszych funkcji mowy. |
||
=== Skuteczność i efekty w terapii autyzmu === |
|||
Według badań z 2017 roku opartych o kwestionariusz, 46% osób ze spektrum autyzmu poddawanych ABA spełnia kryteria zespołu stresu pourazowego (PTSD), a ryzyko jego wystąpienia wskutek terapii ABA jest u osób ze spektrum autyzmu o 86% większe, niż u osób nie poddanych temu typowi terapii. Zdaniem badaczy ryzyko wystąpienia PTSD było podwyższone w przypadku zastosowania ABA niezależnie od wieku pacjenta (badano osoby dorosłe oraz dzieci){{r|abaautyzm}}. Wartość tego badania została zakwestionowana<ref>{{Cytuj |tytuł = EmeraldInsight |data dostępu = 2018-12-16 |opublikowany = www.emeraldinsight.com |doi = 10.1108/aia-02-2018-0007 |url = https://www.emeraldinsight.com/action/captchaChallenge?redirectUrl=https%3A%2F%2Fwww.emeraldinsight.com%2Fdoi%2Ffull%2F10.1108%2FAIA-02-2018-0007&}}</ref> z przyczyn metodologicznych: doboru próby badawczej, narzędzia badawczego, pośrednich miar do oceny wystąpienia symptomów, niejasnych definicji "procedur opartych na stosowanej analizie zachowania". Badaniu zarzuca się również przygotowanie pod z góry założoną tezę i stosowanie chwytów erystycznych celem przedstawienia terapii behawioralnej w negatywnym świetle. Badacze, którzy zajmowali się omówieniem badania Kupferstein wskazali na konflikt interesów, jako że wszyscy czterej prowadzili lub prowadzą interwencje oparte o SAZ. |
|||
W 1999 r., w przełomowym pierwszym raporcie Surgeon General na temat zdrowia psychicznego, amerykańska federalna służba zdrowia uznała terapię opartą na stosowanej analizie zachowania za skuteczną w terapii autyzmu<ref>{{Cytuj |autor = United States Public Health Service Office of the Surgeon General, Center for Mental Health Services, National Institute of Mental Health (U.S.) |tytuł = Mental Health: A Report of the Surgeon General |data = 1999 |data dostępu = 2018-12-23 |opublikowany = profiles.nlm.nih.gov |url = https://profiles.nlm.nih.gov/ps/retrieve/ResourceMetadata/NNBBHS |język = English}}</ref>. |
|||
Obecnie interwencje oparte na stosowanej analizie zachowania cieszą się poparciem organizacji pozarządowych, zajmujących się wsparciem i pomocą osobom z autyzmem i ich rodzinom, jak Autism Speaks<ref>{{Cytuj |tytuł = Applied Behavior Analysis (ABA) |data dostępu = 2018-12-23 |opublikowany = Autism Speaks |url = https://www.autismspeaks.org/applied-behavior-analysis-aba-0 |język = en}}</ref>. Liczne strategie uczenia oparte na prawidłach zidentyfikowanych przez analityków zachowania zostały także uznane za ustanowione w raporcie National Autism Center z 2015 r.<ref>{{Cytuj |tytuł = Phase 2 (2015) « National Autism Center |data dostępu = 2018-12-23 |url = http://www.nationalautismcenter.org/national-standards-project/phase-2/ |język = en-US}}</ref>, <ref>{{Cytuj |tytuł = raport NAC 2015.pdf |data dostępu = 2018-12-23 |opublikowany = Google Docs |url = https://drive.google.com/file/d/0ByP4KwxUFciWa0dkaHhNaW84U0U/view?usp=drive_open&usp=embed_facebook}}</ref>. Większość wymienionych strategii o potwierdzonej skuteczności dla klientów poniżej 22. r.ż. to strategie behawioralne. Dla populacji powyżej 22. r.ż. jedyną strategią o dotąd potwierdzonej skuteczności są interwencje behawioralne. Strategie oparte na stosowanej analizie zachowania są również zalecane przez Amerykańską Akademię Pediatryczną<ref name=":0">{{Cytuj |autor = HRSA Autism Intervention Research-Behavioral (AIR-B) Network, For the Technical Expert Panel, Connie Kasari, Justin Timbie, Lopamudra Das |tytuł = Nonmedical Interventions for Children With ASD: Recommended Guidelines and Further Research Needs |czasopismo = Pediatrics |data = 2012-11-01 |data dostępu = 2018-12-23 |issn = 1098-4275 |wolumin = 130 |numer = Supplement 2 |s = S169–S178 |doi = 10.1542/peds.2012-0900O |pmid = 23118248 |url = http://pediatrics.aappublications.org/content/130/Supplement_2/S169 |język = en}}</ref>. |
|||
Analitycy zachowania powszechnie przyjmują w swoich badaniach jednopodmiotowe schematy badawcze. Koncentrują się na wykazaniu, że dana interwencja przynosi zmianę poszczególnej jednostce, zamiast zamiast badać statystyczne prawdopodobieństwo skuteczności dla wielkich grup. W związku z tym wiele tradycyjnych analityczno-behawioralnych badań klinicznych jest trudnych do oceny statystycznej. Mimo to pojawiają się coraz liczniejsze badania z udziałem większej liczby badanych i ich meta-analizy, które potwierdzają<ref name=":1">{{Cytuj |autor = Stephen W. Scherer, Wendy Roberts, Janet A. Buchanan, Irene Drmic, Isabel M. Smith |tytuł = Autism spectrum disorder: advances in evidence-based practice |czasopismo = CMAJ |data = 2014-04-15 |data dostępu = 2018-12-23 |issn = 1488-2329 |wolumin = 186 |numer = 7 |s = 509–519 |doi = 10.1503/cmaj.121756 |pmid = 24418986 |pmc = PMC3986314 |url = http://www.cmaj.ca/content/186/7/509 |język = en}}</ref> skuteczność terapii opartych na stosowanej analizie zachowania.Virués-Ortega<ref>{{Cytuj |tytuł = Applied behavior analytic intervention for autism in early childhood: Meta-analysis, meta-regression and dose–response meta-analysis of multiple outcomes |czasopismo = Clinical Psychology Review |data = 2010-06-01 |data dostępu = 2018-12-23 |issn = 0272-7358 |wolumin = 30 |numer = 4 |s = 387–399 |doi = 10.1016/j.cpr.2010.01.008 |url = https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0272735810000218 |język = en}}</ref> wskazuje na ogólną poprawę funkcjonowania osób poddanych terapii, ze szczególnym uwzględnieniem werbalnego ilorazu inteligencji. Wpisuje się to w szczególną tendencję kładzenia nacisku na naukę komunikacji w ramach podejścia behawioralnego. Potwierdzone zostają<ref name=":1" /> wczesne sugestie, że terapia jest tym skuteczniejsza, im wcześniej rozpoczęta i intensywniej prowadzona. |
|||
W chwili obecnej interwencje oparte na stosowanej analizie zachowania należą na tym polu do czołówki metod terapii opartych na dowodach, z zastrzeżeniem trudności metodologicznych wynikających z przyjmowania radykalnie odmiennego od statystyki wielkich grup modelu badawczego<ref name=":2">{{Cytuj |autor = Brian Reichow, Kara Hume, Erin E Barton, Brian A Boyd |tytuł = Early intensive behavioral intervention (EIBI) for young children with autism spectrum disorders (ASD) |czasopismo = Cochrane Database of Systematic Reviews |data = 2018-05-09 |data dostępu = 2018-12-23 |issn = 1465-1858 |doi = 10.1002/14651858.cd009260.pub3 |url = http://dx.doi.org/10.1002/14651858.cd009260.pub3}}</ref>, <ref name=":0" />. Analitycy zachowania są również aktywnymi przeciwnikami pseudonauki, zabobonu i szkodliwych mód w terapii, które zabierają czas i utrudniają decyzje terapeutyczne osobom z autyzmem i ich rodzinom<ref>{{Cytuj |autor = Foxx, Richard M.,, Mulick, James A. (James Anton), 1948- |tytuł = Controversial therapies for autism and intellectual disabilities : fad, fashion, and science in professional practice |data dostępu = 2018-12-23 |isbn = 9781317623823 |wydanie = Second edition |miejsce = New York |oclc = 931999200 |url = https://www.worldcat.org/oclc/931999200}}</ref>. |
|||
Według badania z 2017 r.<ref>{{Cytuj |tytuł = EmeraldInsight |data dostępu = 2018-12-23 |opublikowany = www.emeraldinsight.com |doi = 10.1108/aia-08-2017-0016 |url = https://www.emeraldinsight.com/action/captchaChallenge?redirectUrl=https%3A%2F%2Fwww.emeraldinsight.com%2Fdoi%2Fabs%2F10.1108%2FAIA-08-2017-0016%3FjournalCode%3DAsia&}}</ref>, 46% osób z autyzmem poddanych terapii opartej na stosowanej analizie zachowania ma wykazywać objawy stresu pourazowego. Autorka wskazuje również na podwyższone dla wszystkich grup ryzyko wystąpienia tych objawów w porównaniu do osób takiej terapii niepoddanych. Wartość tego badania została zakwestionowana<ref>{{Cytuj |tytuł = EmeraldInsight |data dostępu = 2018-12-16 |opublikowany = www.emeraldinsight.com |doi = 10.1108/aia-02-2018-0007 |url = https://www.emeraldinsight.com/action/captchaChallenge?redirectUrl=https%3A%2F%2Fwww.emeraldinsight.com%2Fdoi%2Ffull%2F10.1108%2FAIA-02-2018-0007&}}</ref> z przyczyn metodologicznych, w tym stosowania pytań sugerujących w autorskim kwestionariuszu, przygotowanym na potrzeby tego badania. Jednocześnie autorzy krytyki przyznają konflikt interesów wynikający z ich przeszłej lub aktualnej pracy klinicznej lub badawczej w zakresie stosowanej analizy zachowania. Niezależnie od tego, większość źródeł nie wykazuje szkodliwych efektów ubocznych, lub wprost zaznacza ich brak<ref name=":2" />. |
|||
O ile niektóre inne metody, jak terapia logopedyczna, mają ograniczone i często krótkotrwałe efekty, zarówno tradycyjna wczesna intensywna interwencja behawioralna (oryginalne podejście wywodzące się od Lovaasa), jak i bardziej współczesne, tzw. naturalistyczno-rozwojowe interwencje behawioralne (''naturalistic development behavioural interventions''), jak Metoda Wczesnego Startu<ref>{{Cytuj |autor = Dawson, Geraldine., Vismara, Laurie A., Owsiak, Anna., Uniwersytet Jagielloński. Wydawnictwo. |tytuł = Metoda wczesnego startu dla dziecka z autyzmem (ESDM) : jak wykorzystywać codzienne aktywności, aby pomóc dzieciom tworzyć więzi, komunikować się i uczyć |data = 2015 |data dostępu = 2018-12-23 |isbn = 9788323337836 |miejsce = Kraków |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego |oclc = 903322771 |url = https://www.worldcat.org/oclc/903322771}}</ref>, Trening Zachowań Kluczowych ''(Pivotal Response Treatment)'', ''JASPER'' czy ''TEACCH'' wpływają pozytywnie na rozwój językowy, poznawczy i umiejętności adaptacyjne<ref name=":3">{{Cytuj |autor = Catherine Lord, Mayada Elsabbagh, Gillian Baird, Jeremy Veenstra-Vanderweele |tytuł = Autism spectrum disorder |czasopismo = The Lancet |data = 2018-08 |data dostępu = 2018-12-23 |issn = 0140-6736 |wolumin = 392 |numer = 10146 |s = 508–520 |doi = 10.1016/s0140-6736(18)31129-2 |url = https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0140673618311292}}</ref>. Jednocześnie wskazuje się na niedostateczną opiekę klientów w zakresie terapii zachowań agresywnych i opozycyjnych, a jednocześnie skuteczność w tym zakresie tradycyjnych interwencji behawioralnych<ref name=":3" />. |
|||
== Przypisy == |
== Przypisy == |
||
Wersja z 03:53, 23 gru 2018
Stosowana analiza zachowania (SAZ) (ang. applied behavior analysis, ABA) – dyscyplina naukowa, jedna z trzech składowych analizy zachowania, którego zadaniem jest tworzenie na postawie praw zachowania, wypracowanych przez eksperymentalną analizę zachowania, procedur służących do kształtowania i modyfikowania istotnych społecznie zachowań[1]. Dodatkowym i równie istotnym zadaniem SAZ jest weryfikowanie skuteczności tychże procedur za pomocą jednopodmiotowych schematów eksperymentalnych. Stosowana analiza zachowania spełnia trzy podstawowe cele: rozwijanie zachowań pożądanych (zwiększanie częstotliwości zachowań już istniejących oraz kształtowanie lub wyzwalanie nowych zachowań), redukowanie zachowań trudnych (zmniejszanie ich częstotliwości lub, jeśli to możliwe, całkowite ich eliminowanie) oraz utrzymywanie i generalizacja efektów interwencji.
Początek stosowanej analizy zachowania
Jako datę formalnego początku stosowanej analizy zachowania możemy przyjąć rok 1959, kiedy to został opublikowany artykuł Theodora Ayllona i Jacka Michaela The psychiatric nurse as a behavioral engineer (Pielęgniarka psychiatryczna jako inżynier behawioralny). W artykule tym, autorzy opisują w jaki sposób personel szpitala psychiatrycznego modyfikował zachowania pacjentów w oparciu o procedury wywodzące się z eksperymentalnej analizy zachowania. W 1968 roku powstało natomiast najpopularniejsze czasopismo dotyczące stosowanej analizy zachowania – Journal of Applied Behavior Analysis (JABA)[2].
Cechy stosowanej analizy zachowania
Historyczny artykuł Donalda M. Baera, Montrose'a Wolfa u Todda Risleya określa siedem charaktertstycznych dla stosowanej analizy zachowania cech.[3] Zdaniem autorów SAZ jest:
- stosowana – badania dotyczą zmiany zachowań, które są istotne dla całego społeczeństwa lub poszczególnych jej członków
- behawioralna – koncentracja na zmianie faktycznych, precyzyjnie mierzonych zachowań oraz dokumentacja tego, że jeśli nastąpiła zmiana zachowania, to dotyczyła ona podmiotu a nie na przykład wynikała ze zmiany zachowania obserwatora
- analityczna – demonstracja zależności między manipulowanymi zmiennymi środowiskowymi a zachowaniem (kontrola nad pojawieniem się lub niepojawieniem się danego zachowania)
- technologiczna – opisuje procedury użyte w badaniu na tyle szczegółowo, aby umożliwić replikację innym eksperymentatorom
- koncepcyjnie spójna – procedury używane w badaniach wywodzą się z podstawowych praw rządzących zachowaniem
- skuteczna – zmiana zachowania przynosi na tyle duże skutki, że ma ona znaczenie praktyczne dla osoby i jej otoczenia
- przynosząca zgeneralizowane skutki – rezultaty są trwałe, widoczne w innych niż eksperymentalnych środowiskach, oraz przenoszą się na inne zachowania
SAZ a terapia behawioralna
Termin terapia behawioralna pojawia się po raz pierwszy w 1953 roku w pracy Lindsleya, Skinnera i Somona Studies in behavior therapy: Status report I . Termin ten nie ma jasnego rozgraniczenia od stosowanej analizy zachowania czy też modyfikacji zachowań. Niektórzy autorzy używają zamiennie tych pojęć, szczególnie w Polsce traktowane są one jako synonimy. Jednakże w literaturze anglojęzycznej można spotkać pewne rozróżnienie. Za najszerszą kategorię uznaje się termin modyfikacja zachowań i zaliczające się do niego dwie kategorie: terapię behawioralną (rozumianą jako podejście terapeutyczne oparte głównie na warunkowaniu klasycznym) oraz stosowaną analizę zachowania (bazującą na warunkowaniu sprawczym)[4].
Obszary zastosowań SAZ
Stosowana analiza zachowania może być z powodzeniem wykorzystywana w terapii a także we wspieraniu prawidłowo przebiegającego rozwoju. Suchowierska wskazuje na dziewięć obszarów jej zastosowania[5]:
- zaburzenia rozwoju zwłaszcza ze spektrum autyzmu;
- choroby psychiczne, w szczególności schizofrenia
- inne problemy zakresu psychologii klinicznej, jak: lęki, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, nadmierny stres, nadwaga/otyłość, problemy małżeńskie, dysfunkcje seksualne i uzależnienia;
- wychowanie dzieci (szczególnie radzenie sobie z problemami wychowawczymi)
- edukacja dzieci i nastolatków typowo rozwijających się – radzenie sobie z zachowaniami niepożądanymi oraz podnoszenie skuteczności procesu nauczania
- poprawa wydajności pracowników firm:
- wspomaganie drużyn sportowych;
- rozwiązywanie problemów społecznych;
- pomoc seniorom w radzeniu sobie z ograniczeniami wynikającymi z wieku.
Wykorzystanie stosowanej analizy zachowania w terapii dziecka z autyzmem
Za pioniera wykorzystania SAZ do terapii dzieci z autyzmem uznaje się doktora Ivara Lovaasa[6]. W 1987 roku psycholog ten wskutek przeprowadzonych badań, odkrył że grupa dzieci poddana 40 godzinnej terapii SAZ typu jeden-na-jeden (na jednego ucznia przypada jeden nauczyciel) ma najlepsze rezultaty[7]. Kolejne badania Lovaasa i współpracowników z 1993 roku wykazały, że dzieci z najlepszymi wynikami uzyskanymi w badaniu pierwszym, utrzymały swoje umiejętności w wieku lat trzynastu[8]. Inne wyniki badań także skazują na wysoką skuteczność zastosowania tej terapii w przypadku dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu[9]. Głównym celem terapii jest praca nad deficytami behawioralnymi (umiejętności, które dziecko powinno posiadać ale nie posiada) oraz eliminowanie nadmiarów behawioralnych (zachowań niepożądanych).
Strategie uczenia
Do najbardziej popularnych metod pracy z dzieckiem z autyzmem w ramach stosowanej analizy zachowania zalicza się: podejście zachowań werbalnych (VB) oraz metoda wyodrębnionych prób (DTT).
- Metoda wyodrębnionych prób (DTT – discrete trials traning) – metoda wykorzystywana przez terapeutów w pracy jeden na jeden. W zależności od potrzeb dziecka terapia tą metodą może trwać od kilkudziesięciu do kilku godzin dziennie. W przypadku wczesnej intensywnej terapii dzieci zazwyczaj poddawane są 4-5 godzinom oddziaływań dziennie. W tym czasie nauczyciel organizuje trwające od kilku do kilkunastu minut przedziały czasowe poświęcone uczeniu. Przedziały te oddzielone są krótkimi przerwami (1-2 min). Zazwyczaj po każdej godzinie terapii robi się 5-10 minutową przerwę. Próba wyodrębniona przebiega następująco: terapeutę prezentuje uczniowi [bodziec poprzedzający|bodźca poprzedzającego] (np. prośba nauczyciela – podaj żółtą kredkę) następnie podpowiada wykonanie prawidłowej reakcji (np. pomaga fizycznie uczniowi skazać odpowiednią kredkę), dostarcza konsekwencji (np. wzmocnienie w postaci cukierka) i powtarza całą sekwencję kilkakrotnie, jednocześnie systematycznie wycofując podpowiedzi w celu wypromowania samodzielnych rekacji[10].
- Podejście zachowań werbalnych (VB – verbal behavior) – metoda opierająca się na założeniach SAZ, ale poszerzająca jednocześnie możliwości uczenia się przez dziecko języka funkcjonalnego, obejmując analizę Skinnera zawartą w jego książce Verbal Behavior[11]. Język jest traktowany jako rodzaj zachowania, które może być kształtowane w wzmacniane, gdy przykłada się odpowiednią uwagę do tego, co dziecko mówi, ale również do tego, dlaczego używa języka. W podejściu tym prace z dzieckiem rozpoczyna się od ustalenia wzmocnień atrakcyjnych dla dziecka, następnie pierwszą umiejętnością jaką uczy się dziecko jest formułowanie specyficznych próśb, po opanowaniu tej zdolności przechodzi się do uczenia innych nieco trudniejszych funkcji mowy.
Skuteczność i efekty w terapii autyzmu
W 1999 r., w przełomowym pierwszym raporcie Surgeon General na temat zdrowia psychicznego, amerykańska federalna służba zdrowia uznała terapię opartą na stosowanej analizie zachowania za skuteczną w terapii autyzmu[12].
Obecnie interwencje oparte na stosowanej analizie zachowania cieszą się poparciem organizacji pozarządowych, zajmujących się wsparciem i pomocą osobom z autyzmem i ich rodzinom, jak Autism Speaks[13]. Liczne strategie uczenia oparte na prawidłach zidentyfikowanych przez analityków zachowania zostały także uznane za ustanowione w raporcie National Autism Center z 2015 r.[14], [15]. Większość wymienionych strategii o potwierdzonej skuteczności dla klientów poniżej 22. r.ż. to strategie behawioralne. Dla populacji powyżej 22. r.ż. jedyną strategią o dotąd potwierdzonej skuteczności są interwencje behawioralne. Strategie oparte na stosowanej analizie zachowania są również zalecane przez Amerykańską Akademię Pediatryczną[16].
Analitycy zachowania powszechnie przyjmują w swoich badaniach jednopodmiotowe schematy badawcze. Koncentrują się na wykazaniu, że dana interwencja przynosi zmianę poszczególnej jednostce, zamiast zamiast badać statystyczne prawdopodobieństwo skuteczności dla wielkich grup. W związku z tym wiele tradycyjnych analityczno-behawioralnych badań klinicznych jest trudnych do oceny statystycznej. Mimo to pojawiają się coraz liczniejsze badania z udziałem większej liczby badanych i ich meta-analizy, które potwierdzają[17] skuteczność terapii opartych na stosowanej analizie zachowania.Virués-Ortega[18] wskazuje na ogólną poprawę funkcjonowania osób poddanych terapii, ze szczególnym uwzględnieniem werbalnego ilorazu inteligencji. Wpisuje się to w szczególną tendencję kładzenia nacisku na naukę komunikacji w ramach podejścia behawioralnego. Potwierdzone zostają[17] wczesne sugestie, że terapia jest tym skuteczniejsza, im wcześniej rozpoczęta i intensywniej prowadzona.
W chwili obecnej interwencje oparte na stosowanej analizie zachowania należą na tym polu do czołówki metod terapii opartych na dowodach, z zastrzeżeniem trudności metodologicznych wynikających z przyjmowania radykalnie odmiennego od statystyki wielkich grup modelu badawczego[19], [16]. Analitycy zachowania są również aktywnymi przeciwnikami pseudonauki, zabobonu i szkodliwych mód w terapii, które zabierają czas i utrudniają decyzje terapeutyczne osobom z autyzmem i ich rodzinom[20].
Według badania z 2017 r.[21], 46% osób z autyzmem poddanych terapii opartej na stosowanej analizie zachowania ma wykazywać objawy stresu pourazowego. Autorka wskazuje również na podwyższone dla wszystkich grup ryzyko wystąpienia tych objawów w porównaniu do osób takiej terapii niepoddanych. Wartość tego badania została zakwestionowana[22] z przyczyn metodologicznych, w tym stosowania pytań sugerujących w autorskim kwestionariuszu, przygotowanym na potrzeby tego badania. Jednocześnie autorzy krytyki przyznają konflikt interesów wynikający z ich przeszłej lub aktualnej pracy klinicznej lub badawczej w zakresie stosowanej analizy zachowania. Niezależnie od tego, większość źródeł nie wykazuje szkodliwych efektów ubocznych, lub wprost zaznacza ich brak[19].
O ile niektóre inne metody, jak terapia logopedyczna, mają ograniczone i często krótkotrwałe efekty, zarówno tradycyjna wczesna intensywna interwencja behawioralna (oryginalne podejście wywodzące się od Lovaasa), jak i bardziej współczesne, tzw. naturalistyczno-rozwojowe interwencje behawioralne (naturalistic development behavioural interventions), jak Metoda Wczesnego Startu[23], Trening Zachowań Kluczowych (Pivotal Response Treatment), JASPER czy TEACCH wpływają pozytywnie na rozwój językowy, poznawczy i umiejętności adaptacyjne[24]. Jednocześnie wskazuje się na niedostateczną opiekę klientów w zakresie terapii zachowań agresywnych i opozycyjnych, a jednocześnie skuteczność w tym zakresie tradycyjnych interwencji behawioralnych[24].
Przypisy
- ↑ Przemysław Bąbel, Monika Suchowierska-Stephany, Paweł Ostaszewski: Analiza zachowania. Vademecum. Sopot: GWP, 2016. ISBN 978-83-7489-657-3.
- ↑ Monika Suchowierska, Paweł Ostaszewski, Przemysław Bąbel: Terapia behawioralna dzieci z autyzmem. Teoria badania i praktyka stosowanej analizy zachowania. Sopot: GWP, 2012.
- ↑ Monika Suchowierska, Paweł Ostaszewski, Przemysław Bąbel: Terapia behawioralna dzieci z autyzmem. Teoria badania i praktyka stosowanej analizy zachowania. Sopot: GWP, 2012.
- ↑ Przemysław Bąbel, Monika Suchowierska-Stephany, Paweł Ostaszewski: Analiza zachowania. Vademecum. Sopot: GWP, 2016. ISBN 978-83-7489-657-3.
- ↑ Suchowierska M.: Stosowana analiza zachowania – wykorzystanie technik behawioralnych do rozwiązywania problemów społecznych. W: P Bąbel, P. Ostaszewski: Współczesna psychologia behawioralna. Wybrane zagadnienia. Kraków: WUJ, 2008, s. 239-260.
- ↑ "Lovaas Revisited: Should we ever have left?"
- ↑ Mary Barbera: Metoda zachowań werbalnych. Warszawa: Scolaris, 2017. ISBN 978-83-939702-2-3.
- ↑ J.J McEachin, O.I. Lovaas. Long-term outcome for children with autism who received early intensive behavioral treatment. „American Journal of Mental Retardation”. s. 359-359.
- ↑ Mary Barbera: Metoda zachowań werbalnych. Warszawa: Scolaris, 2017. ISBN 978-83-939702-2-3.
- ↑ Przemysław Bąbel, Monika Suchowierska-Stephany, Paweł Ostaszewski: Analiza zachowania. Vademecum. Sopot: GWP, 2016. ISBN 978-83-7489-657-3.
- ↑ F.B. Skinner: Verbal Behavior. New York: Appleton-Century, 1957.
- ↑ United States Public Health Service Office of the Surgeon General, Center for Mental Health Services, National Institute of Mental Health (U.S.), Mental Health: A Report of the Surgeon General [online], profiles.nlm.nih.gov, 1999 [dostęp 2018-12-23] (Błąd! Nieznany kod języka: English. Sprawdź listę kodów.).
- ↑ Applied Behavior Analysis (ABA) [online], Autism Speaks [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ Phase 2 (2015) « National Autism Center [online] [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ raport NAC 2015.pdf [online], Google Docs [dostęp 2018-12-23].
- ↑ a b HRSA Autism Intervention Research-Behavioral (AIR-B) Network i inni, Nonmedical Interventions for Children With ASD: Recommended Guidelines and Further Research Needs, „Pediatrics”, 130 (Supplement 2), 2012, S169–S178, DOI: 10.1542/peds.2012-0900O, ISSN 1098-4275, PMID: 23118248 [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ a b Stephen W. Scherer i inni, Autism spectrum disorder: advances in evidence-based practice, „Canadian Medical Association Journal”, 186 (7), 2014, s. 509–519, DOI: 10.1503/cmaj.121756, ISSN 1488-2329, PMID: 24418986, PMCID: PMC3986314 [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ Applied behavior analytic intervention for autism in early childhood: Meta-analysis, meta-regression and dose–response meta-analysis of multiple outcomes, „Clinical Psychology Review”, 30 (4), 2010, s. 387–399, DOI: 10.1016/j.cpr.2010.01.008, ISSN 0272-7358 [dostęp 2018-12-23] (ang.).
- ↑ a b Brian Reichow i inni, Early intensive behavioral intervention (EIBI) for young children with autism spectrum disorders (ASD), „Cochrane Database of Systematic Reviews”, 2018, DOI: 10.1002/14651858.cd009260.pub3, ISSN 1465-1858 [dostęp 2018-12-23].
- ↑ Foxx i inni, Controversial therapies for autism and intellectual disabilities : fad, fashion, and science in professional practice, Second edition, New York, ISBN 978-1-317-62382-3, OCLC 931999200 [dostęp 2018-12-23].
- ↑ EmeraldInsight, www.emeraldinsight.com, DOI: 10.1108/aia-08-2017-0016 [dostęp 2018-12-23].
- ↑ EmeraldInsight, www.emeraldinsight.com, DOI: 10.1108/aia-02-2018-0007 [dostęp 2018-12-16].
- ↑ Dawson i inni, Metoda wczesnego startu dla dziecka z autyzmem (ESDM) : jak wykorzystywać codzienne aktywności, aby pomóc dzieciom tworzyć więzi, komunikować się i uczyć, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2015, ISBN 978-83-233-3783-6, OCLC 903322771 [dostęp 2018-12-23].
- ↑ a b Catherine Lord i inni, Autism spectrum disorder, „The Lancet”, 392 (10146), 2018, s. 508–520, DOI: 10.1016/s0140-6736(18)31129-2, ISSN 0140-6736 [dostęp 2018-12-23].
<ref> o nazwie „abaautyzm”, zdefiniowany w <references>, nie był użyty wcześniej w treści.