Gałeczka rzeczna

Gałeczka rzeczna
	Sphaerium rivicola
	(Lamarck, 1818)
	; Muszla gałeczki rzecznej – Wisła, Tarchomin (Warszawa).
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	mięczaki
Gromada	małże
Podgromada	Heterodonta
Rząd	Veneroida
Rodzina	kulkówkowate
Rodzaj	Sphaerium
Gatunek	gałeczka rzeczna
Synonimy
	Cyclas rivicola Lamarck, 1818;
	Cyclas rivicola Lamarck, 1818;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; narażony na wyginięcie
	Multimedia w Wikimedia Commons

Gałeczka rzeczna (Sphaerium rivicola) – gatunek słodkowodnego małża z rodziny kulkówkowatych (Sphaeriidae), występujący głównie w dużych rzekach nizinnych w Europie Środkowej. Gatunek uznany przez IUCN za narażony (VU), w Polsce objęty częściową ochroną gatunkową.

Systematyka

Gatunek należy do rodziny kulkówkowatych (Sphaeridae), jest jednym z trzech przedstawicieli rodzaju Sphaerium występujących w Polsce^[2]. W Polsce znana pod nazwą zwyczajową: gałeczka rzeczna^[3]. Opisany przez J-B. Lamarcka na podstawie okazu zebranego w Tamizie przez Leacha, epitet gatunkowy odnosi się do siedlisk rzecznych, w których spotykane są osobniki tego gatunku^[4] (łac. rivus, -i – potok, kanał; colo, colere, colui, cultum – zamieszkiwać^[5]).

Występowanie

Gatunek występuje w Europie, od Rosji po Francję i Wielką Brytanię, z wyjątkiem obszarów górskich i Skandynawii^[6]^[7]^[8], ma być także obecny w Zachodniej Syberii^[3]. W Polsce stwierdzono jego występowanie w Wiśle, Odrze, Narwi, Warcie, Bugu, rzekach zlewiska Bałtyku, niektórych jeziorach oraz w Zalewie Szczecińskim i Zalewie Wiślanym^[7].

Budowa

Cechy morfologiczne

Muszla stosunkowo duża (największy przedstawiciel Sphaeriidae w Polsce) i stosunkowo mocna, delikatnie i równomiernie prążkowana, prążki stają się coraz mocniej zaznaczone w miarę wzrostu małża. Szczyty muszli szerokie i słabo wystające. Występuje polimorfizm barwy muszli: od żółtawej do oliwkowoszarej^[9] lub brązowawej, czasami miejscami bladożółtej lub z ciemniejszymi poprzecznymi wstawkami; muszla jest słabo połyskująca^[6]. Szczyty muszli położone na środku górnego brzegu, mało wystające. Ligamentum wypukłe, dobrze widoczne. Osobniki młodociane bardziej płaskie niż dorosłe, o słabo zaznaczonych szczytach muszli, równomiernie żółtawe^[6]^[9]. Zamek z płytą stosunkowo mocną, rowek ligamentum długi i szeroki, zęby boczne drobne. Ząb główny C3 haczykowato wygięty, zgrubiały w tylnej części, C2 i C4 krótkie i grube, skośnie względem siebie ustawione^[9].

Wymiary muszli: długość 15–30 mm, wysokość 15–20 mm, szerokość 10–16 mm^[9]^[3]^[6].

Ciało żółtawo szare lub brązowawe, skrzela brązowawe lub czerwonawe, syfony białawe, o równej długości^[6].

Biologia i ekologia

Zajmowane siedliska

Występuje głównie w kanałach^[6] i dużych rzekach nizinnych, w mniejszym stopniu w małych rzekach i jeziorach, zbiornikach zaporowych oraz w zalewach bałtyckich^[7]. Gatunek słodkowodny, toleruje zasolenie wody do 2‰. Zasiedla najczęściej dno mulisto-piaszczyste, w miejscach o umiarkowanej prędkości prądu wody, do głębokości 10 m. Jest stosunkowo wrażliwy na zanieczyszczenie wody, zaliczany do gatunków β-mezosaprobowych. Unika wód silnie zeutrofizowanych^[9].

Odżywianie

Filtrator, wykorzystujący skrzela do wyłapywania cząstek pokarmu z wody. Z odfiltrowanej zawiesiny do przewodu pokarmowego kierowane są bakterie, drobne jednokomórkowe glony, pierwotniaki, detrytus^[10]^[11].

Rozmnażanie

Gatunek hermafrodytyczny, jajożyworodny. Do rozrodu przystępuje wczesnym latem i późną jesienią. Jaja rozwijają się w torbach lęgowych w skrzelach rodziców, liczba potomstwa pojedynczego osobnika w ciągu całego jego życia wynosi średnio 16 osobników. Młode osobniki wydostające się z osobnika rodzicielskiego mają około 3–5 mm długości i są bardzo płaskie. Szybko rosną, osiągając jesienią długość 13–14 mm – przystępują wówczas do produkcji potomstwa. Uwalnianie młodych jest rozciągnięte w czasie, dlatego pokolenia mogą na siebie zachodzić. Długość życia osobnika wynosi około 2 lat. Rozwój osobniczy zostaje zahamowany, gdy temperatura wody spadnie poniżej 8ºC^[7].

Interakcje międzygatunkowe

Osobniki kulkówki rzecznej mogą być żywicielem pośrednim przywr m.in.: Bunodera luciopercae, Crepidostomum farionis, Echinostoma revolutum^[12]^[13] oraz Gorgodera cygnoides, Gorgodera pagenstecheri, Gorgodera asiatica^[14]. Osobniki gałeczki rzecznej mogą osiedlać się w koloniach gąbek słodkowodnych (Ephydatia fluviatilis, Spongilia lacustris)^[15]. Gatunek wykorzystywany jako pokarm ryb^[16].

Zagrożenia i ochrona

Gatunek ustępujący z siedlisk w zachodniej i centralnej części zasięgu, gdzie spadek liczebności populacji szacowany jest na 50-90%. W związku z tym na Czerwonej Liście IUCN miał w 2015 roku status gatunku narażonego na wyginięcie (VU)^[16]. W Polsce jest gatunkiem objętym częściową ochroną gatunkową^[17]^[18]. Przyczyn zanikania populacji upatruje się w postępującym zanieczyszczeniu siedlisk i spadku koncentracji tlenu w wodzie, na które osobniki tego gatunku są wrażliwe. Do ustępowania tego gatunku przyczyniać się może także konkurencja ze strony inwazyjnego gatunku małża – korbikuli (Corbicula fluminea) – który rozprzestrzenia się w Europie w podobnych siedliskach, osiągając miejscami bardzo duże zagęszczenia^[16].

Zobacz też

mięczaki Polski

Przypisy

↑ Sphaerium rivicola, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 124-125.
↑ ^a ^b ^c Urbański 1951 ↓, s. 117.
↑ Lamarck, J. P. B. A de Monet de. 1818. Histoire naturelle des animaux sans vertèbres, présentant les caractères généraux et particuliers de ces animaux, leur distribution, leurs classes, leurs familles, leurs genres, et la citation des principales espèces qui s'y rapportent; précédée d'une introduction offrant la détermination des caractères essentiels de l'animal, sa distinction du végétal et des autres corps naturels, enfin, l'exposition des principes fondamentaux de la zoologie. T. 5, str. 558. Paris. (Deterville, Verdiere).
↑ Kazimierz Kumaniecki: Słownik łacińsko-polski.. Warszawa: PWN, 1975, s. 546.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Species summary for Sphaerium rivicola. AnimalBase. [dostęp 2015-08-04]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 132-135.
↑ J.G.J.J.G.J. Kuiper J.G.J.J.G.J. i inni, Geographical distribution of the small mussels (Sphaeriidae) in North Europe (Denmark, Faroes, Finland, Iceland, Norway and Sweden), „Annales Zoologici Fennici”, 2, 26, 1989, s. 73–101, JSTOR: 23736060 (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 132.
↑ Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 128-132.
↑ Tereza Kořínková. Food utilisation in fingernail and pill clams. „Malacologia Bohemoslovaca”. 10, s. 1-4, 2011. ISSN 1336-6939.
↑ Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 134.
↑ Wiśniewski, W. L. 1958. The development cycle of Bunodera luciopercae (O. F. Müller). Acta Parasitologica Polonica 6: 289–307.
↑ Chikhlaev I. Ruchin A. 2014. The helminth fauna study of European common brown frog (Rana temporaria L., 1958) in the Wolga basin. Acta Parasitol. 59: 459-471 DOI: 10.2478/s11686-014-0268-5
↑ Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 72.
↑ ^a ^b ^c D. VanD.V. Damme D. VanD.V., Sphaerium rivicola, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2015-08-04] (ang.).
↑ Dz.U. 2014 poz. 1348 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2014-10-08].
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r., poz. 2183). [dostęp 2017-01-16]..

Bibliografia

Andrzej Piechocki, Anna Dyduch-Falniowska: Mięczaki (Mollusca), małże (Bivalvia). T. 7a: Fauna słodkowodna Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. ISBN 83-01-11005-8.
Jerzy Urbański: Poznaj krajowe ślimaki i małże. Warszawa: PZWS, 1951.

Linki zewnętrzne

Sphaerium corneum w bazie NCBI dostęp: 4 sierpnia 2015.

[iucn-1] Sphaerium rivicola, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[CITEREFPiechockiDyduch-Falniowska1993124-125-2] Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 124-125.

[CITEREFUrbański1951117-3] Urbański 1951 ↓, s. 117.

[Lamarck1818-4] Lamarck, J. P. B. A de Monet de. 1818. Histoire naturelle des animaux sans vertèbres, présentant les caractères généraux et particuliers de ces animaux, leur distribution, leurs classes, leurs familles, leurs genres, et la citation des principales espèces qui s'y rapportent; précédée d'une introduction offrant la détermination des caractères essentiels de l'animal, sa distinction du végétal et des autres corps naturels, enfin, l'exposition des principes fondamentaux de la zoologie. T. 5, str. 558. Paris. (Deterville, Verdiere).

[Kumaniecki1975-5] Kazimierz Kumaniecki: Słownik łacińsko-polski.. Warszawa: PWN, 1975, s. 546.

[AB-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Species summary for Sphaerium rivicola. AnimalBase. [dostęp 2015-08-04]. (ang.).

[CITEREFPiechockiDyduch-Falniowska1993132-135-7] Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 132-135.

[Kuiper1989-8] J.G.J.J.G.J. Kuiper J.G.J.J.G.J. i inni, Geographical distribution of the small mussels (Sphaeriidae) in North Europe (Denmark, Faroes, Finland, Iceland, Norway and Sweden), „Annales Zoologici Fennici”, 2, 26, 1989, s. 73–101, JSTOR: 23736060 (ang.).

[CITEREFPiechockiDyduch-Falniowska1993132-9] Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 132.

[CITEREFPiechockiDyduch-Falniowska1993128-132-10] Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 128-132.

[Korinkova2011-11] Tereza Kořínková. Food utilisation in fingernail and pill clams. „Malacologia Bohemoslovaca”. 10, s. 1-4, 2011. ISSN 1336-6939.

[CITEREFPiechockiDyduch-Falniowska1993134-12] Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 134.

[Wisniewski1958-13] Wiśniewski, W. L. 1958. The development cycle of Bunodera luciopercae (O. F. Müller). Acta Parasitologica Polonica 6: 289–307.

[Chikhlaev2014-14] Chikhlaev I. Ruchin A. 2014. The helminth fauna study of European common brown frog (Rana temporaria L., 1958) in the Wolga basin. Acta Parasitol. 59: 459-471 DOI: 10.2478/s11686-014-0268-5

[CITEREFPiechockiDyduch-Falniowska199372-15] Piechocki i Dyduch-Falniowska 1993 ↓, s. 72.

[IUCN-16] D. VanD.V. Damme D. VanD.V., Sphaerium rivicola, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2015-08-04] (ang.).

[rozp2014-17] Dz.U. 2014 poz. 1348 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt. [dostęp 2014-10-08].

[rozp2016-18] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. z 2016 r., poz. 2183). [dostęp 2017-01-16]..

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]