Katolickie duchowieństwo parafialne Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Na terenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów po Soborze Trydenckim w skład katolickiego duchowieństwa parafialnego wchodzili proboszczowie (w polszczyźnie XVI-XVIII wieku zwanie plebanami), wikariusze oraz prebendarze tacy jak: prepozyci szpitalni, mansjonarze i altaryści.

Urzędy i funkcje

Proboszcz był odpowiedzialny za całokształt spraw parafialnych. Swobodnie dysponował dochodem pochodzącym z majątku parafialnego (beneficjum), a do jego obowiązków należało: odprawianie liturgii, sprawowanie sakramentów, głoszenie kazań, katechizowanie, prowadzenie ksiąg metrykalnych oraz dokumentacji kościelnej, a także opieka nad majątkiem kościelnym, oraz instytucjami parafialnymi takimi jak szkoły i szpitale (w istocie przytułki dla chorych i ubogich).

Wikariusze byli zatrudniani przez plebanów na czas określony, zazwyczaj na rok lud dwa. Utrzymywali się z wypłacanej przez proboszcza pensji, najczęściej wynoszącej od 100 do 300 złotych rocznie. Do ich obowiązków należało sprawowanie liturgii, odprawianie sakramentów oraz głoszenie kazań i katechizowanie, ale już nie opieka nad majątkiem oraz instytucjami parafianami.

Prebendarze posiadali stały dochód z wydzielonego dla nich majątku kościelnego, ufundowanego w konkretnym celu kultowym (prebenda). Do ich obowiązków należało odprawianie mszy przy jednym z ołtarzy bocznych lub w intencji fundatora.

Źródła do badań duchowieństwa parafialnego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Źródła historyczne pozwalające zbadać duchowieństwo parafialnego można podzielić na: źródła narracyjne (w tym egodokumenty i literaturę piękną); źródła kościelne (dokumentację sądów kościelnych, testamenty, protokoły wizytacji biskupich i dziekańskich, akta kongregacji dekanalnych, inwentarze dóbr, księgi wpisów, metryki i kroniki parafialne) oraz źródła proweniencji świeckiej, (korespondencję, supliki, akta fundacyjne, testamenty oraz rachunki).

Egodokumenty

• Dziuliński K.J.K., Diariusz potocznych rzeczy i wydatków na różne domowe potrzeby, Pamiętnik, 1723.1693, 2433, BJ Dział rękopisów.
• Kossakowski J., Pamiętnik ks. Jana Nepomucena Kossakowskiego, biskupa wileńskiego, red. J. Weyssenhoff, „Biblioteka Warszawska”, 1895, t.2, s. 195-237, 454-475.
• Kossakowski J., Pamiętniki Józefa Kossakowskiego biskupa inflanckiego. 1738-1788, red. A. Darowski, Warszawa 1891.
• Krzysztofowicz S., Silva rerum księdza Szymona Krzysztofowicza, kanonika Katedry Kamienieckiej officiała, podolskiego proboszcza mohylowskiego (1763-1808), red. S. F. Krzyżanowski, Odessa 1864

Kroniki parafialne

• Liber iurium ecclesiae Niegovicensis […]. Archiwum Parafii Wniebowzięcia NMP w Niegowici.
• Monumenta Ecclesiae Novimontis seu Regestra, b.d., Archiwum Parafialne w Nowej Górze.

Bibliografia

Dudała H., Clerus decanatus Plesnensis w świetle protokołów kongregacji dekanalnych pszczyńskich z lat 1691–1756. Edycja źródłowa, Katowice 2015

Główka D., Akta wizytacji kościelnych z wieków XVI-XVIII jako źródło do historii kultury materialnej: gospodarstwo wiejskie w dobrach parafialnych w archidiakonacie warszawskim, w: Szkice z dziejów materialnego bytowania społeczeństwa polskiego, red. M. Dembińska, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1989, s. 233-254.

Główka D., Gospodarka w dobrach plebańskich na Mazowszu w XVI-XVIII wieku, Warszawa 1991.

Główka D., Księgozbiory duchowieństwa płockiego w XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, 102/1995, nr 2, s. 15-26.

Główka D., Majątek osobisty duchowieństwa katolickiego w Koronie w XVII i XVIII wieku, Warszawa 2004.

Jellonnek J., Dorosz J., Everyday life of a parish priest of Nowa Cerkiew in the light of an inventory from 1750, „Acta Poloniae Historica”, 85/2002, s. 209-218.

Kapuściński J., Archiwum parafialne w Lgocie Wielkiej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 86/2006, s. 117-188.

Kołbuk W., Kołbuk A., Życie codzienne na probostwie unickim na ziemiach nadbużańskich w XVIII i XIX wieku, Lublin 2015.

Korban T., Duchowieństwo niższe epoki potrydenckiej w świetle protokołów wizytacji biskupów. Przykład parafii pw. Wszystkich Świętych w Brzezinach, w: Vade Nobiscum, Łódź 2019, t. 21, s. 77-89.

Kracik J., Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra w pierwszej połowie XVIII wieku, [w:] Studia Kościelno-historyczne, Lublin 1977, t. II, s. 127-282.

Kracik J., Najstarsze akta kongregacji dekanalnych w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, ”Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 29/1974, s. 261-272.

Kracik J., Vix venerabiles. Z dziejów społecznych niższego kleru parafialnego w archidiakonacie krakowskim XVII - XVIII w., Kraków 1982.

Kracik J., Zasoby Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, ”Analecta Cracoviensia”, 9/1977, s. 471-493.

Kropidłowski Z., Kongregacje w dekanacie puckim na podstawie ksiegi z lat 1728-1779, ”Studia Gdańskie”, 26/2009, s. 189-212.

Litak S., Akta wizytacyjne parafii z XVI – XVIII w. jako źródło historyczne, „Zeszyty Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego”, 5/1962, nr 3, s. 41-58

Marczewski J., Rękopiśmienne materiały źródłowe doby przedrozbiorowej do dziejów diecezji chełmskiej obrządku łacińskiego we współczesnych archiwach parafialnych archidiecezji lubelskiej, diecezji siedleckiej i diecezji zamojsko-lubaczowskiej, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 89/2008, s. 249-262.

Markowska E., Archiwum parafialne i jego zasób na przykładzie rzymskokatolickiej parafii pod wezwaniem Świętej Anny w Białej Podlaskiej, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 7/2009, s. 9-31.

Nowicki T., Podróż wizytacyjna archidiakona Andrzeja Albinowskiego w archidiakonacie pomorskim w 1686 i 1687 r., „Studia Geohistorica” 3/2015, s. 110-125.

Nowicki T., Źródła do badań prozopograficznych nad duchowieństwem i personelem parafialnym diecezji włocławskiej w okresie nowożytnym, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 112/2019, s. 255-275.

Pidłypczak-Majerowicz M., Mentalność Duchowieństwa Unickiego w Rzeczypospolitej w Wiekach XVII i XVII w., w: Studia z Dziejów Kultury i Mentalności Czasów Nowożytnych, red. K Matwijowski, B. Rok, Wrocław 1993, s. 57-67

Rok B., Mentalność duchowieństwa polskiego w XVIII wieku, w: Studia z Dziejów Kultury i Mentalności Czasów Nowożytnych, red. K Matwijowski, B. Rok, Wrocław 1993, s. 41-57.

Różański M., Duchowieństwo parafialne archidiakonatu uniejowskiego w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Łódź 2010.

Szczepaniak J., Duchowieństwo diecezji krakowskiej w XVIII wieku. Studium prozopograficzne, Kraków 2010

Wyżga M., Księgi metrykalne parafii podkrakowskich z XVI-XVIII w., „Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego”, 2/2010, s. 126-142.

Wyżga W., Parafia Raciborowice. Od XVI do końca XVIII wieku. Studium o społeczności lokalnej, Kraków 2011.