Aleksander Janusz Zasławski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Aleksander Janusz Zasławski-Ostrogski
Ilustracja
Portret pędzla Andrzeja Stecha
Herb
Herb książąt Zasławskich-Ostrogskich
Rodzina

Zasławscy

Data urodzenia

6 marca 1650[1]

Data śmierci

31 maja 1673[2][3]

Ojciec

Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski

Matka

Katarzyna Sobieska

Książę Aleksander Janusz Zasławski-Ostrogski (ur. 6 marca 1650, zm. 31 maja 1673) – dziedzic wielkiej fortuny rodu Zasławskich i Ostrogskich, oficjalnie syn Władysława Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego i Katarzyny Sobieskiej, skoligacony z Janem III Sobieskim przez matkę, siostrę króla Polski[4].

W 1669 jeden z kandydatów do tronu Polski[5]. IV ordynat ostrogski. Ostatni męski przedstawiciel ruskich rodów kniaziowskich Zasławskich i Ostrogskich. Nie pełnił żadnych urzędów w Rzeczypospolitej, używając jedynie tytułów księcia i ordynata ostrogskiego.

Portret 20-letniego Aleksandra Zasławskiego-Ostrogskiego z roku 1670, pędzla Andrzeja Stecha, przechowywany jest do dnia dzisiejszego w Muzeum Narodowym w Mińsku na Białorusi[6]. Przedstawia młodego magnata w dworskim stroju według mody francuskiej, ozdobionym wstążkami, jednak o wyjątkowo surowym kroju i stonowanej kolorystyce[7].

Rządy opiekuńcze[edytuj | edytuj kod]

Po zgonie Władysława Dominika Zasławskiego jego włości odziedziczył małoletni wówczas syn Aleksander Janusz. Przejęła je w zarząd wdowa Katarzyna Sobieska, która rok później powtórnie wyszła za mąż za Michała Kazimierza Radziwiłła. Rządy opiekuńcze nad synem w latach 1657–1658 sprawowała razem ze swoim bratem Janem Sobieskim, późniejszym królem Polski i Stanisławem Kazimierzem Bieniewskim h. Radwan (zm. 1676 r.)[8].

Rządy osobiste[edytuj | edytuj kod]

Po powtórnym ślubie matki i po dojściu do pełnoletności, Aleksander Janusz zarządzał majątkiem samodzielnie.

W roku 1670, tj. w wieku 20 lat, osobiście władał odziedziczonymi posiadłościami, w tym kluczem wiewióreckim. Z inwentarza z 1670 r. wynika, iż właśnie on wydzierżawił Żarówkę z Dąbiem i Przerytym Borem Kazimierzowi Kucharskiemu. Uczynił to ponownie w roku 1672[9].

W dniu 18 maja 1670 r. książę Aleksander Janusz Ostrogski-Zasławski wystawił generalny przywilej dla Żydów na zamku tarnowskim, w którym streszczał i potwierdzał wszystkie przywileje dla tarnowskich Żydów, nadane przez jego poprzedników[10]. Kilka miesięcy później wystawił podobny dokument dla Żydów opatowskich[11].

Z zachowanych archiwaliów wynika również, że Aleksander Janusz starał się podnieść z upadku po potopie szwedzkim zamek tarnowski. W latach 1657–1675 na jego koszt nakryto zamek w Tarnowie nowym dachem i dokonano wielu innych prac remontowych[12].

W roku 1670 Aleksander Janusz założył w późniejszej Warszawie jurydykę nazwaną od jego imienia Aleksandrią (teren ten od końca XVIII w. nosi nazwę „Dynasy”). Tu znajduje się też Zamek Ostrogskich częściowo zbudowany przez Janusza Ostrogskiego, w 1681 sprzedany Janowi Gnińskiemu[13].

Spadkobiercy[edytuj | edytuj kod]

Po śmierci Aleksandra Janusza, dobra ziemskie (Zasław wraz z ordynacją ostrogską) przeszły w ręce jego siostry Teofili Ludwiki Wiśniowieckiej, kasztelanowej krakowskiej, secundo voto Lubomirskiej, marszałkowej wielkiej koronnej. Siostrzenica Aleksandra Janusza Zasławskiego-Ostrogskiego, Marianna z Lubomirskich Sanguszkowa, odziedziczyła dobra zasławskie po śmierci swojego brata Aleksandra (zm. 1720)[14].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Hanna Widacka, Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa, siostra króla, [w:] Pasaż Wiedzy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie [online], 29 września 2007 [dostęp 2023-09-14].
  2. Jarosław Pietrzak, Walka Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej o dobra ordynacji Ostrogskich w latach 1673-1678, „Czasy Nowożytne”, T. 26, 2013, s. 57.
  3. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, red. B. Chlebowski, Warszawa 1895, s. 446 („z drugiej zaś [żony] Katarzyny Sobieskiej, kasztelanki krakowskiej, siostry Jana Sobieskiego, miał syna Aleksandra, ostatniego ks. Zasławskiego, który w młodym wieku umierając w 1673 r. zakończył dom ten”)
  4. Jego narodziny niedługo po ślubie rodziców były skandalem obyczajowym (ślub odbył się w lutym 1650 r., a Katarzyna urodziła syna już 6 marca 1650 r.). W rzeczywistości Aleksander Janusz był synem Katarzyny Sobieskiej i jej kochanka, którego utożsamia się z Dymitrem Wiśniowieckim (nota bene przyszłym zięciem Katarzyny). Katarzynę Sobieską łączył z Dymitrem Wiśniowieckim głośny romans. Do ślubu z Dominikiem Zasławskim-Ostrogskim zmusiła ją matka, Zofia Teofila z Daniłowiczów. Nieznane są motywy, które popchnęły bajecznie bogatego magnata-wdowca do ślubu ze skompromitowaną panną, będącą w zaawansowanej ciąży z innym mężczyzną. J. Partyka, Żona wyćwiczona. Kobieta pisząca w kulturze XVI i XVII w., Łódź 2004, s. 126. H. Widacka, Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa, siostra króla. J. Jaroszuk, Katarzyna Radziwiłłowa z Sobieskich [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. XXX/3, z. 126, s. 392. Istnieje również teoria, że Aleksander Janusz urodził się już w roku 1649 i został przez męża Katarzyny Sobieskiej przysposobiony, co z uwagi na ówczesne prawo nie wydaje się możliwe. Женщина с "королевским" характером. Według przepisów prawa kanonicznego (faktyczny lub rzekomy) potomek pary Ostrogski-Sobieska w chwili ich ślubu automatycznie stawałby się legalnym potomkiem, jednak według zwyczajowego prawa stosowanego w przypadku szlachetnie urodzonych nadal posiadałby status dziecka nieprawego, czyli nie byłby uważany za szlachcica i nie miałby prawa do dziedziczenia ziemi po rodzicach. D. Żołądź-Strzelczyk, Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002.
  5. Wolne elekcje
  6. Andrzej Stech – Portret Aleksandra Zasławskiego Ostrogskiego
  7. J. Żukowski, Hermaphroditus or Salmacis? Feminization of male fashion in the 17th century, Ikonotheka (w przygotowaniu)
  8. J. Leniek, F. Herzig, F. Leśniak, Dzieje miasta Tarnowa, Tarnów 1911, s. 116–118.
  9. F.Kleszcz, Wieś Wiewiórka i klucz wiewiórecki. Zarys monograficzny, Kraków 1996, s. 107
  10. Oryginał, obecnie zaginiony, wydał w całości I. Schipper, Żydzi w Tarnowie do końca XVIII w., Kwartalnik Historyczny, r. XIX, Lwów 1905, s. 237–239. „Generalnie więc, w maju 1670 r. zakwitła błoga zgoda pomiędzy Żydami tarnowskimi a mieszczanami, zainspirowana zapewne przez dziedzica miasta, księcia Aleksandra Janusza Ostrogsko-Zasławskiego. Aż do końca XVII w., niemal każdy z dziedziców miasta, następców księcia Aleksandra Janusza, powołuje się w sprawie tarnowskich Żydów na postanowienia Jaśnie Oświeconych Książąt przed Nami panujących” (op. cit, s. 232).
  11. AGAD-I/5749 Potwierdzenie przez księcia Aleksandra Janusza Ostrogskiego i Zasławskiego przywilejów nadanych w 1595 r. oraz w 1575 r., dla Żydów opatowskich (prawo zbudowania synagogi i domów, prawo do handlu, uboju bydła, zajmowania się wyszynkiem), brak miejsca, lipiec 1670; j.polski, trzy pieczęcie. lipiec 1670
  12. K. Moskal, Zamek Tarnowski w świetle inwentarzy z XVII wieku, [w:] Rocznik Tarnowski, 1999/2000, s. 5–28.
  13. Nazwa: Aleksandria – rok założenia: 1670 – właściciel/założyciel: książę Aleksander Zasławski – obszar: ul. Kopernika, Leszczyńska, Topiel, Drewniana, Zajęcza, Tamka – ratusz: sądy i mieszkanie burmistrza, Kopernika 27 (hip. 2775) Warszawskie Jurydyki
  14. F.Kleszcz, Wieś Wiewiórka i klucz wiewiórecki. Zarys monograficzny, Kraków 1996, s. 112. Z. Fras, Paweł Sanguszko [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. 34, 1993, z. 3 (142), s. 497–500. J. Skrabski, Zasław jako ośrodek artystyczny w XVII i XVIII wieku [w:] Метафора спільного дому: Заславщина багатьох культур, Ізяслав–Острог 2006, s. 278. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 14, red. B. Chlebowski, Warszawa 1895, s. 446: „[Władysław Dominik Zasławski miał] córkę Teofilę, zaślubioną naprzód ks. Dymitrowi Wiśniowieckiemu, hetm. poln., a po jego śmierci Józefowi Lubomirskiemu, marszałkowi w. koron., któremu wniosła w posagu całą ordynacyę ostrogską i dobra zasławskie. Ks. Józef Lubomirski (+ 1703) pozostawił syna Józefa, zmarłego w młodym wieku bezżennym i dwie córki: Teresę kn. Neuburską, zmarłą bezdzietnie, i Józefinę Maryę, wydaną za Pawła Karola Sanguszkę, marszałka w. lit., w dom którego wniosła całą fortunę i ordynacyę. Takim sposobem Zasław przeszedł w posiadanie ks. Sangusz­ków, w ręku których pozostaje do dnia dzisiejszego”.