Drahomanówka
Drahomanówka, hercegowinka (ukr. драгоманівка, drahomaniwka; герцеґовинка, hercegowinka) – alfabet cyrylicki dla języka ukraińskiego opracowany przez ukraińskiego językoznawcę Mychajła Drahomanowa.
Geneza[edytuj | edytuj kod]
Drahomanow swój projekt opracował i opublikował na emigracji w Genewie w roku 1877. Oparł go na grażdance w wersji opracowanej przez Vuka Karadžicia dla języka serbskiego dla prawosławnych zamieszkujących Hercegowinę (skąd druga nazwa alfabetu).
Projekt Drahomanowa został poparty przez licznych socjalistów w Galicji, między innymi Iwana Frankę, który używał drahomanówki w utworach literackich i korespondencji prywatnej. Nie zdobył on jednak nigdy uznania większości językoznawców ani też rządu austriackiego.
Cechy charakterystyczne[edytuj | edytuj kod]
Główną cechą odróżniającą drahomanówkę od współczesnego alfabetu ukraińskiego było usunięcie z alfabetu cerkiewnosłowiańskiego nie tylko liter ы, ъ, ѣ, ale również wszystkich oznaczających dźwięki podwójne, tj.:
- є, ю, я, ї – które zastąpił dwiema literami ье, ьу, ьа – gdy występowały w roli zmiękczenia, zaś је, ју, ја, јі – gdy występowały w roli połączenia głoski [j] z samogłoską (w tym celu wzorem Serbów zapożyczył z alfabetu łacińskiego literę j);
- щ – którą na wzór serbski zastąpił dwiema literami шч.
Dzięki tym zabiegom system ortograficzny uległ dużemu uproszczeniu i nabrał cech konsekwencji, której brakuje obecnej ortografii – gdzie miękkość oznaczana jest na różne sposoby, a z drugiej strony kilka liter posiada podwójne znaczenie fonetyczne. Warto zwrócić uwagę, że w obecnej ortografii połączenia z literą о (jako jedyne) są zapisywane w stylu drahomanówki (ьо, йо).
Nie jest jasne, dlaczego Drahomanow nie skorzystał z okazji i nie rozszerzył zasady „jedna głoska – jedna litera” na często występujące w języku ukraińskim spółgłoski [ʣ] i [ʤ]. Można było dla nich również wprowadzić południowosłowiańskie litery – ѕ i џ.
Warto zwrócić uwagę, że drahomanówka umożliwia łatwe wprowadzenie alfabetu łacińskiego (łacinka Jirečka) jako równoległego z cyrylickim. Bowiem, podobnie jak w przypadku alfabetu serbskiego i chorwackiego, można dokonać jednoznacznej transliteracji litera po literze „jeden do jednego” (używając niekiedy dwuznaków, lecz w jednoznaczny sposób).
Przykład[edytuj | edytuj kod]
Fragment rękopisu wiersza Iwana Franki zapisany drahomanówką można zobaczyć na banknocie nominału 20 hrywien. Poniżej tekst tego fragmentu zapisany drahomanówką (po lewej) i współczesnym alfabetem (po prawej).
| Земле, моја всеплодьучаја мати! Сили, шчо в твојіј движель глубині, |
Земле, моя всеплодючая мати! Сили, що в твоїй движель глубині, |
Współczesność[edytuj | edytuj kod]
Współcześnie w kręgach inteligencji toczy się dyskusja o możliwości wprowadzenia drahomanówki. Wprawdzie z elitarnych czasopism wyszła ona do forów internetowych, jednak należy stwierdzić, że idea drahomanówki nie ma znaczącego poparcia społecznego.
Niekiedy proponuje się rozszerzenie zasady „jedna głoska – jedna litera” na literę в przez rozdzielenie jej na в [β]/[ʋ] i ў [w] – literę zapożyczoną z alfabetu białoruskiego.
Alfabet[edytuj | edytuj kod]
W poniższej tabeli porównano drahomanówkę ze współczesnym alfabetem ukraińskim oraz z łacinką. Uwzględniono również wieloznaki wspólne dla drahomanówki i współczesnej cyrylicy. Warto zwrócić uwagę na liczbę przypadków specjalnych w obecnej pisowni i praktyczny ich brak w łacince i drahomanówce.
| drahomanówka | łacinka | cyrylica współczesna |
|---|---|---|
| А а | A a | А а / Я я[1] |
| Б б | B b | Б б |
| В в | V v | В в |
| Г г | H h | Г г |
| Ґ ґ | G g | Ґ ґ |
| Д д | D d | Д д |
| ДЗ дз | DZ dz | ДЗ дз |
| ДЖ дж | DŽ dž | ДЖ дж |
| Е е | E e | Е е / Є є[1] |
| Ж ж | Ž ž | Ж ж |
| З з | Z z | З з |
| И и | Y y | И и |
| І і | I i | І і / Ї ї[2] |
| Ј ј | J j | Й й[3] |
| К к | K k | К к |
| Л л | L l | Л л |
| М м | M m | М м |
| Н н | N n | Н н |
| О о | O o | О о |
| П п | P p | П п |
| Р р | R r | Р р |
| С с | S s | С с |
| Т т | T t | Т т |
| У у | U u | У у / Ю ю[1] |
| Ф ф | F f | Ф ф |
| Х х | Ch ch | Х х |
| Ц ц | C c | Ц ц |
| Ч ч | Č č | Ч ч[4] |
| Ш ш | Š š | Ш ш[4] |
| Ь ь | ˇ ´[5] | Ь ь[6] |
W dodatkowej tabeli niżej umieszczono litery cyrylicy niemające jednoliterowych odpowiedników w drahomanówce.
| drahomanówka | łacinka | cyrylica współczesna |
|---|---|---|
| ЬА ьа / ЈА ја[7] | ˇA ˇa ´A ´a / JA ja[8] | Я я |
| ЬЕ ье / ЈЕ је[7] | ˇE ˇe ´E ´e / JE je[8] | Є є |
| ЈІ јі | JI ji | Ї ї |
| ШЧ шч | ŠČ šč | Щ щ |
| ЬУ ьу / ЈУ ју[7] | ˇU ˇu ´U ´u / JU ju[8] | Ю ю |
| brak[9] | brak[9] | ’ (apostrof drukarski) |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c Litery я, є, ю obowiązują po spółgłoskach miękkich oraz zastępują połączenia liter йа, йе, йу. W pozostałych przypadkach obowiązują litery а, е, у.
- ↑ Litera ї występuje zamiast połączenia liter йі.
- ↑ Litera й obowiązuje na końcu wyrazu, przed literami oznaczającymi spółgłoski oraz przed literą о. Połączeniom liter ја, је, јі, ју odpowiadają litery я, є, ї, ю, przy czym jeżeli występują po spółgłosce, muszą być poprzedzone apostrofem.
- ↑ a b Oprócz połączenia liter шч, które nie występuje – zastępuje je litera щ.
- ↑ Znak ˇ występuje nad literami d, l i t, znak ´ – nad literami c, n, r, s, z.
- ↑ Tylko na końcu wyrazu, przed spółgłoską oraz przed samogłoską о. Połączeniu ьа odpowiada w cyrylicy współczesnej jedna litera я, połączeniu ье – є, połączeniu ьу – ю.
- ↑ a b c Formy ze znakiem miękkim ь obowiązują po literach ц, д, л, н, р, с, з, formy z literą ј – w pozostałych przypadkach.
- ↑ a b c Formy ze znakami diakrytycznymi obowiązują po literach c, d, l, n, r, s, z; formy z literą j – w pozostałych przypadkach. Znak ˇ występuje nad literami d, l i t, znak ´ – na literami c, n, s, z.
- ↑ a b Współczesnemu apostrofowi odpowiada brak znaku.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Історія українського правопису. W: Іван Огієнко: Історія української літературної мови. Київ: 2001.