Synagoga w Orli

Synagoga w Orli - Synagoga w Orli została wybudowana około 1754 roku. W początku wieku XIX budynek przebudowano ujednolicając elewację w stylu klasycystycznym. Dobudowano do niej też babińce. W jej pobliżu znajdowały się dwie drewniane bożnice. W 1938 r. synagoga się spaliła podczas pożaru miasta. W latach 1941-1944 Niemcy zdewastowali synagogę i wykorzystywali ją jako magazyn. Od 1941 roku gdy Niemcy wywieźli Żydów do Treblinki synagoga jest nieużytkowana i niszczeje, pomimo tego że doczekała się remontu dachu, ścian, elewacji. W jej pustym wnętrzu niszczeją malowidła ścienne z przełomu XVIII i XIX w. Na froncie nad wejściem widoczny był dawniej hebrajski napis: "Jakimże lękiem napawa to miejsce! Nic tu innego tylko Dom Boży!". Zachowała się wnęka po Aaron Ha Kodesz.

Legenda: Legenda mówi, że synagoga była pierwotnie zborem kalwińskim, który Żydzi chcieli kupić od Radziwiłłów. Tak długo ich prosili, że uzyskali zgodę, jednakże pod warunkiem zebrania w ciągu godziny zapłaty 10000 grosików. Warunek został spełniony, a budowla stała się ich własnością.

Historia Żydów w mieście: Pierwsi Żydzi byli wzmiankowani w Orli w 1654 r. Opisywano mieszkających przy ul. Narewskiej cyrulików Jakuba i Symcha i pierwszego introligatora - Efraima. Już w 1655 r. mieszkało w Orli 540 Żydów i na 261 domów, 90 było żydowskich. W 1900 r. w mieście mieszka już 4286 miesz­kań­ców. Ży­dów było 3678, czy­li po­nad 85%. W 1921 r. ludność miasta wy­no­si 1518 osób, z cze­go 1167 sta­no­wi­li Ży­dzi. Społeczność żydowska została wymordowana przez Niemców w roku 1941. Najpierw Żydów zamieszkujacych getto przy ul. Koszelowskiej w Orli wywieziono do getta w Bielsku, a następnie zamordowano w Treblince. W Orli zachował po Żydach także budynek apteki i obecny posterunek policji. Ostatnim rabinem urzędującym w Orli był Eli Halpern.

Cmentarze żydowskie w Orli: W Orli istaniały dwa cmentarze żydowskie:

• "stary" cmentarz koło synagogi. Znajdował się na ulicy Poświętnej, od obecnej remizy strażackiej do ulicy Żwirki i Wigury. Nagrobi z tego starego cmentarza Niemcy porozbijali i ułożyli z nich drogę do Wólki do torów kolejowych).
• "nowy" cmentarz z ok. 50 macewami przy drodze do Szczytów.