Polisemia regularna

Polisemia regularna (systematyczna) – rodzaj polisemii charakteryzujący się powtarzalnością przesunięć semantycznych.

Polisemia regularna ma miejsce, gdy przesunięcie semantyczne zachodzące w obrębie jednego słowa występuje w co najmniej jednym innym słowie, które nie jest jego synonimem. Ten typ polisemii jest charakterystyczny dla metonimicznych przeniesień znaczenia, w przeciwieństwie do polisemii nieregularnej, która charakteryzuje się metaforycznymi przeniesieniami znaczenia. W obrębie polisemii regularnej wyróżnia się zjawisko produktywności, które zachodzi gdy każde słowo o znaczeniu „A” można użyć również w znaczeniu „B”, np. „naczynie” – „ilość substancji wchodząca do naczynia” (łyżka, kubek, garnek, wiadro, beczka), np. umyć szklankę – wypić szklankę mleka. Produktywność polisemii regularnej istnieje gdy obejmuje wszystkie jednostki o danym zestawie cech. Termin „polisemia regularna produktywna” stosowany przez Jurija Apresjana odpowiada wariancji znaczeń (tekstowej) używanej przez Renatę Grzegorczykową, a także polisemii kategorialnej (uniwersalnej).

Przykłady polisemii regularnej:

• „roślina” – „kwiat rośliny”: tulipan, goździk, aster, chryzantema, rumianek, np. Tulipany rosną dobrze na glebie żyznej [...] – Każda pani, która 8 marca kupi bilet [...], otrzyma tulipana w prezencie.
• „drzewo” – „drewno tego drzewa”: sosna, brzoza, jodła, jodła, np. Wysoka, rozłożysta sosna świeciła z daleka żółtą korą jak gromnica – Schronisko miało być zbudowane z sosny pierwszej klasy, a zostało zbudowane z drewna bezklasowego.
• „zwierzę” – „mięso ze zwierzęcia”: indyk, kaczka, królik, kura, np. [...] nieoczekiwanie drogę przebiegł im dziki indyk – [...] W pierwszy dzień świąt przyrządzają pieczonego indyka.
• „roślina” – „produkt spożywczy z tej rośliny”: kawa, herbata, chrzan, kakao, np. [...] puszcza jest wilgotna i świetnie nadaje się do uprawy przedniej kawy [...] – Wstał, żeby zalać sobie kawę, jednak puszka była pusta.
• „organizacja” – „gmach zajmowany przez tę organizację”: szkoła, teatr, instytut, ambasada, np. Gdy miała pięć lat, dziadkowie wysłali ją do szkoły muzycznej [...] – Dźwięki poloneza dochodzą z sal szkół ponadgimnazjalnych.
• „głos” – „śpiewak z takim głosem”: alt, bas, baryton, tenor, sopran, np. [...] każda ma inną barwę głosu: Ania śpiewa altem, Ewelina sopranem. – Siadają zgodnie z tradycją: soprany w niebieskich strojach, mężczyźni w ciemnych garniturach, alty ubrane na czerwono.

Wśród semantyków i leksykografów trwają spory odnośnie do polisemii regularnej. Niektórzy są za tym aby nie odnotowywać tego zjawiska w opisach haseł słownikowych, a raczej przedstawiać zbiorczo w postulowanej części ogólnej słownika. Z kolei Renata Grzegorczykowa postuluje żeby nie zapisywać wyłącznie przykładów polisemii kategorialnej. Nie ma ustalonych wytycznych co do zapisu polisemii regularnej, każdy słownik wybiera swój sposób, nawet w obrębie jednego słownika można dostrzec brak spójności.