Tekst źródłowy strony Amman

{{Inne znaczenia|stolicy Jordanii|[[Amman (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}}
{{Miejscowość infobox
 |nazwa                        = Amman
 |nazwa oryginalna             = {{k|ar|عمان}}
 |zdjęcie                      = Amman Hotel Regency.jpg
 |opis zdjęcia                 = Centrum Ammanu
 |herb                         = 
 |flaga                        = Amman Jordan Flag.svg
 |dopełniacz nazwy             = Ammanu
 |państwo                      = JOR
 |1. jednostka administracyjna = [[Al-Asima (muhafaza)|Amman]]
 |stanowisko zarządzającego    = burmistrz
 |zarządzający                 = Akil Biltadżi
 |powierzchnia                 = 
 |wysokość                     = 773
 |rok                          = 2005
 |liczba ludności              = 2 367 000
 |gęstość zaludnienia          = 
 |numer kierunkowy             = 
 |kod pocztowy                 = 
 |tablice rejestracyjne        = 
 |współrzędne                  = 31°57′N 35°56′E
 |commons                      = Amman
 |wikisłownik                  = Amman
 |www                          = http://www.ammancity.gov.jo
}}
[[Plik:Amman BW 0.JPG|thumb|240px|Widok na zabudowę miasta]]
'''Amman''' ({{w języku|ar|عمان}}, hist. Rabbat Ammon, Rabba, Filadelfia) – [[stolica]] [[Jordania|Jordanii]], położona na [[płaskowyż]]u w północnej części kraju na wysokości około 850 m n.p.m., na wschód od [[Dolina Jordanu|Rowu Jordanu]]. Ośrodek administracyjny muhafazy [[Al-Asima (muhafaza)|Amman]]. Ludność: 2 367 000 mieszkańców (2010)<ref>{{Cytuj|autor=The Department of Statistics|tytuł=Estimated Population of the Kingdom by Urban* and Rural, at End-year 2010|data=2010}}</ref><ref>Encyklopedia Audiowizualna Britannica podaje że 1,30 mln</ref>, w tym duża liczba [[Palestyńczycy|uchodźców palestyńskich]].

== Historia ==
Amman to [[starożytność|starożytna]] osada, wymieniana już w [[Stary Testament|Starym Testamencie]] pod nazwą Rabbat Ammon (Rabba). Była stolicą [[Ammonici|Ammonitów]]. Za czasów króla [[Dawid (król Izraela)|Dawida]] była oblegana przez jego wodza, [[Joab]]a, syna Serui. Ostatecznie została zdobyta przez Dawida, który przy okazji przybrał tytuł „króla Ammonitów”. W III wieku p.n.e. podbita przez władcę [[Egipt]]u, [[Ptolemeusz II Filadelfos|Ptolemeusza II Filadelfosa]] i przemianowana na Filadelfię. Pod tą nazwą była znana w czasach [[Cesarstwo Rzymskie|rzymskich]] i [[Cesarstwo Bizantyńskie|bizantyńskich]]. Później osiedlili się tu [[Nabatejczycy]] i [[Ghassanidzi]], którzy nadali miastu nazwę Amman. W 635 r. miasto zostało zajęte przez [[Arabowie|Arabów]], przeżyło swą świetność i w VIII wieku zaczął się jego upadek po przeniesieniu stolicy [[kalifat]]u z [[Damaszek|Damaszku]] do [[Bagdad]]u.

Od XVI wieku należało do [[Turcja|Turcji]], następnie zostało całkowicie opuszczone<ref>{{Cytuj książkę | autor = Robins P.| tytuł = A History of Jordan| wydawca = Cambridge University Press| miejsce = Cambridge| rok = 2004| strony = 5|isbn = 9780521591171}}</ref>. Miejscowość została odbudowana przez osadników [[Czerkiesi w Jordanii|czerkieskich]] w 1878. Dynamiczny rozwój Ammanu nastąpił po otwarciu w mieście stacji kolejowej na linii z [[Damaszek|Damaszku]] do [[Medyna (miasto)|Medyny]] w 1903. Odtąd miasto zaczęło przyciągać kupców i przewyższyło znaczeniem stolicę prowincji, [[As-Salt]]<ref>{{Cytuj książkę | autor = Robins P.| tytuł = A History of Jordan| wydawca = Cambridge University Press| miejsce = Cambridge| rok = 2004| strony = 11|isbn = 9780521591171}}</ref>. Jeszcze w 1919 w Ammanie liczebnie dominowali Czerkiesi<ref>{{Cytuj książkę | autor = Wróblewski B.| tytuł = Jordania| wydawca = TRIO| miejsce = Warszawa| rok = 2011| strony = 41| isbn = 9788374362764}}</ref>. W 1921 Amman został stolicą [[Transjordania|Emiratu Transjordanii]], zaś w 1946 roku stolicą niepodległej Jordanii<ref>{{Cytuj książkę | autor = Wróblewski B.| tytuł = Jordania| wydawca = TRIO| miejsce = Warszawa| rok = 2011| strony = 53 i 87-88| isbn = 9788374362764}}</ref>. W tym momencie miasto liczyło ok. 30–40 tys. mieszkańców<ref name="wr115">{{Cytuj książkę | autor = Wróblewski B.| tytuł = Jordania| wydawca = TRIO| miejsce = Warszawa| rok = 2011| strony = 115-116| isbn = 9788374362764}}</ref>.

Po [[I wojna izraelsko-arabska|I wojnie izraelsko-arabskiej]] liczba mieszkańców Jordanii, za sprawą napływu palestyńskich uchodźców i włączenia [[Zachodni Brzeg|Zachodniego Brzegu]], wzrosła z 400 tys. do 1,1 mln, z czego 2/3 było [[Palestyńczycy|Palestyńczykami]]. Spowodowało to błyskawiczny rozwój jordańskich miast oraz powstanie przy nich wielotysięcznych obozów uchodźców. W 1952 Amman liczył 190 tys. mieszkańców<ref name="wr115"/>, a blisko 60 tys. żyło w dwóch takich obozach. Wśród Palestyńczyków przenoszących się do Ammanu byli nie tylko uchodźcy, ale i biznesmeni (z Jerozolimy do Ammanu przeniósł się [[Bank Arabski]]) czy osoby poszukujące lepszego zatrudnienia. Amman i najbliższe tereny w latach po I wojnie izraelsko-arabskiej były terenami, w których koncentrowała się prawie cała gospodarka jordańska<ref name="jord84">{{Cytuj książkę | autor = Robins P.| tytuł = A History of Jordan| wydawca = Cambridge University Press| miejsce = Cambridge| rok = 2004| strony = 84-85|isbn = 9780521591171}}</ref>. W 1962 w Ammanie żyło 296 358 osób<ref name="jord84"/>. W tym samym roku w Ammanie powstał uniwersytet. Podobnie jak inne instytucje kultury w mieście, był on tworzony przez Palestyńczyków<ref>{{Cytuj książkę | autor = Wróblewski B.| tytuł = Jordania| wydawca = TRIO| miejsce = Warszawa| rok = 2011| strony = 156| isbn = 9788374362764}}</ref>.

Na przełomie lat 1955 i 1956 w mieście doszło do masowych protestów przeciwko przystąpieniu Jordanii do [[Organizacja Paktu Centralnego|Paktu Bagdadzkiego]], organizowanych przez [[lewica|lewicę]] (m.in. [[Partia Baas]], [[Partia Narodowych Socjalistów (Jordania)|Partia Narodowych Socjalistów]]) oraz przez [[Bracia Muzułmańscy w Jordanii|Bractwo Muzułmańskie]]<ref>{{Cytuj książkę | autor = Wróblewski B.| tytuł = Jordania| wydawca = TRIO| miejsce = Warszawa| rok = 2011| strony = 131-132| isbn = 9788374362764}}</ref><ref>{{Cytuj książkę | autor = Robins P.| tytuł = A History of Jordan| wydawca = Cambridge University Press| miejsce = Cambridge| rok = 2004| strony = 92|isbn = 9780521591171}}</ref>. W latach 1969–1970, dzięki poparciu uchodźców palestyńskich żyjących w obozach pod Ammanem dla [[Organizacja Wyzwolenia Palestyny|Organizacji Wyzwolenia Palestyny]] i innych zbrojnych formacji, zaczęły one rywalizować o kontrolę nad miastem z jordańską policją i wojskiem. W 1970 wydawało się, że zarówno Amman, jak i [[Irbid]] przestały być kontrolowane przez władze jordańskie<ref>{{Cytuj książkę | autor = Wróblewski B.| tytuł = Jordania| wydawca = TRIO| miejsce = Warszawa| rok = 2011| strony = 172-173| isbn = 9788374362764}}</ref>. 1 września 1970, gdy na ulicy miasta ostrzelany został konwój samochodów, którym poruszał się król [[Husajn ibn Talal|Husajn]], monarcha uznał to za próbę zamachu i zdecydował o usunięciu palestyńskich formacji z Jordanii<ref>{{Cytuj książkę | autor = Wróblewski B.| tytuł = Jordania| wydawca = TRIO| miejsce = Warszawa| rok = 2011| strony = 174| isbn = 9788374362764}}</ref>. Wojna domowa, znana jako [[Czarny Wrzesień]], trwała do lipca 1971. Z Ammanu palestyńskie oddziały wycofały się w kwietniu<ref>{{Cytuj książkę | autor = Robins P.| tytuł = A History of Jordan| wydawca = Cambridge University Press| miejsce = Cambridge| rok = 2004| strony = 131-132|isbn = 9780521591171}}</ref>.

== Zabytki ==
* [[cytadela]] z VIII wieku wzniesiona pod panowaniem arabskim, otoczona 700-metrowym murem<ref name="lp">{{cytuj książkę |nazwisko= Mayhew|imię= Bradley|tytuł=Lonely Planet – Jordan |wydanie= VI|wydawca= Lonely Planet|miejsce= |rok= 2006|isbn= 978-174-059-789-0|strony= 72}}</ref>;
* zabytki z [[starożytny Rzym|czasów rzymskich]]:
** [[teatr]] z II wieku<ref name="lp2">{{cytuj książkę |nazwisko= Mayhew|imię= Bradley|tytuł=Lonely Planet – Jordan |wydanie= VI|wydawca= Lonely Planet|miejsce= |rok= 2006|isbn= 978-174-059-789-0|strony= 81}}</ref> z widownią mogącą pomieścić do 6 tys. widzów odrestaurowywany od 1957 roku. Przy teatrze działają Muzeum Etnograficzne i Muzeum Tradycji Ludowej;
** [[forum (Rzym)|forum]] zbudowane w 190 roku<ref name="lp2"/> o rozmiarach 100 na 50 metrów. Otoczone z trzech stron kolumnami;
** niewielki [[odeon (architektura)|odeon]] z teatralną widownią na 500 osób i  sklepionymi przejściami. Zbudowany w II wieku<ref name="lp2"/>;
** [[nimfeum]] zbudowane w 191<ref name="lp2"/> dwupoziomowy kompleks fontann i basenów o przeznaczeniu kultowym i dedykowany Nimfom, największy o powierzchni 600 m². Do dnia dzisiejszego zachowało się jedynie kilka kolumn;
** świątynia [[Herkules]]a, zbudowana w trakcie panowania [[Marek Aureliusz|Marka Aureliusza]]. W pobliżu świątyni znajduje się Muzeum Archeologiczne, w którym eksponowane są zabytki z całego obszaru Jordanii<ref name="lp"/>, w tym część [[Rękopisy z Qumran|zwojów z Qumran]], zabytki z [[Petra (Jordania)|Petry]] i [[Jerycho|Jerycha]];
* ruiny [[pałac]]u [[Umajjadzi|Umajjadów]] z VII lub VIII wieku, zniszczonego przez [[trzęsienie ziemi]] w 749 roku<ref name="lp"/>. Zachowały się jedynie fundamenty i fragmenty ścian budynków. Dla zwiedzających zrekonstruowano jedno pomieszczenie na planie krzyża przykryte kopułą. Przy wejściu do niego znajduje się wydrążona w skale okrągła cysterna na wodę;
* [[meczet]]y:
** meczet Króla Husajna z 1924 roku z dwoma smukłymi [[minaret]]ami. Dostępny tylko dla muzułmanów;
** meczet Abu Darwish o biało-czarnej fasadzie, zbudowany w 1961 roku dla mniejszości [[Czerkiesi|Czerkiesów]]. Również dostępny jedynie dla muzułmanów;
** meczet Króla Abdullaha I przykryty charakterystyczną błękitną kopułą. Udostępniony turystom, przy meczecie działa również Muzeum Islamskie;
* Dom Sztuki ([[język arabski|arab.]] ''Darat al-Funun'')<ref name="lp3">{{cytuj książkę |nazwisko= Mayhew|imię= Bradley|tytuł=Lonely Planet – Jordan |wydanie= VI|wydawca= Lonely Planet|miejsce= |rok= 2006|isbn= 978-174-059-789-0|strony= 83}}</ref> zbudowany na obszarze ruin VI-wiecznego kościoła bizantyńskiego. Wewnątrz znajdują się galeria sztuki jordańskiej i innych [[Kraje arabskie|krajów arabskich]], biblioteka i warsztaty rzeźbiarskie.

== Geografia<ref>https://www.reading.ac.uk/web/files/geographyandenvironmentalscience/GP182_Amman_RBP_9Aug07.pdf</ref> ==

Amman znajduje się na pofałdowanym [[Płaskowyż|płaskowyżu]]. Pierwotnie miasto zajmowało siedem wzgórz, wokół rzeki Wadi. Rozbudowa miasta na przestrzeni 25 lat, spowodowała rozrośnięcie się miasta na 19 wzgórz. Większość dzielnic Ammanu wzięła swoje nazwy od zabaw jakie się w nich odbywają. 

=== Topografia  ===
Miasto leży na stromych wzgórzach, i głębokich, czasem wąskich dolinach.

== Transport ==
* [[Port lotniczy Amman]]
* [[Port lotniczy Marka]]

== Miasta partnerskie ==
* {{flaga|QAT}} [[Doha]] ([[Katar]])
* {{flaga|DZA}} [[Algier]] ([[Algieria]])
* {{Flaga|TUR}} [[Ankara]] ([[Turcja]])
* {{flaga|IRQ}} [[Bagdad]] ([[Irak]])
* {{flaga|AZE}} [[Baku]] ([[Azerbejdżan]])
* {{flaga|LBN}} [[Bejrut]] ([[Liban]])
* {{Flaga|KGZ}} [[Biszkek]] ([[Kirgistan]])
* {{flaga|ROU}} [[Bukareszt]] ([[Rumunia]])
* {{flaga|SDN}} [[Chartum]] ([[Sudan]])
* {{flaga|USA}} [[Chicago]] ([[Stany Zjednoczone|USA]])
* {{flaga|ARE}} [[Dubaj]] ([[Zjednoczone Emiraty Arabskie|ZEA]])
* {{flaga|SAU}} [[Dżudda]] ([[Arabia Saudyjska]])
* {{Flaga|CHE}} [[Genewa]] ([[Szwajcaria]])
* {{flaga|PAK}} [[Islamabad]] ([[Pakistan]])
* {{flaga|EGY}} [[Kair]] ([[Egipt]])
* {{Flaga|ITA}} [[Kalabria]] ([[Włochy]])
* {{Flaga|OMN}} [[Maskat]] ([[Oman]])
* {{Flaga|ITA}} [[Mediolan]] ([[Włochy]])
* {{flaga|USA}} [[Miami]] ([[Stany Zjednoczone|USA]])
* {{Flaga|RUS}} [[Moskwa]] ([[Rosja]])
* {{flaga|RUS}} [[Nalczyk]] ([[Rosja]])
* {{flaga|MRT}} [[Nawakszut]] ([[Mauretania]])
* {{flaga|KAZ}} [[Astana]] ([[Kazachstan]])
* {{Flaga|CHN}} [[Pekin]] ([[Chińska Republika Ludowa|ChRL]])
* {{Flaga|ZAF}} [[Pretoria]] ([[Południowa Afryka|RPA]])
* {{flaga|MAR}} [[Rabat (Maroko)|Rabat]] ([[Maroko]])
* {{Flaga|BRA}} [[São Paulo]] ([[Brazylia]])
* {{flaga|YEM}} [[Sana]] ([[Jemen]])
* {{Flaga|USA}} [[San Francisco]] ([[Stany Zjednoczone|USA]])
* {{Flaga|BIH}} [[Sarajewo]] ([[Bośnia i Hercegowina]])
* {{flaga|BGR}} [[Sofia]] ([[Bułgaria]])
* {{flaga|TUR}} [[Stambuł]] ([[Turcja]])
* {{Flaga|HND}} [[Tegucigalpa]] ([[Honduras]])
* {{flaga|TUN}} [[Tunis]] ([[Tunezja]])

== Przypisy ==
{{Przypisy}}

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko= Dobrzańska-Bzowska|imię= Magdalena|nazwisko2= Bzowski|imię2= Krzysztof|tytuł=Praktyczny przewodnik – Bliski Wschód|wydanie= |wydawca= Wydawnictwo Pascal|miejsce= Bielsko-Biała|rok= 2008|strony= 142-145|isbn= 978-83-7513-146-8}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{Cytuj stronę | url = http://jordania.in/amman.html | tytuł = Amman - zwiedzanie | opublikowany = jordania.in | archiwum = https://web.archive.org/web/20111119105431/http://jordania.in/amman.html | zarchiwizowano = 2011-11-19}}
* {{Cytuj stronę | url = http://www.amman.net/ | tytuł = Interaktywna mapa Ammanu | opublikowany = amman.net | archiwum = https://web.archive.org/web/20081009093538/http://www.amman.net/ | zarchiwizowano = 2008-10-09}} {{lang|en}}
* [https://www.youtube.com/watch?v=Haf3x8drwC4 Zabytki Ammanu - film z komentarzem]

{{Stolice Azji}}
{{Miasta Dekapolu}}
{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Amman| ]]
[[Kategoria:Miasta w Jordanii]]
[[Kategoria:Stolice państw w Azji]]