Galicyzmy w języku niemieckim

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Galicyzmy w języku niemieckim – zapożyczenia z języka francuskiego, wyrazy obce w języku niemieckim pochodzące z języka francuskiego. Język francuski jest na drugim miejscu – za łaciną – wśród języków, z których do słownictwa niemieckiego przeszło najwięcej zapożyczeń[1][2].

Rys historyczny[edytuj | edytuj kod]

Panująca w XIII wieku (okres średnio-wysoko-niemiecki) niemiecka kultura rycerska pozostawała pod wpływem rycerskiej kultury francuskiej, w związku z czym do kształtującego się dopiero języka niemieckiego przedostały się liczne zapożyczenia z języka francuskiego. Historycy języka odnotowali ok. 700 wyrazów pochodzenia francuskiego z tego okresu, ok. 180 z nich istnieje nadal we współczesnym języku niemieckim[3][4]. Zapożyczono nawet morfemy słowotwórcze, por. sufiksy (obecne formy): -ei (Partei), -ieren (halbieren)[3][5].

Kolejna fala zapożyczeń francuskich datuje się na okres od XVI wieku. Wiek XVII i XVIII to wielki wpływ francuskiej kultury, w tym kultury dworskiej Ludwika XIV na osłabione wojną trzydziestoletnią Niemcy. Wzorowano się na francuskim stylu życia, przejmowano zwyczaje towarzyskie, modę, kuchnię francuską[6]. Z kolei konflikty zbrojne między Niemcami i Francją spowodowały powstanie pewnej ilości galicyzmów w zakresie wojskowości. Język francuski był wtedy nie tylko źródłem nowych wyrazów/wyrażeń, językiem francuskim posługiwano się w dyplomacji i wśród wykształconej elity. Funkcjonował też jako język porozumiewania się w sytuacjach codziennych, często również w środowiskach mieszczańskich[7]. W 1750 roku francuski filozof Voltaire pisze z Poczdamu, że czuje się tutaj niczym we Francji. Tutaj używa się wszędzie języka francuskiego, a niemiecki jest tylko dla żołnierzy i dla koni[8].

Z zestawienia haseł ze Słownika Wyrazów Obcych (Deutsches Fremdwörterbuch) dla okresu XV - XIX wiek jednoznacznie wynika, że wśród języków źródłowych najwięcej poświadczeń nowych zapożyczeń wykazuje łacina przed językiem francuskim[9].

Przykłady galicyzmów[edytuj | edytuj kod]

Galicyzmy w kolejności chronologicznej i z podziałem na działy tematyczne[10][11][6]:

XIII wiek

  • Abenteuer, Flöte, Harnisch, Lanze, Palast, Preis, Posaune, Stiefel, Tanz, Turnier

XV – XVI wiek

UBIÓR, OZDOBY

  • Galosche, Garderobe, Jacke, Juwel, Kapotte, Medaille, Pantoffel, Puder

KULINARIA

  • Appetit, Biskuit, Büfett, Frikassee, garnieren, Kompott, Melone, Serviette, Soße, Torte

WOJSKOWOŚĆ I MILITARIA

  • Artillerie, Bataillon, Defensive, Flanke, Fort, General, Kapitulation, Karabiner, Kommandeur, Kompanie

XVII-XVIII wiek

ŻYCIE TOWARZYSKIE

  • Bagatelle, Ball, Eleganz, Elite, Etikette, Fauxpas, frivol, Intrige, kokett, Kompliment, miserabel, Mode, nobel, Pedant, pikant, Promenade, räsonieren, Rendesvous, riskant, Sensation, vis-à-vis

ŻYCIE SPOŁECZNE

  • Attitüde, Clique, Eklat, Gruppe, kritisieren, Masseur, Niveau, Renommee, Skandal

NAZWY POTRAW

  • Aprikose, Bonbon, Bouillon, Champagner, Champignon, Delikatesse, Frikadelle, Gelee, Kaffee, Konfitüre, Kotelett, Limonade, Marinade, Marmelade, Omelett, Purée, Ragout, Roulade

ARCHITEKTURA

  • Balkon, Balustrade, Etage, Loge, Mansarde, Nische, Palais, Salon, Souterrain, Suite, Terasse

SZTUKA I MUZYKA

  • Atelier, Barock, Ensemble, Essay, Estrade, Genre, Kulisse, Medaillion, Menuett, Orchester, Ouvertüre, Porträt, Refrain, Regisseur

UBIÓR

  • Bijouterie, Bluse, Dekoletté, Dessin, Eau de Cologne, Frisur, Garderobe, Korsett, Kostüm, Krawatte, Parfüm, Toilette

RELACJE POKREWIEŃSTWA

  • Cousine, Mama, Neffe, Onkel, Tante

WOJSKOWOŚĆ

  • Aggression, Appell, attackieren, Bombardement, Bravour, Deserteur, Eskorte, Etappe, Front, Gendarm, Offizier, patrouillieren

A pod koniec XVIII wieku widoczny jest w języku niemieckim wpływ wydarzeń rewolucji francuskiej z 1789 roku:

  • Bürokratie, fraternisieren, Guillotine, Koalition, Kokarde. Komitee, liberal

XIX – XX wiek

POLITYKA

W XIX wieku, głównie w pierwszych dziesięcioleciach, przechodzą do języka niemieckiego wyrazy związane z polityką i ruchem robotniczym:

  • Attaché, Bourgeoisie, Chauvinismus, Claqueur, Expansion, kollaborieren, Loyalität, Proletariat, Reportage, Sabotage, Sozialismus

NAZWY POTRAW

  • Aperitif, Baguette, Camembert, Croissant, Dragee, Kroketten, Margarine, Mayonnaise, Menü, Nougat, Pommes frites

UBIÓR, OZDOBY

  • Accessoires, Brosche, Dessous, Jackett, Komplet, Konfektion, Kosmetik, Maniküre, Sandalette, Velours

INNE

  • Beton, brisant, Devisen, Enfant terrible, Equipe, Flair, Grand Prix, Hausse, Kabarett, Kader, Karambolage, Klischee, kolportieren, manuell, Marge, markant, Panne, Pose, prätentiös, Reklame, remis, Schick, Turbine, Varieté

Rodzaje zapożyczeń wśród galicyzmów języka niemieckiego[edytuj | edytuj kod]

Wśród galicyzmów można wyróżnić wyrazy, które są co prawda bezpośrednimi zapożyczeniami z języka francuskiego, ale pośrednimi zapożyczeniami z innych języków, np. Kaffee < franc. < włoski < turecki < arabski. Z kolei Expansion to bezpośrednie zapożyczenie z francuskiego expansion, które jest zapożyczeniem od łacińskiego expansio[12].

Oprócz typowych zapożyczeń leksykalnych mamy do czynienia z kalkami leksykalnymi, a więc konstrukcjami, które są odwzorowaniem wyrazów/wyrażeń francuskich, np.:

Ausstellung (exposition), Halbwelt (demi monde), Hellseher (clair voyant), Kriegserklärung (déclaration de la guerre), Tagesordnung (ordre du jour), Auf Wiedersehen! (Au revoir!), Großmutter (grande mère)

Nie są rzeczywistymi zapożyczeniami z francuskiego – mimo francuskiej formy – takie wyrazy jak: die Blamage (franc. la honte), der Friseur (le coiffeur) – nie ma bowiem w języku francuskim analogicznych form.

Galicyzmy a puryzm językowy[edytuj | edytuj kod]

Wpływy języka francuskiego na słownictwo niemieckie były intensywnie zwalczane przez niemieckich purystów w XIX wieku. Zastępowano galicyzmy w słownikach zniemczających (por. Campe), w tym w słownikach specjalistycznych, por. słownik z nazwami potraw Dungera/Lößnitzera (Deutsche Speisekarte) z roku 1888[13].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Elisa, Französische Wörter im Deutschen: Gallizismen [online], phase6 Magazin, 11 stycznia 2022 [dostęp 2024-03-03] (niem.).
  2. ↑ Ryszard Lipczuk, Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – Historia i współczesność, Kraków 2014, s. 20–21 [dostęp 2024-03-03] (pol.).
  3. ↑ a b Norbert Morciniec, Historia języka niemieckiego, Wrocław 2021, s. 84 [dostęp 2024-03-03] (pol.).
  4. ↑ Peter Eisenberg, Das Fremdwort im Deutschen, 2011, s. 57 [dostęp 2024-03-03] (niem.).
  5. ↑ Wilhelm Schmidt, Deutsche Sprachkunde. Ein Handbuch für Lehrer und Studierende, 1985, s. 146–147 [dostęp 2024-03-03] (niem.).
  6. ↑ a b Peter Eisenberg, Das Fremdwort im Deutschen, Berlin – New York 2011, s. 58–59 (niem.).
  7. ↑ Peter von Polenz, Geschichte der deutschen Sprache, Berlin – New York 2009, s. 100–102 [dostęp 2024-03-03] (niem.).
  8. ↑ Peter von Polenz, Geschichte der deutschen Sprache, 2009, s. 102 (niem.).
  9. ↑ P Eisenberg, Das Fremdwort im Deutschen, 2011, s. 86.
  10. ↑ Rudolf Telling: Französisch im deutschen Wortschatz. Lehn- und Fremdwörter aus acht Jahrhunderten, 1987, s. 98–113.
  11. ↑ Friedrich Kluge (bearb. von Elmar Seebold): Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 23. erweit. Aufl. Berlin – New York 1999.
  12. ↑ Friedrich Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, 1999, s. 311.
  13. ↑ Ryszard Lipczuk, Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – Historia i współczesność, Kraków 2014, s. 178–182 [dostęp 2024-03-03] (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Peter Eisenberg; Das Fremdwort im Deutschen. Berlin etc.: de Gruyter, 2011. ISBN 978-3-11-023564-7.
  • Friedrich Kluge (bearb. von Elmar Seebold): Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 23. erweit. Aufl. Berlin – New York: de Gruyter, 1999.
  • Ryszard Lipczuk: Walka z wyrazami obcymi w Niemczech – Historia i współczesność. Kraków: Universitas, 2014. ISBN 97883-242-2332-9.
  • Norbert Morciniec: Historia języka niemieckiego. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut, 2021. ISBN 978-83-7977-607-8.
  • Peter von Polenz: Geschichte der deutschen Sprache.10. Aufl. Berlin – New York: de Gruyter, 2009. ISBN 978-3-11-017507-3.
  • Wilhelm Schmidt: Deutsche Sprachkunde. Ein Handbuch für Lehrer und Studierende, 10. Aufl. Berlin: Volk und Wissen, 1985.
  • Rudolf Telling: Französisch im deutschen Wortschatz. Lehn- und Fremdwörter aus acht Jahrhunderten. Berlin: Volk und Wissen, 1987.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Galicyzmy_w_języku_niemieckim&oldid=73420265”