Antiphonarium de Sanctis

Antyfonarz Adama z Będkowa

Antiphonarium de Sanctis

Inicjał „A” z wizerunkiem św. Andrzeja.
Oznaczenie	ms. 48 i 49
Fundator	Adam z Będkowa
Autor	Mikołaj Szetesza
Autor iluminacji	m.in. Mistrz Graduału łęczyckiego
Data powstania	ok. 1457
Miejsce powstania	Polska
Rodzaj	antyfonarz
Zawartość	oficjum, Commune sanctorum
Język	łaciński
Technika	rękopis na pergaminie
Rozmiary	621 x 400 mm
Liczba kart	286 kart, a wraz z kolofonem 573 stronice
Czcionka	minuskuła gotycka
Miejsce przechowywania	Archiwum Kapituły Katedralnej na Wawelu

Antiphonarium de Sanctis (Liber Antiphonarii de Sanctis, Antiphonarium de tempere et de sanctis), znany również jako Antyfonarz Adama z Będkowa – dwutomowy antyfonarz, kodeks liturgiczny z Archiwum Kapituły Katedralnej na Wawelu.

Został ufundowany przez kanonika Adama z Będkowa. Jego wykonawcą był wikary katedry wawelskiej Mikołaj Szetesza, który prace nad nim rozpoczął w 1451 roku, czyli w roku śmierci fundatora, a zakończył ją sześć lat później. Po ukończeniu antyfonarz, za sprawą wykonawcy ostatniej woli Adama z Będkowa oraz biskupa krakowskiego Tomasza Strzempińskiego, został przekazany katedrze wawelskiej, do wyposażenia ołtarza śś. Heleny i Apolonii. Antyfonarz zawiera oficja o świętych, m.in. św. Andrzeju i św. Pawle Apostole, śpiewy Proprium de Sanctis wraz z Commune sanctorum i podstawowe części wchodzące w skład Godzin Kanonicznych: antyfony, responsoria, wersety oraz hymny.

Opis antyfonarza

Rękopis krakowski oprawiony został dwoma, 15 milimetrowymi, drewnianymi okładkami, obłożonymi skórą koloru ciemnobrązowego. Na skórze znajdują się dekoracyjne tłoczenia w postaci motywów geometrycznych. Przy obu okładkach umieszczono duże mosiężne okucia w formie ażurowych wimperg, wypełnionych plastycznym liściem suchego akantu. Zwierciadło oprawy pierwotnie zdobiła wielka pięciolistna rozeta. Treść antyfonarza została spisana na 286 kartach pergaminowych, dobrej jakości atramentem; rękopis nie posiada oryginalnej foliacji, która została wykonana w późniejszym okresie cyframi arabskimi, ołówkiem.

Tekst muzyczny i liturgiczny zapisany został na płaszczyźnie kart, którą wyznaczają podwójne zróżnicowane linie marginesu wewnętrznego i zewnętrznego. Na każdej stronie zapisano osiem systemów pięcioliniowych, o szerokości 33 mm. Część pisana antyfonarza została sporządzona pismem gotyckim, minuskułą (część zasadnicza) i trzema rodzajami majuskuły: w inicjałach prostych, ozdobnych i w miniaturach inicjalnych.

Inicjały proste znajdują się m.in. w incipitach psalmów, wersetów, kantyków oraz rozpoczynają noty rubrycystyczne. Są one większe od minuskuły, mają bardziej owalny kształt, ale nie posiadają ornamentów. Wykonane są w kolorze czarnym, z wyjątkiem not rubrycystycznych wykonanych w kolorze czerwonym.
Inicjały ozdobne znajdują się na początku większości śpiewów: rozpoczynają antyfony, responsoria oraz wersety. Są to wielkie inicjały o wielkości przekraczającej nawet wysokość 5-liniowego systemu muzycznego. Są dziełem sztuki kaligraficznej, wykonane przeważnie tuszem, podbarwione błękitem, czerwienią, zielenią i barwą żółtą. Wokół nich, jaki wewnątrz, występują barwne zdobienia a ich bogata ornamentyka utrudnia miejscami odczytanie litery.
W miniaturach inicjalnych, prócz zdobień litery, występują twarze lub sylwetki różnych postaci, wyłaniających się spoza litery; być może są to portrety osób związanych z powstawaniem kodeksu. Skryba w tworzeniu inicjałów ozdobnych mógł posiłkować się starszymi rękopisami, o czym może świadczyć wzór występujący wewnątrz litery „D” - plecionka iryjska, pochodząca z końca VII wieku. Miniatury inicjalne tworzą bogate kompozycje malarskie znajdujące się wewnątrz litery.

Autorstwo i opis iluminacji

Barbara Miodońska wyróżnia dwóch niezależnych artystów lub grupy artystyczne, które stworzyły iluminacje ozdobne w antyfonarzu. Pierwszy z nich, Mistrz Graduału łęczyckiego jest autorem iluminacji z początkowych kart kodeksu nr 48 (do fol. 36 włącznie) przedstawiających postacie św. Andrzeja Apostoła, Niepokalanej Maryi (Immaculaty) i św. Tomasza Kantauryjskiego. Druga grupa artystów lub pojedynczy artysta stworzyli iluminacje do dalszej części kodeksu oraz miniatury kodeksu nr 49, obejmujące Maryję z Dzieciątkiem Jezus na sierpie księżyca, Zwiastowanie, Świętego Stanisława, Marię Magdalenę, Św. Jakuba Starszego, św. Jadwigę śląską, św. Marcina oraz scenę Zaśnięcia Marii i Anioły.

Pierwsza grupa iluminacji znacznie różni się od pozostałych głównie wysoką wartością artystyczną oraz rozmiarami. W tej grupie, na szczególną uwagę zasługuje miniatura św. Andrzeja (tabl.4), która wyróżnia się wysoką wartością artystyczną i doskonałą techniką malarską a dojrzałością formy prześciga inne iluminacje znajdujące się w kodeksach Kapituły Katedralnej. Jest szczytowym osiągnięciem krakowskiego malarstwa sztalugowego z połowy XV wieku. Iluminacja ozdabia inicjał „A”, który rozpoczyna antyfonę Ambulans Iesus iuxta mare Galileae (Ambulans Iesus iacta mare Galilaeae) i jest największą miniaturą w rękopisie (177 x 141 mm). Według Barbary Miodońskiej:

Faktura miniatury o emaliowej gładkości, miękka i płynna, rzadko spotykana precyzja pociągnięć pędzla, które modelują formę w sposób pewny, a zarazem bardzo subtelny, tworząc w załomach płaszcza głębokie cienie i łagodne, jakby metaliczne lśnienia, soczysty, harmonijny koloryt, posługujący się akordem zieleni, cynobru i rudego brązu (odcień puzzoli) przy akompaniamencie świetnie błyszczącego złota - składają się na wyjątkową całość. Blokowa struktura postaci, ujętej w kształt stożka, pociąga za sobą maksymalne uproszczenie sylwety, któremu towarzyszy urozmaicenie konturu wewnętrznego. Draperia, mimo swej obfitości nie zatraca kontaktu z ciałem, które się pod nią zarysowuje. Uwydatnione zostały ramiona, a układ fałdów nie przestaje być logiczny. Mimo łamania fałdów uderza płynność w przeprowadzeniu rysunku. Ich formę dominującą stanowi ostry trójkąt, rąbki szat przebiegają jednak łagodnymi krzywiznami, inaczej niż to obserwujemy w ówczesnych dziełach krakowskiego malarstwa sztalugowego(...)Uderzającą cechę, a zarazem nowość stanowi próba przeprowadzenia konsekwentnego, jednokierunkowego oświetlenia za pomocą pogrążenia w cieniu jednej strony postaci oraz stopniowania koloru od tonów żółtoseledynowych, poprzez oliwkowe do intensywnie zielonych i szarych

Modelowanie fałdów szat apostoła oraz ich układ może wskazywać na wykorzystanie przez autora, nieznanego, wysokiej klasy sztychu z drugiej dekady XV wieku. W podobnym stylu wykonana jest inna miniatura przedstawiająca Marię z Dzieciątkiem (fol. 20, fig 68), ale nie dorównuje już precyzją wykonania miniatury św. Andrzeja. Obie miniatury pod względem kompozycyjnym przypominają malarstwo sztalugowe; z powodzeniem mogły by być środkowymi obrazami tryptyków. Iluminacja z Marią w większym stopniu wykazuje łączność kompozycyjną z typem tzw. Assumpty apokaliptycznej, rozpowszechnionej na terenie Małopolski około XV wieku.

Pozostałe miniatury zostały wykonane już z dużo mniejszą precyzją lub wręcz mają prymitywny i prowincjonalny charakter.

Bibliografia

• Adam Labuda, Krystyna Secomska: Malarstwo Gotyckie w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2004. ISBN 83-7181-348-1.
• Barbara Miodońska: Iluminacje krakowskich rękopisów na Wawelu. Kraków: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd muzeów i ochrony zabytków, 1967.