Tekst źródłowy strony Midrasz

{{wyróżnienie|DA}}
{{Inne znaczenia||[[Midrasz (czasopismo)|czasopismo „Midrasz”]]}}
[[Plik:Midrash tehillim title.jpg|thumb|Karta tytułowa ''Midrasz Tehillim'' (wyd. [[Praga]], 1613)]]
'''Midrasz''' ({{w języku|he|מִדְרָשׁ}} ''midrāš'', od {{w języku|he|דָּרַשׁ}} ''dārāš'': „szukać”{{odn|Mędala|1994|s=371}}{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=182}}, „badać”, „poszukiwać”, „śledzić”, „głosić”{{#tag:ref|To znaczenie spotykane jest także w [[rabin]]icznym języku hebrajskim, np.: „dopóki nie zbadasz [''tidrosh''] swego brata, czy jest oszustem, czy nie” ([[Bawa Mecyja]] 2,7){{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=182}}..|group=uwaga|name=uwaga13}}; l.mn. ''midrāšîm''; [[jidysz|jid.]] ''medresz'', l.mn. ''medroszim'') – w [[judaizm]]ie wieloznaczny termin, w głównym znaczeniu określający rodzaj [[komentarz (gatunek literacki)|komentarzy]] rabinackich, które przyporządkowują treść tradycji do tekstu biblijnego, nawiązujących do historycznej formy stawiania pytań i udzielania odpowiedzi jako kapłańskich pouczeń, a także do prorockiej informacji{{r|Maier|żih}}. Jest typem literatury odnoszącej się do konkretnego, kanonicznego tekstu, uważanego przez autora za objawiony przez Boga. Midrasz jest dziełem pochodnym w stosunku do tekstu biblijnego, lecz pod względem treści, z uwagi na sens owego tekstu, pozostaje stosunkowo niezależny od podstawowego sensu biblijnego i zachowuje możliwość wydobywania nowych, zróżnicowanych znaczeń wyrażeń biblijnych{{odn|Mędala|1994|s=371–372}}. Midrasze były tworzone przez rabinów – głównie między II a IV w. – w formie ustnej, a w okresie późniejszym (do XI w.) spisywane. Stanowiły materiał wykorzystywany przy redakcji [[Talmud]]u{{r|sztetl}}.

== Znaczenie wyrażenia ''midrasz'' ==
Termin ''midrasz'' ({{w języku|he|מִדְרָשׁ}}; ''midrāš'') pochodzi od {{w języku|he|דָּרַשׁ}}, ''dārāš'': „szukać”{{odn|Mędala|1994|s=371}}{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=182}}, „badać”, „poszukiwać”, „śledzić”, „głosić”{{u|uwaga13}}; l.mn. ''midrāšîm''; [[jidysz|jid.]] ''medresz'', l.mn. ''medroszim''{{r|Maier|żih}}. W [[Tanach|Biblii hebrajskiej]] ma znaczenie „szukania Boga” – w celu poszukiwania rozwiązania w trudnej sytuacji albo w celu poznania przyszłości, co miałoby pomóc w rozwiązaniu trudnej sytuacji. Owo „szukanie Boga” dokonywało się za pośrednictwem wizjonera lub proroka. Później rolę pośrednika zajęła Tora. Z tego powodu wyrażenia „szukanie Boga” i „szukanie Tory” są stosowane synonimicznie (por. [[Księga Ezdrasza|Ezd]] 7,10{{#tag:ref|„Ezdrasz bowiem postawił sobie za cel zbadać zakon Pański i wprowadzić go w czyn oraz nauczać w Izraelu jego postanowień i praw”{{r|Ezd}}.|group=uwaga|name=uwaga1}}). Funkcję pośredników-interpretatorów przejęli mędrcy – nauczyciele Izraela i badacze Prawa Bożego. Zarówno oni, jak i rabini szukali Boga nie tylko w Torze, ale w Torze i równocześnie w sytuacjach życiowych. Prorocy poszukiwali woli Bożej w historycznych zbawczych wydarzeniach, a mędrcy odkrywali religijny sens konkretnej życiowej sytuacji w tradycji – w ideach, folklorze, sposobach myślenia i w prawach – która miała korzenie w wydarzeniach historycznych (w tradycji ustnej){{odn|Mędala|1994|s=371}}{{r|Patte}}. W konsekwencji rzeczownik ''midrāš'' (l.mn. ''midrāšîm'') w rodzaju męskim oznacza gatunek literacki pismach rabinicznych lub zbiory tekstów Tory ustnej przedstawionej w postaci komentarza do ksiąg biblijnych. Natomiast ''midrāš'' rodzaju żeńskiego (l.mn. ''midrāšôt'') oznacza perykopę wyjaśniającą tekst biblijny. Perykopy utworów zawierających materiał Tory ustnej ułożony nie w formie komentarza, ale tematycznie ([[Miszna|Miszny]], [[Tosefta|Tosefty]] i mniejszych utworów) nazywane są ''mišnāyôt''{{odn|Mędala|1994|s=371}}.

{{Cytat
 |treść = Wyrażenie ''midrasz'' jest wieloznaczne. Z reguły oznacza ono takie teksty rabinackie, które mniej lub bardziej na bieżąco przyporządkowują treść tradycji do tekstu biblijnego bądź na sposób homilii wiążą je tematycznie w perykopy czytań. Nie zachowały się tego rodzaju pisma z czasów przedchrześcijańskich, chyba że zasięg znaczeniowy tego pojęcia zostałby tak rozszerzony, iż de facto obejmowałoby ono wszystkie tradycje interpretujące i stosujące Biblię. [...] Źródeł tego należy upatrywać w posługiwaniu się czasownikiem ''darasz'' oraz rzeczownikiem ''midrasz''. Chodzi o stary ''terminus technicus'' zapytywania wyroczni, który w świecie izraelsko–żydowskim odnosił się do stawiania pytań i udzielania odpowiedzi w ramach kapłańskich pouczeń i do prorockiej informacji. Następnie został on przeniesiony na zapytanie skierowane do Pisma Świętego. Szukano wiążącej informacji na konkretne pytanie, na istniejący stan rzeczy, ale nie proszono w pierwszym rzędzie o wyjaśnienie tekstu. Konsekwentnie czasownik i rzeczownik oznaczają zarówno postawienie pytania, jak i udzielenie odpowiedzi{{r|Maier}}.
}}

Prawdopodobnie praprzyczyną pojawienia się tego rodzaju tekstu (midraszu), była {{link-interwiki |Hagada Paschalna |Q=Q623354}} (''Hagada szel Pesach'' „Opowieść na [święto] Pesach”), opowieść o historii [[Wyjście Izraelitów z Egiptu|wyjścia ludu izraelskiego z Egiptu]], której podstawowym elementem jest midrasz do [[Księga Powtórzonego Prawa|Księgi Powtórzonego Prawa]] (Pp 26, 5–8{{#tag:ref|„(5) Potem odezwiesz się i powiesz przed Panem, Bogiem twoim: Zabłąkanym Aramejczykiem był mój ojciec i zstąpił do Egiptu, i przebywał tam jako obcy przybysz w nielicznej garstce, lecz stał się tam wielkim, potężnym i licznym narodem. (6) Lecz Egipcjanie źle się z nami obchodzili, uciskali nas i nakładali na nas ciężką pracę przymusową, (7) My zaś wołaliśmy do Pana, Boga naszych ojców, i Pan wysłuchał naszego głosu, i wejrzał na naszą udrękę i mozół oraz na nasz ucisk, (8) I wyprowadził nas Pan z Egiptu ręką możną i podniesionym ramieniem wśród wielkiej zgrozy, znaków i cudów,”{{r|Pp_hag}}.|group=uwaga|name=uwaga14}}){{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=183}}. Potrzebę powstania egzegezy w formie midraszu wiąże się z reformą judaizmu zapoczątkowaną przez [[Ezdrasz (postać biblijna)|Ezdrasza]]{{r|wch}}.

Rzeczownik ''midrāš'' występuje w [[Tanach]] tylko w dwóch miejscach w [[2 Księga Kronik|2 Księdze Kronik]]: 2 Krn 13,22 i 24,27{{r|The Jewish encyclopedia}}{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=182}}. Septuaginta oddaje ten termin jako βίβλοs („książka”) lub γράφη („pismo”), bardzo prawdopodobne, że w znaczeniu „wyniku dochodzenia”, „badania”, czyli w znaczeniu zbliżonym do „historia”. Zaliczana do literatury żydowskiej okresu Drugiej Świątyni [[Mądrość Syracha]] używa tego rzeczownika tylko raz – w znaczeniu uczenia się: „Nawróćcie się do mnie, niewykształceni, i zamieszkajcie w moim domu ''midrasz''”, co zostało przetłumaczone na grekę jako „dom nauczania” lub „dom studiów”. Wspólnota z [[Kumran]] używała tego wyrażenia dla szczególnej techniki uczenia się – w [[halacha]]ch i agadach – poprzez rygorystyczne studiowanie i żmudne, dociekanie znaczenia wersetów Biblii. Ustanawiający reguły dla kumrańskiej wspólnoty, [[Podręcznik Dyscypliny]] (''Serech ha-Jachad'') także kilkukrotnie używa określenia ''dārāš'', m.in.: „Jeśli jego droga jest doskonała w towarzystwie, w midraszu i w radzie...” (8, 25–26); „Kiedy oni staną się w Izraelu wspólnotą o takich cechach, oddzielą się od grona niegodziwców, aby udać się tam na pustynię, aby wytyczyć drogę Panu – jak napisano: «a na pustyni oczyśćcie drogę ... wytyczcie na pustyni drogę dla naszego Boga», to jest midrasz Tory [którą] przykazał przez Mojżesza, aby czynić według ze wszystkim, co objawia się w każdej epoce i jako objawione przez proroków przez jego świętego ducha” (8, 12–16). Także [[Dokument Damasceński]] (8,29–30) potwierdzał, że metoda midraszu była jedną z podstaw życia tej wspólnoty: „...i że jego czyny są zgodne z midraszem Tory, naśladowanym przez świętych prawych mężów”{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=182}}.

W [[średniowiecze|średniowieczu]] określenie ''midrasz'' używano dla komentarzy haggadycznych. U rabina [[Szlomo ben Icchak]]a (Raszi) ''midrasz'' wersetu biblijnego to jego haggadyczne wyjaśnienie. Sukcesywnie termin midrasz stawał się synonimem terminu [[Hagada|haggada]]. W czasach nowożytnych zaczął być używany na oznaczenie egzegezy typu haggadycznego albo swobodnego przetworzenia tekstu biblijnego. W takim znaczeniu termin jest odnoszony do pism z Qumran, tekstów [[Stary Testament|Starego Testamentu]], [[Nowy Testament|Nowego Testamentu]], czy np. pism [[Józef Flawiusz|Flawiusza]]{{odn|Mędala|1994|s=371}}. W późniejszym rabinackim [[Uzus językowy|uzusie językowym]] słowo ''midrasz'' było używane na określenie wykładu. Midrasz był zakorzeniony w judaistycznej tradycji prawnej, ale jako uzupełnienie i uzasadnienie konieczności nowych regulacji{{r|Maier}}. Stosowana interpretacja prawa miała naturę swobodną, wykorzystywano w niej legendy, przypowieści, przysłowia lub krótkie opowiadania{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=139}}, sentencje, maksymy i przypowieści obyczajowe. Elementy te były przytaczane z wyjaśnieniem „jak ludzie mówią...” i stanowiły odwołanie do „mądrości z ulicy”{{r|Święcicki}}.

Termin ''midrasz'' bywa stosowana na określenie: metody dokonywania swobodnej interpretacji biblijnej, w tym egzegezy posługującej się metodami hermeneutycznymi; wolnej interpretacji tekstów biblijnych, ukierunkowanej na wywiedzenie nowego prawa lub zyskania dla niego potwierdzenia; środka literackiego używanego dla wprowadzenia nowego zalecenia moralnego{{r|żih}}; „metody interpretacji, komentowania tekstu biblijnego za pomocą objaśnień, sentencji i przypowieści, wykorzystująca w tym celu tradycję ustną”{{r|pwn|sztetl}}; metody interpretacji i komentowania tekstów biblijnych poprzez odszukiwanie ich sensu przenośnego{{r|sjp}}, całych antologii tekstów przedstawiających w formie swobodnej tekst biblijny{{r|żih|sjp}} lub nawet dla określenia całej literatury midraszowej{{r|żih}}.

W judaizmie przeciwieństwem do swobodnej interpretacji ''[[micwa|micw]]'' są egzegetyczne komentarze Prawa – ''[[peszer|peszarim]]'' ({{w języku|he|פשר}}, ''peszer''; od aram. ''peszar'' = „interpretacja”, „wyjaśnienie”, l.mn. ''peszarim''){{r|żih_peszer}}.

Wspomniany wyżej zakres zróżnicowanych znaczeń sprawia, że sformułowanie precyzyjnej definicji midraszu nastręcza dużą trudność. Gary G. Porton, dyrektor Programu Badań nad Religią i profesor religioznawstwa, historii i literatury porównawczej na [[Uniwersytet Illinois w Urbanie i Champaign|Uniwersytecie Illinois w Urbanie i Champaign]] zaproponował definicję{{r|Porton}}, która zyskała uznanie{{odn|Mędala|1994|s=371–372}}. Zgodnie z tą definicją:

{{Cytat
 |treść = „Midrasz jest typem literatury, pisanej lub mówionej, w której punktem wyjściowym jest ustalony, kanoniczny tekst, uważany przez midraszystę oraz jego adresatów za objawione słowo Boga, i w którym oryginalny wiersz jest wyraźnie cytowany lub brany pod uwagę. Pod względem formy midrasz jest drugorzędny i pochodny w stosunku do tekstu biblijnego, ale pod względem treści, rozdrabniając tekst Pisma Świętego, midrasz pozostaje względnie niezależny od kontekstualnego sensu biblijnego i ma możność nadawania nowych i wielorakich znaczeń słowom lub całym zwrotom biblijnym”{{odn|Mędala|1994|s=371–372}}.
}}

Za obszerny midrasz bywa uznawana [[Księga Mądrości]], co – w nurtach zaliczających ją do [[kanon Biblii|kanonu Biblii]] – sprawia, że z tekstu będącego egzegezą Biblii, sama stała się częścią Biblii{{r|wch}}.

== Charakterystyka ==
=== ''[[Sitz im Leben]]'' midraszy ===
Kompozycja i ładunek egzegetyczny midraszy mają swoje korzenie w szkołach rabinicznych (''[[bet midrasz]]''), które z kolei wykazywały silną więź z liturgicznymi zgromadzeniami w [[synagoga]]ch (''bejt kneset''){{r|Rosik}}{{odn|Mędala|1994|s=371–372}}. W szkołach rabinicznych midrasze zyskiwały oparcie w tradycjach halachicznych. Komentowano prawa i przepisy biblijne tak, żeby objaśnić aspekty życia codziennego społeczności żydowskiej{{odn|Mędala|1994|s=371–372}}. W szkołach praktykowano głównie midrasz egzegetyczny, zwany ''parszani'', w którym analizowano i komentowano tekst biblijny werset po wersie{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=138}}. Z kolei z liturgii synagogalnej midrasz zyskiwał oparcie w tradycjach haggadycznych, bowiem to w synagogach przekazywano i wykazywano sens dogmatyczny Pism{{odn|Mędala|1994|s=371–372}}.

=== Periodyzacja ===
Początek tworzenia midraszy sięga prawdopodobnie czasów działania [[sofer]]ów{{r|żih_lit}}, z [[Ezdrasz (postać biblijna)|Ezdraszem]] na czele, i wiąże się z przekształceniem judaizmu z religii skupionej na kulcie świątynnym do religii opierającej się na Torze{{r|wch}}.

Ramy czasowe powstawania literatury midraszowej obejmują kilka okresów{{r|żih_lit}}:
* wczesny okres klasycznych midraszy [[Amoraici|amoraickich]]: lata 400–640,
* średni – okres 640–1000,
* późny – okres 1000–1200,
* okres antologii – 1200–1550.

=== Formy ===
Pod względem literackim wyodrębniane są: midrasze halachiczne, które mają za zadanie objaśnianie, omawianie norm postępowania, oraz midrasze hagadyczne, które występują w formie interpretującej wiersze biblijne oraz w formie homiletycznej i zawierają sentencje oraz opowiadania dydaktyczne{{r|sztetl|Rosik|żih_m.halachiczne}}{{odn|Mędala|1994|s=372}}{{r|wch}}. Halacha występuje w midraszach w dwóch formach: misznaickiej i midraszowej. Podział taki odzwierciedla dwie formy objawienia w [[Tora|Torze]]. W Pięcioksięgu przepisy prawne przeplatają się z tekstami narracyjnymi{{odn|Mędala|1994|s=372}}.

Halacha misznaicka nie odwołuje się do tekstu biblijnego, ale bazuje na pojęciu Tory ustnej i zazwyczaj stanowi konkretne zastosowanie danego nakazu biblijnego. Nie odwołuje się przy tym do autorytetu Boga, ale autorytetu ludzkiego, rezerwując sobie prawo pomyłki. Z kolei halacha midraszowa łącząc tekst biblijny oraz sentencje rabinistyczne, by wykazać ich spójność z objawieniem Bożym{{odn|Mędala|1994|s=372}}.

==== Midrasz halachiczny ====
Midrasz halachiczny jest najstarszym typem midraszu{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=140}}, zawierającego komentarze do warstwy prawnej [[Księga Wyjścia|Księgi Wyjścia]], [[Księga Kapłańska|Księgi Kapłańskiej]], [[Księga Liczb|Księgi Liczb]] i [[Księga Powtórzonego Prawa|Księgi Powtórzonego Prawa]]{{r|Encyclopædia Britannica}}. Midrasz halachiczny buduje ''halach'' („drogę”, „chodzenie”) i dotyczy całego obszaru żydowskiego Prawa oraz jego zastosowań{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=138}}. Na temat każdego z 613 nakazów i zakazów (''[[Micwa|micwot]]'') Tory{{r|żih613}} mogą powstać zróżnicowane [[Halacha|halachy]], ale żaden z tworzących te komentarze autorytetów nie kwestionuje samej ich istoty{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=138}}. „Halachą jest wszystko, co dotyczy «normy», do jakiej należy się stosować, wzoru postępowania – praktycznie jest to cała dyskusja rabiniczna zmierzająca do ustalenia interpretacji prawnej. Jednak ta ostatnia, pomimo swego wiążącego charakteru, pozostaje zawsze przedmiotem dyskusji, ponieważ historia może dostarczyć nowych zmiennych, a halach również może ulegać modyfikacjom”{{r|Mello}}. W związku z tym ten sam tekst biblijny może mieć interpretacje różne, ale mimo to uważane za równoważne. Przykładem takich odmiennych szkół interpretacyjnych są łagodniejsza [[Hillel]]a i bardziej radykalna [[Szammaja]]{{r|wch}}. Tworzeniu midraszy halachicznych towarzyszyło pytanie, jak w praktyce wypełnić wymagania Pisma. Celem tej twórczości było więc wyprowadzenie z danego tekstu biblijnego skonkretyzowanej zasady postępowania{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=139–140}}, działając w myśl maksymy: „zwracaj się nieustannie do Tory, gdyż w niej wszystko się mieści”{{r|Święcicki}}.

==== Midrasz hagadyczny ====
Midrasz hagadyczny ({{w języku|he|הַגָּדָה}}, ''hagada/haggada'': „opowiadanie”; [[jidysz|jid.]] ''hagude'', ''hagode''{{r|żih_hag}}) tworzy interpretacje narracyjnego materiału [[Tanach]] i zawiera elementy opowiadań lub motywów ludowych. Egzegeza w midraszu hagadycznym jest swobodniejsza, jest zakorzeniona w tradycji, ale też otwarta na sprawy bieżące życia społeczności{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=138–139}}. Myśl przewodnia midraszu hagadycznego oscyluje między egzegezą a twórczością poetycką{{odn|Mędala|1994|s=346}}. Midrasz hagadyczny ma z zasady znaczenie dydaktyczne{{r|żih_hag}}.

== Zbiory midraszy ==
[[Stanisław Mędala]], powołując się na klasyczne opracowania wprowadzenia do literatury judaistycznej niemieckiego teologa {{link-interwiki |Hermann L. Strack |tekst=Hermanna L. Stracka |Q=Q85336}} i austriackiego judaisty {{link-interwiki |Günter Stemberger |tekst=Güntera Stembergera |Q=Q87784}}{{r|Strack}} wyróżnia trzy rodzaje midraszy rabinicznych – midrasze halachiczne, midrasze w formie komentarza ciągłego (egzegetyczne) i midrasze homiletyczne{{odn|Mędala|1994|s=375–378}}{{#tag:ref|Należy uwzględnić fakt, że midrasze rabiniczne nie są jednak jednorodnymi komentarzami biblijnymi, ale tekstami będącymi kompilacjami różnych form interpretacji pochodzących z różnych szkół i środowisk{{odn|Mędala|1994|s=375}}.|group=uwaga|name=uwaga2}}.

=== Midrasze halachiczne ===
Midrasze halachiczne były dzielone na tradycje dwóch szkół rabinicznych: szkoły Rabiego Akiwy ([[Akiba ben Josef]]) i szkoły rabiego Iszmaela ([[Iszmael ben Elisza]]), uczonego z trzeciego pokolenia [[Tannaici|tannaitów]]{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=140–141}}{{odn|Mędala|1994|s=375}}. Midrasze halachiczne były także nazywane midraszami tannaickimi, bowiem zawarte w nich komentarze przypisywano tannaitom. Nowsze badania wykazały jednak, że teksty egzegetyczne tannaitów z tych dwóch szkół zostały poddane pracom redakcyjnym w VI w. Podział midraszy halachicznych na wywodzące się z poszczególnych szkół może mieć wymiar raczej praktyczny niż historyczny. Do midraszy halachicznych zaliczane są zbiory{{odn|Mędala|1994|s=375}}:

# '''''Mechilta de-Rabi Iszma’el''''' (Mechilta do Księgi Wyjścia, czyli Mechilta rabbiego Iszmaela ben Elisza{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=140}}) – komentarz do 12 (z 40) rozdziałów Księgi Wyjścia (12,1–23,19; 31,12–17; 35,1–3). U podstaw midraszy halachicznych spoczywa zbiór ''[[Mechilta]]''{{#tag:ref|Traktowany dawniej jako najstarszy komentarz rabiniczny{{r|Święcicki}}, ale aktualnie naukowcy wyodrębniają w niej różne redakcje i źródła, zaś jako datę ostatecznej redakcji przyjmuje się drugą połowę III w., lub nawet VIII w.{{odn|Mędala|1994|s=375}}|group=uwaga|name=uwaga3}} (z [[język aramejski|aram.]] ''middah'' lub ''k<sup>e</sup>lāl'': „zbiór”{{odn|Mędala|1994|s=375}}, „miara”, „prawo”, „reguła”{{#tag:ref|Aramejski przekład hebrajskiego wyrazu ''Midda''{{r|Święcicki}}.|group=uwaga|name=uwaga4}}; {{w języku|he|מכילתא}}){{r|żih_mech|Encyclopædia Britannica}} zawierający wyjaśnienie części prawnej [[Księga Wyjścia|Księgi Wyjścia]] (12–23){{r|Święcicki}}{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=140}}. Termin ten określał „zasady wykładu”, „halachę motywowaną” lub „midrasz halachiczny”{{r|Święcicki}}. Dzieło zawiera wiele materiałów haggadycznych (rozpoczyna się od 12 rozdziału Księgi Wyjścia, który mówi o święcie [[Pesach|Paschy]]){{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=140}}. Według niemieckiego teologa i judaisty {{link-interwiki |Ferdinand Wilhelm Weber |tekst=Ferdinanda Webera |Q=Q26237386}} o zbiorze tym nie ma wzmianki w [[Talmud]]zie (zarówno w [[Talmud babiloński|babilońskim]], jak i [[Talmud palestyński|palestyńskim]]), jako pierwszy o ''Mechilcie'' miał wzmiankować we wstępie do Talmudu w XI w. [[Samuel ibn Nagrela]], przypisując jej autorstwo rabbiemu Iszmaelowi ([[Iszmael ben Elisza|Iszmaelowi ben Elisza]]){{r|Weber}}. Liczne opinie tego uczonego zawarte w Talmudzie, zostały zaczerpnięte z ''Mechilty'', która prawdopodobnie była rezultatem pracy całej „szkoły”, a nie tego jednego uczonego{{r|Święcicki}}. ''Mechilta'' jest zbiorem analitycznym, ukazującym proces myślenia rabinów, natomiast synteza zawarta jest w [[Miszna|Misznie]]{{r|Święcicki}}.
# '''''Mechilta de Rabi Simeon ben Jochai''''' (Mechilta rabbiego Symeona ben Jochai{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=140}}) – komentarz do Księgi Wyjścia 3,2.7–8; 6,2; 12,1–24,10; 30,20–31,15; 34,12.14.18–26; 35,2. Zaliczany zwyczajowo do szkoły R. Akiby. Oststeczna redakcja miała miejsce w IV w. lub później. Ta mechilta była przywoływana w średniowieczu jako „Mechilta o krzaku gorejącym”{{odn|Mędala|1994|s=376}}{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=140}}.
# '''''Sifra''''' ([[Język aramejski|aram.]] ''Sifra'': „Księga”){{#tag:ref|aram. ''Sifra'' „Księga” (l. mn.) ''Sifre''{{r|Święcicki}}. Początkowo nazwa ''Sifre'' była używana tylko do określenia zbioru midraszy do ksiąg Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego Prawa. Gdy powstały Mechilta do Księgi Wyjścia (''Mechilta de-Rabi Iszmael'') i ''Sifra'' (do Księgi Kapłańskiej) określenie ''Sifre'' zaczęto stosować już tylko do midraszy do Księgi Liczb i Księgi Powtórzonego Prawa. Midrasze te powstały w kręgu tannaitów ze szkół Rabiego Iszmaela i Rabiego Akiwy{{r|Rosik}}.|group=uwaga|name=uwaga5}} – w źródłach palestyńskich midrasz zwany także ''Tkorath Kohanim'' („Prawo Kapłanów”{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=140–141}}, „Tora Kapłańska”{{odn|Mędala|1994|s=376}}) jest komentarzem halachicznym do [[Księga Kapłańska|Księgi Kapłańskiej]]{{r|Święcicki}}{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=140–141}}. W starożydowskim systemie nauki była pierwszą księgę do nauczania. ''Sifra'' zawiera niemal wyłącznie halachę zredagowaną w formie ciągłego komentarza do każdego wersetu, a w niektórych fragmentach nawet do każdego słowa Księgi Kapłańskiej. Dzieli się na 9 traktatów (''dibburîm''), te z kolei dzielą się na perykopy (''pārāššîyôt''), zaś perykopy dzielą się na rozdziały (''perāqîm''){{odn|Mędala|1994|s=376}}. Według Talmudu autorem tego midraszu miał być rabin [[Juda ha-Nasi]], ale w przedmowie do wydania ''Sifry'' w Bukareszcie (1860) rabin Malbim Majer Weiser (''[[Malbim]]'') dowodził, że jej autorem miał być rabin {{link-interwiki |Chija bar Abba II |Q=Q1072586}}{{r|Święcicki}}. Ostatecznie zaliczy jest do grupy midraszy ze szkoły Rabiego Akiwy ([[Akiba ben Josef]]), a końcowa redakcja jest datowana na drugą połowę III w.{{odn|Mędala|1994|s=376}}
# Zachowane fragmenty innych komentarzy do Księgi Kapłańskiej i cytaty pozwalają na przypuszczenie, że istniał halachiczny komentarz Mechilta do Księgi Kapłańskiej, autorstwa szkoły Rabiego Iszmaela ([[Iszmael ben Elisza]]){{odn|Mędala|1994|s=376}}.
# '''''Sifrej'''''{{u|uwaga5}}{{r|Święcicki}}{{odn|Mędala|1994|s=376}}, ''Sifre do Księgi Liczb''{{odn|Rosik|Rapoport|2009|s=141}} – księga zawierająca komentarz halachiczny i materiały haggadyczne autorstwa szkoły Rabiego Iszmaela. Materiał został poddany ostatecznej redakcji pod koniec III w.{{odn|Mędala|1994|s=376}}, która połączyła istniejące wcześniej staropalestyńskie elementy o zróżnicowanej terminologii i metodyce egzegetycznej, pochodzące z różnych źródeł{{odn|Mędala|1994|s=376}}. Zawiera więcej elementów haggadycznych niż ''Sifra'' (ale mniej niż w ''Mechilcie''){{r|Święcicki}}.
# '''''Sifrej Zuta'''''{{u|uwaga5}} („Małe księgi”) – komentarz halachiczny do Księgi Liczb ze szkoły Rabiego Akiwy ([[Akiba ben Josef]]){{odn|Mędala|1994|s=376}}.
# '''''Sifre'''''{{u|uwaga5}} do Księgi Powtórzonego Prawa – egzegetyczny komentarz zawierający halachę i haggadę. Pochodzi ze szkoły Rabiego Akiwy z dodatkami autorstwa ze szkoły Rabiego Iszmaela. W średniowieczu używano odrębny komentarz halachiczny autorstwa ze szkoły Rabiego Iszmaela. Funkcjonował pod nazwą ''Midrasz Tana’im''{{odn|Mędala|1994|s=376}}.

=== Midrasze w formie komentarza ciągłego (egzegetyczne) ===
# '''''[[Genesis Rabba]]''''' (lub '''''Bereszit Raba'''''; „Wielka Księga Rodzaju”) – midrasz wyjaśniający słowa, zdania i haggadyczne rozwinięcia, zawiera materiał ze zróżnicowanych, przeważnie ustnych źródeł. Dzieli się na 100 paragrafów (''pārāšôt''), a niemal każdy z nich przedstawia jedną lub więcej typową dla późniejszych midraszy homiletycznych ''petichot''. Łącznie zawiera 246 ''petichot''. 170 z nich jest anonimowych. Ostateczna redakcja tekstu datowana jest na V w. W ''Genesis Rabba'' można odnaleźć fragmenty paralelne z tekstami [[Józef Flawiusz|Józefa Flawiusza]], [[Filon z Aleksandrii|Filona z Aleksandrii]] i z literaturą międzytestamentalną. Mogły stanowić elementy kontaktów i polemik z chrześcijanami{{odn|Mędala|1994|s=376–377}}. Autor używał głównie języka hebrajskiego, ale część partii tekstu powstało w języku aramejskim, z silnymi wpływami języka greckiego i łaciny. ''Genesis Rabba'' należy do grupy najstarszych, zachowanych do czasów współczesnych midraszy. Wprawdzie tradycja judaistyczna przypisuje autorstwo tekstu żyjącemu w II w. rabbiemu [[Hoszaja Raba|Hoszaji Raba]], ale dzieło powstało znacznie później. Ostateczna redakcja nastąpiła prawdopodobnie w V w. Redaktor tekstu wykorzystywał wczesne przekłady Tory na grekę i język aramejski{{r|żih_beresz}}.
# '''''Eka Raba'''''{{odn|Mędala|1994|s=377}}, '''''Ejcha Raba''''', „Wielkie Lamentacje”{{r|żih_lam}} (także: ''Midrasz do Lamentacji'') – midrasz do księgi Lamentacji. Materiał egzegetyczny zbioru zawarty jest w 34 midraszach homiletycznych ''petichot''. Tekst dzieli się na 5 paragrafów (''pārāšôt'') korespondujących z 5 rozdziałami Księgi [[Lamentacje Jeremiasza|Lamentacji]]{{odn|Mędala|1994|s=377}}. Znaczna część materiału jest zbieżna z fragmentami Talmudu jerozolimskiego, ale autor midraszu nie czerpał z tekstu Talmudu, lecz najprawdopodobniej obydwa teksty korzystały z szerokiego zbioru wcześniejszych haggad. Należy do grupy najstarszych (obok ''Be-reszit Raba'' i ''Leviticus Raba'') midraszy, powstałych w [[Ziemia Izraela|Erec Israel]]. Zredagowany został w VI w.{{r|żih_lam}}

=== Midrasze homiletyczne ===
# '''''Leviticus Raba''''' (najczęściej cytowany jako ''Wa-Jikra Raba'') – homiletyczny midrasz do biblijnej Księgi Kapłańskiej, składający się z 37 homilii. Każda z nich zaczyna się wprowadzeniem (''petich-ta''), po nim następuje rozwinięcie (''gûfā'', „trzon”), a kończy się inwokacją o wymowie eschatologicznej (''ḥătîmāh''). Być może podział zbioru na 37 homilii jest związany z 3-letnim cyklem synagogalnym i takim podziałem [[Księga Kapłańska|Księgi Kapłańskiej]]. Mimo literackiego charakteru tekstu, możliwe, że powstał na bazie konkretnych homilii wygłaszanych w palestyńskich synagogach. Analiza językowa wskazuje na pokrewieństwo tego zbioru z ''Genesis Rabba''{{odn|Mędala|1994|s=377}}. Należy do grupy najstarszych midraszy, powstałych w [[Ziemia Izraela|Erec Israel]], w pokoleniu żyjących w III i IV w. palestyńskich amoraitów{{r|żih_lev}}. Ostateczna redakcja miała miejsce w V lub na początku VI w.{{odn|Mędala|1994|s=377}}, prawdopodobnie w Tyberiadzie. Tekst został zapisany mieszaniną języka hebrajskiego i aramejskiego, z domieszką greki{{r|żih_lev}}.
# '''''Pesikta de Rab Kahana''''' („rozdział”) – składający się z 22–32 rozdziałów (''pisqā'ôt'') zbiór komentarzy do fragmentów czytań synagogalnych na dni świąteczne i ważniejsze szabaty. Wbrew używanej nazwie autorstwo zbioru nie jest jasne. Sześciu rabinów o imieniu Kahan pochodziło z Babilonii, tymczasem tekst powstał w Palestynie{{odn|Mędala|1994|s=377}}.
# '''''Pesikta Rabati''''' ({{w języku|arc|פְּסִיקְתָּא רַבָּתִי}}{{r|pesikta-rabbati}}, „Wielki rozdział”) – zbiór składający się z 47 homilii synagogalnych na dni świąteczne i ważniejsze szabaty. W zbiorze można wyodrębnić 5–6 źródeł: ''Yelammede-nuQuelle'', homilie z ''Pesikta de Raw Kahana'', tekst nawiązujący do poprzedniego zbioru, homilie o Duchu Świętości (''Ruach ha-Kodesz''), Midrasz o dziesięciu przykazaniach{{#tag:ref|Jest to zbiór 17–30 (w zależności od wersji) opowieści z wplecionymi fragmentami homiletycznymi. Znana jest z 20 wersji rękopisów i kilku wydań drukiem. Opowiadania są luźno związane przykazaniami. Zbiór jest datowany na okres od VII do XI w.{{r|żih10}}|group=uwaga|name=uwaga6}} (''Midrasz Aseret ha-Dibrot''{{r|żih10}}). Datacja nie jest jasna. Być może był to VI lub początek VII w.{{odn|Mędala|1994|s=377}}, a być może VII-XI w.{{r|żih10}}
# '''''Tanchuma''''' (lub ''Jelamedenu'') – zbiór literackich homilii do całej [[Tora|Tory]] utworzonych jako komentarze do 3-letniego cyklu synagogalnych czytań w Palestynie. Poszczególne homilie zaczynają się zwykle formułą wprowadzającą: ''jelamdenu rawenu'' („pozwólmy uczyć się naszym ojcom”). Ostateczna redakcja tekstu datowana jest na XI w.{{odn|Mędala|1994|s=377}}
# '''''Exodus Raba'''''{{odn|Mędala|1994|s=378}} (''Szmot Raba'', „Wielkie Słowa” [Imiona]{{r|żih_szmot}}) – zbiór homilii, zależny od tekstów wcześniejszych{{odn|Mędala|1994|s=377}}, stanowiący midrasz do Księgi Wyjścia. Składał się z 52 rozdziałów. Z tekstu można wyodrębnić dwie części:
#* rozdziały 1–14 stanowią homiletyczną interpretację tekstu Księgi Wyjścia werset po wersecie, aż do Wj 12,2, czyli do miejsca w którym rozpoczyna się ''Mechilta de-Rabi Iszmael''. Autor tej części posługiwał się językiem hebrajskim misznaickim, z wpływami wczesnośredniowiecznymi. Jako źródeł używał także tekstów Talmudu jerozolimskiego i Talmudu babilońskiego, midraszy tanaickich i amoraickimi, oraz midraszy ''tanchuma''{{r|żih_szmot}}.
#* rozdziały 14–52 stanowią komentarze do Księgi Wyjścia 12–40. Autor używał języka hebrajskiego misznaickiego, z domieszką galilejskiej formy języka aramejskiego, a także odnosił się do tanaickich midraszy. Rzadko używał tekstów Talmudu babilońskiego. Ta część zbioru prawdopodobnie powstała w IX w., a w XI w. została połączona z częścią pierwszą. Zbiór po raz pierwszy był cytowany przez Nachmanidesa w komentarzu do Tory{{r|żih_szmot}}.
# '''''Numeri Raba'''''{{odn|Mędala|1994|s=378}} (''Be-midbar Raba'') – egzegetyczno-homiletyczny midrasz do Księgi Liczb (stanowiący część ''Midraszu Raba''). Dzieli się na 23 paragrafy. Zauważalne jest zróżnicowanie poszczególnych fragmentów tekstu. Partie początkowe są wyraźnie bardziej szczegółowe. Najprawdopodobniej stanowi więc kompilację dwóch odrębnych komentarzy do Księgi Liczb (do rozdziałów 1-7 oraz rozdziałów 9-36). Kompilacja nastąpiła prawdopodobnie w XIII w. Część pierwsza została zapisana w języku hebrajskim misznaickim, z elementami jęz. hebrajskiego wczesnośredniowiecznego, natomiast część druga wykazuje znaczne pokrewieństwo z midraszem ''Tanchuma''{{r|żih_Be-midbar}}.
# '''''Deuteronommium Raba''''' (''Dewarim Raba'', „Wielkie Słowa”{{r|żih_dewar}}), Midrasz do Księgi Powtórzonego Prawa{{odn|Mędala|1994|s=378}} – zbiór homilii, z których każdą rozpoczyna postawienie prostego pytania w kwestii halach. Zbiór nie jest dokładnym komentarzem do Pwt podążającym za kolejnymi wersetami. Oprócz homilii ujętych w standardowych wydaniach ''Deuteronommium Raba'' włączane są także inne teksty, zwane „kazaniami dodatkowymi”. Zbiór stanowi jedną z najmłodszych części ''Midrasz Raba''. Najprawdopodobniej powstał na terenie Palestyny. Biorąc pod uwagę, że zawiera cytaty z tekstów powstałych w IV w., a także wzmianki polemiczne na temat [[Karaimi|Karaimów]], należy uznać, że tekst został spisany w IX w. lub nawet później{{r|żih_dewar}}.

=== Mniejsze zbiory midraszy ===
# '''''Midrasz Agur''''', '''''Misznat R. Eliezer''''' lub '''''Midrasz Szloszim u-Sztajim Midot''''' – midrasz do [[Księga Przysłów|Księgi Przysłów]] 30, 1–3 (Ten rozdział rozpoczyna się od słów: „Słowa Agura, syna Jake z Massy...”{{r|Prz}}). Zredagowany w języku hebrajskim, ale z wtrąceniami arabskimi. Najprawdopodobniej zredagowany w Erec Israel około połowy VIII w. Po raz pierwszy wydany drukiem w Safed w 1626 przez Menachema de Lonzano. Nie zachował się żaden egzemplarz z tego wydania{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=187}}.
# '''''Szir ha-Szirim Zuta''''' (hebr., „Mniejsza Pieśń nad pieśniami”){{r|żih_Zuta}}, '''''Agada Szir ha-Szirim'''''{{r|żih_Zuta|midrashim-smaller}} (hebr., „Hagada [do] Pieśni nad pieśniami”) – midrasz homiletyczny do księgi [[Pieśń nad pieśniami]]. Zawiera bogaty materiał hagadyczny, także o charakterze mesjańskim. W przeciwieństwie jednak do ''Szir ha-Szirim Raba'' nie jest tak systematycznym wykładem do tej księgi{{r|żih_Zuta}}. Zawiera liczne fragmenty z innych midraszy (w tym takich które się nie zachowały){{r|midrashim-smaller}}. Rękopis tego midraszu został (razem z midraszami do trzech kolejnych ''megilot'') został odnaleziony w Parmie i 1895 łącznie wydane drukiem przez S. Bubera jako ''Midrasz Zuta''. Ostateczna redakcja midraszu pochodzi prawdopodobnie z IX w.{{r|żih_Zuta}}, choć bywa datowany także na okres „nie wcześniejszy niż X wiek”{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=187}}.
# '''''Szir ha-Szirim Raba''''' (hebr., „Wielka Pieśń nad pieśniami”), '''''Midrasz Chazita''''' („Midrasz ''Widziałeś''”{{#tag:ref|Nazwa ''Widziałeś'' została zaczerpnięta od pierwszego słowa, cytowanego na początku midraszu wersetu z Prz 22, 29{{r|żih_Szir}}.|group=uwaga|name=uwaga8}}) – homiletyczny midrasz do [[Pieśń nad pieśniami|Pieśni nad pieśniami]]. Jest podzielony, tak jak sam tekst biblijnej księgi, na osiem części. Tekst z biblijnej księgi jest przywoływany werset po wersecie lub nawet słowo po słowie. Stanowi systematyczny wykład na temat Pieśni nad pieśniami, który jest oparty na wypracowanej przez tannaitów interpretacji tej księgi, zgodnie z którą Pieśń nad pieśniami jest alegorią przedstawiającą dialog Boga z ludem Izraela. Midrasz został zredagowany w klasycznym języku hebrajskim, z dodatkiem galilejskiej odmiany języka aramejskiego, oraz wtrąceniami słów greckich. Midrasz prawdopodobnie powstał w Palestynie w VI w.{{r|żih_Szir}}
# '''''Rut Zuta''''' („Mniejsza Rut”), lub '''''Midrasz Megilat Rut be-Fanim Acherim''''' („Inne aspekty midraszu do zwoju Rut”) – midrasz wtórny, opracowany na podstawie ''Rut Raba'', Talmudu babilońskiego i innych tekstów{{r|midrashim-smaller}}{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=187}}.
# '''''Kohelet Raba''''', '''''Eklezjastes Raba''''' – homiletyczny midrasz do [[Księga Koheleta|Księgi Koheleta]]. Składa się z 4 części. Tekst z biblijnej księgi jest przywoływany werset po wersecie. W warstwie interpretacyjnej widoczne nadawanie tekstowi wymiaru alegorycznego, co sprawia, że wypowiedzi narratora zyskały wydźwięk religijnego optymizmu. Autor wykorzystał w tekście fragmenty Talmudu jerozolimskiego oraz tak zwane ''Małe traktaty talmudyczne'', co pozwala na przybliżenie datowania ostatecznej redakcji na VII–IX w. Fragmenty ''Kohelet Raba'' zostały z kolei wykorzystane w redakcji midraszu ''Rut Raba''{{r|żih_Koh}}.
# '''''Kohelet Zuta''''' („Mniejszy Eklezjastes”) – homiletyczny midrasz do Księgi Koheleta, będący skróconą wersją ''Kohelet Raba'', jednak zyskał znacznie większą popularność niż pierwowzór. Ostateczna redakcja prawdopodobnie nastąpiła w X w.{{r|midrashim-smaller}}{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=187}}
# '''''Ejcha Zuta'''''{{r|ejcha}} („Mniejsze Lamentacje”) – midrasz do pierwszych trzech wersetów [[Lamentacje Jeremiasza|Lamentacji Jeremiasza]], zawierający aggadę na temat zniszczenia [[Świątynia Jerozolimska|Świątyni Jerozolimskiej]]. Zachowały się dwie, zróżnicowane wersje midraszu. Obie zostały zredagowane nie wcześniej niż w X w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=187}}
# '''''Panim Acherim le-Ester, Nusach Alef''''' („Inne aspekty midraszu do zwoju Estery”) – krótki zbiór agad i homilii na temat [[Księga Estery|Księgi Estery]], które zostały zebrane z różnych źródeł (między innymi: ''Ester Raba'', babiloński midrasz o Esterze, ''Midrasz Abba Gurion'', ''Pirke de Rabi Eliezer''). Tekst został zredagowany nie wcześniej niż w XII w.{{r|midrashim-smaller}}{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=187}}
# '''''Midrasz Jona''''' – agadyczny midrasz do Księgi Jonasza. Tekst utworzony czystym, ale sztucznym językiem hebrajskim, z wykorzystaniem ''Pirkej de Rabi Eliezer'' i Talmudu babilońskiego. Tekst został zredagowany nie wcześniej niż w VIII w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=187}}
# '''''Midrasz Hallel''''' – midrasz do [[Hallel]]u ([[psalm]]y od 113 do 118). Autor wykorzystał ''Midrasz Tehilim'' oraz literaturę Hekhalot{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=187}}.
# '''''Midrasz Esfa''''' ({{w języku|he|מדרש אספה}}) – midrasz do [[Księga Liczb|Księgi Liczb]], w znacznej części się nie zachował. Tytuł pochodzi od słów wprowadzających: „Zbierz (''esfa'') mi siedemdziesięciu mężów spośród starszych Izraela” (Lb 11,16). Tekst powstał nie wcześniej niż pod koniec VII w., ale w IX w. był już znany babilońskiemu [[gaon]]owi{{r|midrashim-smaller}}{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188}}.
# '''''Midrasz Eser Galujot''''' („Midrasz o dziesięciu wypędzeniach”) – tekst zachował się w kilku rękopisach, w odmiennych wersjach. Powstał nie wcześniej niż w IX w.{{r|midrashim-smaller}}{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188}}
# '''''Midrasz Szalosz We-Arba''''' („Midrasz Trzy i Cztery”), lub ''Pirkej Rabenu ha-Kadosz'', lub ''Ma’ase Tora'' lub ''Chupat Elijahu'' – tekst zachował się w kilku rękopisach, w odmiennych wersjach, ale tylko niektóre z nich zostały opublikowane. Tekst został zredagowany nie wcześniej niż w IX w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188}}
# '''''Otjot de-R. Akiva''''' („Listy rabina Akiwy”) lub ''Alef Bet de-R. Akiva'' („Alfabet rabina Akiwy”) – tekst zachował się w kilku rękopisach, w odmiennych wersjach, ale tylko niektóre z nich zostały opublikowane. Tekst prawdopodobnie został zredagowany w IX w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188}}
# '''''Midrasz Chaserot wi-Jitrot''''' – tekst zachował się w kilku rękopisach, w odmiennych wersjach, ale tylko niektóre z nich zostały opublikowane. Tekst został zredagowany nie wcześniej niż w IX w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188}}
# '''''Midrasz Awkir''''' (nazwa od pierwszych liter formuły: {{w języku|he|אָמֵן בְּיָמֵינוּ כֵּן יְהִי רָצוֹן}} (a''men be-jameinu ken jihi racon''), która kończy każdą homilię – niezachowany do czasów współczesnych midrasz. Fragmenty zachowały się jednak w innych midraszach, np. w ''Jalkut Szimoni'' („Antologia Szymona”). Prawdopodobnie był to midrasz do Księgi Rodzaju (Genesis) i Księgi Wyjścia (Exodus). Cytowany był na początku XIII w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188}}
# '''''Midrasz Tadszej'''''{{r|żih_bJair}} ({{w języku|he|מדרש תדשא}}) lub ''Barajta de-R. Pinchas b. Ja’ir''{{#tag:ref|Tytuł pochodzi od początkowego zdania – „Jest napisane (Rdz 1,11): „I Bóg powiedział: Niech ziemia wypuści trawę [tadsze]…”; także: „Rabin Pinchas ben Jair zapytał…”{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188}}{{r|żih_bJair}}.|group=uwaga|name=uwaga10}} – pseudoepigraficzny midrasz mówiący symbolicznym znaczeniu naczyń, używanych w [[Świątynia Jerozolimska|Świątyni Jerozolimskiej]]. Tekst został zredagowany nie później niż w 1000 roku, bowiem tekst był użyty przez [[Mojżesz ha-Darszan|Mojżesza ha-Darszana]]{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188}}{{r|żih_bJair}}.
# '''''Kise we-ipodromin szel Szlomo ha-melech''''' – midrasz będący aggadyczną opowieścią z okresu bizantyńskiego, w której [[Salomon (król Izraela)|Salomon]] jest przesstawiony jako cesarz bizantyński, organizujący wyścigi na hipodromie. Barwy ubiorów poszczególnych grup dworzan są opisane jako kolory różnych frakcji ''cyrku''. Redakacja pierwszej części jest datowana na XI w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188}}
# '''''Sefer ha-Jaszar''''' ({{w języku|he|ספר הישר}}, „Księga Jaszara”) – midrasz odpowiadający narracyjnym częściom Tory. Autor wykorzystał fragmenty tekstów: ''Genesis Raba'', ''Pirkej de Rabi Eliezer'', ''Midrasz wa-Jisa’u'', ''Midrasz Awkir'' i Talmud babiloński, a także inne starożytne teksty z okresu Drugiej Świątyni. Midrasz jest napisany płynnym, czystym, ale sztucznym językiem pseudobiblijnym hebrajskim. Tekst został zredagowany pod koniec XI w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188–189}}
# '''''Midrasz Konen''''', ''Adonaj be-chochma jasad Arec'' – midrasz na temat Stworzenia, nieba, raju i piekła. Wpływ na kształtowanie się midraszu miała mistyczna literatura z początku średniowiecza oraz źródła apokaliptyczne z okresu Drugiej Świątyni. Tekst został zredagowany nie wcześniej niż około XI w. Istnieją inne wersje tego utworu{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=189}}.
# '''''Wa-Jechulu''''' ({{w języku|he|וַיְכֻלּוּ}}){{#tag:ref|Tytuł pochodzi od początkowego zdania (Rdz 1,11) – „Tak zostały ukończone [''wa-jechulu''] niebo i ziemia oraz cały ich zastęp”{{r|Rdz2,1}}{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=189}}.|group=uwaga|name=uwaga11}} – midrasz do Księgi Rodzaju. Tekst nie zachował się do czasów współczesnych. Powstał prawdopodobnie nie wcześniej niż w końcu X w., ale z kolei był cytowany od połowy XII w. Zachowane w cytatach fragmenty pozwalają na stwierdzenie, że autor wykorzystywał midrasz ''Tanchuma'' oraz {{link-interwiki |Talmud jerozolimski |Q=Q387422}}{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=189}}.
# '''''Wajosza'''''{{r|Sztyma}} ({{w języku|he|מדרש ויושע}}; ''Wa-Josza''){{#tag:ref|Tytuł pochodzi od pierwszego zdania (Wj 14:30): „W ten sposób Pan ocalił [''wa-josza'']…”{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=189}}.|group=uwaga|name=uwaga12}} – aggadyczny midrasz o [[Kantyk Mojżesza|Kantyku Mojżesza]]{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=189}} i wydarzeniach towarzyszących [[Wyjście Izraelitów z Egiptu|Wyjściu Izraelitów z Egiptu]]{{r|Sztyma}}. Według tekstu faraon miał zostać zabrany przez Archanioła Gabriela na dno morskiej otchłani, gdzie spędził 50 dni. Ostatecznie miał się ukorzyć się przed wielkością Boga i zostać uczyniony królem Niniwy{{r|Sztyma}}. Tekst został zredagowany pod koniec XI w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=189}}{{r|Sztyma}}
# '''''Pirkej de-Rabi Eliezer''''' („Rozdziały rabbiego Eliezera”) – zbiór midraszy do ksiąg Tory. Składa się z 54 rozdziałów i opisuje tradycje biblijne od stworzenia świata do epizodu bałwochwalstwa w Baal Peor (Lb 25,1–15). Naukowcy klasyfikując tekst określają go jako „przepisana Biblia” albo „narracja agadyczna”. Zbiór zawiera kilka wyjaśnień unikatowych w literaturze tradycji żydowskiej{{r|Kosior}}. Według midraszu tonący faraon miał tuż przed śmiercią uwielbić Boga Izraelitów, co sprawiło, że i on został ocalony. Podobnym motyw można odnotować w midraszu ''Wajosza''{{r|Nordström|Sztyma}}. Zbiór charakteryzuje staranność w zakresie doboru słownictwa. Tekst został zredagowany około przełomu VIII i IX w. Wzmianki o tekście pojawiają się pismach rabinów (między innymi u Rasziego) w średniowieczu{{r|Kosior}}.
# '''''Midrasz Agada''''' ({{w języku|he|מדרש אגדה}}, „midrasz opowieści” [hagad]) – egzegetyczny midrasz na temat Tory (brakuje części tekstu do Księgi Powtórzonego Prawa{{r|żih_agg}}), złożony się głównie z fragmentów midraszu [[Mojżesz ha-Darszan|Mojżesza ha-Darszana]]. Midrasz Aggada został opracowany prawdopodobnie w XII w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=189}} lub w XIV w.{{r|żih_agg}}
# '''''Midraszej Chanuka''''' – zbiór późnoagadycznych midraszy, zawierające różne opowieści (agadoty) o buncie [[Matatiasz Hasmoneusz|Mataiasza Hasmoneusza]] z którym została połączona historia [[Judyta (postać biblijna)|Judyty]] i [[Holofernes]]a. Wpleciony został także wątek ''[[Prawo pierwszej nocy|iusa primae noctis]]''. Najstarsze midrasze z tego zbioru zostały zapisane prawdopodobnie nie wcześniej niż w X w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=189}}
# '''''Pesikta Chadta''''' (''Midrasz Ma Rabu'': „Jak różnorodne [''ma rabu''] są Twoje dzieła, Panie!” (Ps. 104,24)) – zbiór tekstów z różnych okresów oraz zaczerpnięte z różnych źródeł i dotyczą świąt. Tekst został zredagowany nie wcześniej niż w XII w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=189}}
# ''''' Midrasz Temura''''' – pseudepigraficzny zbiór agadyczny mówiący o przemianach (''temurot'') jakie następują w świecie i w życiu człowieka. Tekst został zredagowany nie wcześniej niż pod koniec XII w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=188–189}}
# '''''Bereszit zuta''''' („Mniejsza Genesis”) – midrasz zebrany z wielu różnych źródeł. Zredagowany przez R. Samuela b. Nissim (Masnut z Aleppo), który żył na początku XIII w.{{odn|Encyclopaedia Judaica|2007|s=189}}
# '''''Midrasz Tehilim''''', {{w języku|he|מִדְרַשׁ תְּהִלּים}} („Midrasz do Psalmów”), '''''Agada Tehilim''''' („Hagada [Opowieść] do Psalmów”) lub '''''Szocher Tow''''' („Szukający Dobra”) – hagadyczny midrasz homiletyczny do [[Księga Psalmów|Księgi Psalmów]]. Obejmuje większość Psalmów (oprócz 123–131). Znaczne fragmenty tekstu są zapożyczone z midraszu ''Jalkut Szimoni'' („Antologia Szymona”){{#tag:ref|zwanego także ''Jalkut rabiego Szymona z Frankfurtu'' – zbioru midraszy halachicznych i hagadycznych, zredagowanych na początku XIII w. w Niemczech przez rabina Simeona ha-Darszana{{r|żih_teh|żih_Jalkut}}.|group=uwaga|name=uwaga7}}. Tekst znany jest licznych rękopisów oraz wydań drukowanych (m.in. Konstantynopol 1512){{r|żih_teh}}.
# '''''Rut Raba''''' (aram. „Wielka Księga Rut”) – homiletyczny midrasz do [[Księga Rut|Księgi Rut]], zredagowany prawdopodobnie przed VI w. w środowisku palestyńskich amoraitów (w języku hebrajskim misznaickim, z licznymi wstawkami słów greckich, a w licznych fragmentach narracyjnych występuje także język aramejski). Składa się z 8 parasz. Materiał został zapożyczony z Talmudu jerozolimskiego, i midraszy ''Be-reszit Raba'', ''Ejcha Raba'', ''Leviticus Raba'' oraz ''Pesikta de-Raw Kahana''. ''Rut Raba'' została wydana drukiem już w 1519. Tytuł midraszu został przyjęty od wydania tekstu w Wenecji w 1545{{r|żih_Rut}}.
# '''''Ester Raba''''' (hebr., dosł.: „Wielka Księga Estery”), '''''Agadat Ester''''' – homiletyczny midrasz do Księgi Estery. Tekst oparty na zapożyczeniach z Talmudu babilońskiego, Talmudu jerozolimskiego, dwóch [[targum]]ach{{#tag:ref|W późniejszych tekstach wykorzystany został hagadyczny materiał, zaczerpnięty z midraszu ''Targum Szeni'' (hebr., Drugie Tłumaczenie), midraszowej parafrazy Księgi Estery z VII lub pocz. VIII w., opartej na wcześniejszych źródłach palestyńskich i babilońskich, a nawet na pewnych motywach, zaczerpniętych z Koranu oraz Josipponu (pseudohistorycznej rozprawy z X w.){{r|żih_Est}}.|group=uwaga|name=uwaga9}}) oraz midraszach (w tym ''Be-reszit Raba'' i ''Leviticus Raba''). We wcześniejszych wersjach midrasz miał 6 części z poetyckimi wstępami, a w późniejszych 10 (po podzieleniu szóstej części na 5 nowych). Pierwsza część jest datowana na okres przed rokiem 550, a druga na XI-XII w.{{r|żih_Est}}

=== ''Midrasz Raba'' ===
Do najbardziej znanych zbiorów midraszy należy '''''Midrasz Raba''''' (hebr., „Wielki Komentarz”) – zbiór komentarzy do Tory (w jego skład wchodzą wymienione już wyżej: ''Genesis Rabba'' (''Be-reszit Raba''), ''Leviticus Rabba'' (''Wa-Jikra Raba''), ''Exodus Raba'' (''Szmot Raba''), ''Numeri Raba'' (''Be-midbar Raba''{{r|żih_Be-midbar}}) i ''Deuteronommium Raba'' (''Dewarim Raba'') i [[Księgi pięciu megilot|Ksiąg pięciu megilot]]). Poszczególne części powstawały w różnych okresach. Najmłodsze są midrasze do Księgi Wyjścia (''Szmot Raba'') i Księgi Liczb (''Be-midbar Raba''), których ostateczna redakcja miała miejsce w XII/XIII wieku. Poszczególne części w przeważającej mierze zawierały haggady – tylko w Midraszu do Księgi Liczb zawarte są halachy{{r|żih_raba}}.

== Społeczne oddziaływanie literatury midraszowej ==
Wiele wybitnych autorytetów wyrażało się sceptycznie na temat nieprawdopodobnych opowieści i legend, zawartych w midraszach, a jednak odegrały one istotną i inspirującą rolę w życiu społeczności żydowskiej, szczególnie w zakresie edukacji. Dzięki lekkiej formie teksty te były przystępną formą edukacji uczniów akademii talmudycznych i jesziw. Były także zarodkiem dającym impuls do rozwoju wielu idei, a równocześnie określały wartości etyczne – nie tylko wybranemu, wąskiemu kręgowi naukowców, ale trafiały także do prostych ludzi{{r|żih}}. Midrasze wywarły też wpływ na wyznawców chrześcijaństwa, a także muzułmanów{{r|żih_lit}}. Wspólnoty judeochrześcijańskie złożone głównie z Żydów do opisywania wydarzeń z życia [[Jezus Chrystus|Jezusa]] używały tego, będącego wówczas w powszechnym użyciu, rodzaju literackiego{{r|Kudasiewicz}}. Także [[Koran]] posługuje się cytatami z niektórych opowieści biblijnych w formie midraszy{{r|żih}}.

== Zobacz też ==
* [[Tora]]
* [[Miszna]]

== Uwagi ==
{{Uwagi|}}

== Przypisy ==
<references responsive>
* <ref name="ejcha">{{Cytuj stronę |url = https://midrash.webnode.cz/texty/ejcha-rabati/ |tytuł = Ejcha rabati |praca = Midraš |opublikowany = midrash.webnode.cz |język = cs |data dostępu = 2020-09-01}}</ref>
* <ref name="Encyclopædia Britannica">{{Encyklopedia Britannica |id = topic/Talmud/Talmudic-and-Midrashic-literature |tytuł = Talmud and Midrash - Talmudic and Midrashic literature |data dostępu = 2022-10-03}}</ref>
* <ref name="Ezd">{{Cytuj stronę |url = http://tanach.leszek-kwiatkowski.eu/index-36-7.htm |tytuł = Księga Ezdrasza (ספר עזרא) 7,10 |autor = (tłum.) Leszek Kwiatkowski |praca = [[Tanach]] |opublikowany = tanach.leszek-kwiatkowski.eu |data dostępu = 2020-09-01}}</ref>
* <ref name="Kosior">{{Cytuj książkę |autor = autor r = Wojciech Kosior |tytuł = Zwyczaje i akcesoria apotropaiczne w cywilizacjach świata |url = http://www.maska.psc.uj.edu.pl/documents/40768330/43096576/Apotropaizmy_e-wyd.pdf/b0c7aee0-e5ed-4810-ab8b-2db62b57bb98 |rozdział = Apotropaiony w midraszu do Księgi Jonasza według Pirke de-rabbi Eliezer |wydawca = AT |miejsce = Kraków |data = 2018 |strony = 35–51 |isbn = 978-83-63910-86-0}}</ref>
* <ref name="Kudasiewicz">{{Cytuj pismo |autor = Józef Kudasiewicz |tytuł = Ewangelie dzieciństwa Jezusa |url = http://bazhum.muzhp.pl/media/files/Collectanea_Theologica/Collectanea_Theologica-r1970-t40-n4/Collectanea_Theologica-r1970-t40-n4-s161-170/Collectanea_Theologica-r1970-t40-n4-s161-170.pdf |czasopismo = Collectanea Theologica |wydawca = Akademia Teologii Katolickiej |wydanie = 4 |wolumin = 40 |strony = 161–170 |język = pl |data = 1970}}</ref>
* <ref name="Maier">{{Cytuj książkę |autor = Johann Maier |tytuł = Między Starym a Nowym Testamentem. Historia i religia w okresie Drugiej Świątyni |inni = tłum. Ewa Marszał, Jerzy Zakrzewski |wydawca = Wydawnictwo WAM |miejsce = Kraków |data = 2002 |seria = Myśl Teologiczna |strony = 150–152 |isbn = 8370978215}}</ref>
* <ref name="Mello">{{Cytuj książkę |autor = Alberto Mello |tytuł = Judaizm |inni = przekł. Krzysztof Stopa |wydawca = Wydawnictwo WAM |miejsce = Kraków |data = 2002 |seria = Mała Biblioteka Religii |strony = 41 |isbn = 8370979858}}</ref>
* <ref name="midrashim-smaller">{{Cytuj stronę |url = https://www.jewishvirtuallibrary.org/midrashim-smaller |tytuł = Smaller Midrashim |autor = Encyclopaedia Judaica |praca = Jewish Virtual Library |opublikowany = American-Israeli Cooperative Enterprise |język = en |data dostępu = 2020-08-25}}</ref>
* <ref name="Nordström">{{Cytuj pismo |autor = Carl-Otto Nordström |tytuł = Some jewish legends in byzantine art |url = https://www.jstor.org/stable/44170195 |czasopismo = [[Byzantion (czasopismo)|Byzantion]] |wydawca = Peeters Publishers |wydanie = 2 |wolumin = 25/27 |strony = 489 |język = en |data = 1955}}</ref>
* <ref name="Patte">{{Cytuj książkę |autor = Daniel Patte |tytuł = Early Jewish hermeneutic in Palestine |wydawca = Scholars Press |miejsce = Montana |data = 1975 |strony = 120–121 |isbn = 9780891300151}}</ref>
* <ref name="pesikta-rabbati">{{Cytuj stronę |url = https://www.jewishvirtuallibrary.org/pesikta-rabbati |tytuł = Pesikta Rabbati |autor = Encyclopaedia Judaica |praca = Jewish Virtual Library |opublikowany = American-Israeli Cooperative Enterprise |język = en |data dostępu = 2020-09-01}}</ref>
* <ref name="Porton">{{Cytuj książkę |tytuł = Aufstieg und Niedergang der römischen Welt (I.19.2) |autor r = Gary Porton |rozdział = Midrash: Palestinian Jews and the Hebrew Bible in the Greco-Roman Period |wydawca = Gruyter |miejsce = Berlin-Nowy Jork |data = 1979 |strony = 112 |isbn = 978-3110127935}}</ref>
* <ref name="Pp_hag">{{Cytuj stronę |url = http://tanach.leszek-kwiatkowski.eu/index-5-26.htm |tytuł = Księga Powtórzonego Prawa (ספר דברים) 26 |autor = (tłum.) Leszek Kwiatkowski |praca = [[Tanach]] |opublikowany = tanach.leszek-kwiatkowski.eu |data dostępu = 2020-09-01}}</ref>
* <ref name="Prz">{{Cytuj stronę |url = http://tanach.leszek-kwiatkowski.eu/index-28-30.htm |tytuł = Księga Przysłów (ספר משלי) 30 |autor = (tłum.) Leszek Kwiatkowski |praca = [[Tanach]] |opublikowany = tanach.leszek-kwiatkowski.eu |data dostępu = 2020-09-01}}</ref>
* <ref name="pwn">{{encyklopedia PWN|id = 3940604|tytuł=Midrasz|data dostępu=2020-08-25}}</ref>
* <ref name="Rdz2,1">{{Cytuj stronę |url = http://tanach.leszek-kwiatkowski.eu/index-1-2.htm |tytuł = Księga Rodzaju (ספר בראשית) 2,1 |autor = (tłum.) Leszek Kwiatkowski |praca = [[Tanach]] |opublikowany = tanach.leszek-kwiatkowski.eu |data dostępu = 2020-09-01}}</ref>
* <ref name="Rosik">{{cytuj książkę |autor = Mariusz Rosik |autor2 = rabin Icchak Rapoport |tytuł = Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego |url = https://www.academia.edu/43269761/WPROWADZENIE_DO_LITERATURY_WPROWADZENIE_DO_LITERATURY_I_EGZEGEZY_%C5%BBYDOWSKIEJ_I_EGZEGEZY_%C5%BBYDOWSKIEJ_OKRESU_BIBLIJNEGO_I_RABINICZNEGO_OKRESU_BIBLIJNEGO_I_RABINICZNEGO |miejsce = Wrocław |wydawca = Tum Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej |rok = 2009 |strony = 138–146 |seria = Bibliotheca Biblica}}</ref>
* <ref name="sjp">{{Cytuj stronę |url = https://sjp.pwn.pl/sjp/midrasz;2567798.html |tytuł = Midrasz |autor = |praca = Słownik języka polskiego PWN |opublikowany = Wydawnictwo Naukowe PWN |język = pl |data dostępu = 2020-08-30}}</ref>
* <ref name="Strack ">{{Cytuj książkę |autor = Strack L. Hermann, Günter Stemberger |tytuł = Einleitung in Talmud und Midrasch |wydawca = Verlag C. H. Beck |miejsce = Monachium |data = 1982 |strony = 223–321 |isbn = 978-3406082825}}</ref>
* <ref name="sztetl">{{Cytuj stronę |url = https://sztetl.org.pl/pl/slownik/midrasz-0 |tytuł = Midrasz |autor = Wirtualny sztetl |praca = Słownik |opublikowany = Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN |język = pl |archiwum = https://web.archive.org/web/20200905071209/https://sztetl.org.pl/pl/slownik/midrasz-0 |zarchiwizowano = 2020-09-05 |data dostępu = 2020-08-25}}</ref>
* <ref name="Sztyma">{{Cytuj pismo |autor = Tamara Sztyma |tytuł = Wpływy tradycji żydowskiej w sztuce wczesnochrześcijańskiej i bizantyńskiej |url = http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Series_Byzantina/Series_Byzantina-r2004-t2/Series_Byzantina-r2004-t2-s87-96/Series_Byzantina-r2004-t2-s87-96.pdf |czasopismo = Series Byzantina |wydawca = Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie |wolumin = 2 |strony = 87–96 |issn = 1733-5787 |data = 2004}}</ref>
* <ref name="Święcicki">{{Cytuj książkę |autor = Julian Adolf Święcicki |tytuł = Historya literatury powszechnej |url = https://archive.org/details/historyaliterat01wigoog |tytuł tomu = Literatura żydowska |wydawca = wyd.: Franciszek Julian Granowski |miejsce = Warszawa |data = 1903 |strony = 5–27 |tom = II}}</ref>
* <ref name="The Jewish encyclopedia">{{Cytuj książkę |autor = Emil G. Hirsch, Immanuel Benzinger, Joseph Jacobs, Jacob Zallel Lauterbach |tytuł = The Jewish Encyclopedia |rozdział = Mishnah |wydawca = Funk & Wagnalls |miejsce = Nowy Jork |data = 1906 |adres rozdziału = http://www.jewishencyclopedia.com/articles/10879-mishnah |strony = 609–619}}</ref>
* <ref name="wch">{{Cytuj książkę |autor = Waldemar Chrostowski |tytuł = Bóg, Biblia, mesjasz |inni = Grzegorz Górny, Rafał Tichy (rozmówcy) |wydawca = Fronda |miejsce = Warszawa |data = 2006 |strony = 260–288 |isbn = 83-60335-65-6 |rozdział = Ku starożytnej żydowskiej egzegezie biblijnej}}</ref>
* <ref name="Weber">{{Cytuj książkę |autor = Ferdinand Wilhelm Weber |tytuł = Jüdische Theologie auf Grund des Talmud und verwandter Schriften: gemeinfasslich dargestellt |url = https://archive.org/download/jdischetheologi00webegoog/jdischetheologi00webegoog.pdf |wydawca = Dörffling & Franke |miejsce = Lipsk |data = 1897 |strony = XXIV-XXV}}</ref>
* <ref name="żih">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=18703 |tytuł = Midrasz |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_agg">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=17066 |tytuł = midrasz ag(g)ada; Midrasz Ag(g)ada |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_Be-midbar">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=15155 |tytuł = Be-midbar Raba |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_beresz">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=19079 |tytuł = Be-reszit Raba |autor = Zofia Borzymińska |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_bJair">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=19519 |tytuł = Pinchas ben Jair |autor = Irena Bracławska |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_dewar">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=13919 |tytuł = D(e)warim Raba |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_Est">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=16222 |tytuł = Ester Raba |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_hag">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=18830 |tytuł = hag(g)ada |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_Jalkut">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=17719 |tytuł = Jalkut |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_Koh">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=16282 |tytuł = Kohelet Raba |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_lam">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=14568 |tytuł = E(j)cha Raba |autor = Zofia Borzymińska |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_lev">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=15547 |tytuł = Leviticus Raba |autor = Zofia Borzymińska |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_lit">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=17672 |tytuł = Literatura midraszowa |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_m.halachiczne">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=17678 |tytuł = Midrasze halachiczne |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_mech">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=17335 |tytuł = Mechilta |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_peszer">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=18100 |tytuł = Peszer |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_raba">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=19252 |tytuł = Midrasz Raba |autor = Zofia Borzymińska |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_Rut">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=13672 |tytuł = Rut Raba |autor = Zofia Borzymińska |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_Szir">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=18155 |tytuł = Szir ha-Szirim Raba |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_szmot">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=18922 |tytuł = Szmot Raba |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_teh">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=18961 |tytuł = Midrasz Tehil(l)im |autor = Paweł Szapiro |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih_Zuta">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=16480 |tytuł = Szir ha-Szirim Zuta |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih10">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=19420 |tytuł = Midrasz Aseret ha-Dibrot |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
* <ref name="żih613">{{Cytuj stronę |url = https://delet.jhi.pl/pl/psj?articleId=16375 |tytuł = Sześćset trzynaście nakazów i zakazów |autor = Rafał Żebrowski |praca = Polski słownik judaistyczny |opublikowany = [[Żydowski Instytut Historyczny]] Delet |język = pl |data dostępu = 2021-05-02}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* {{cytuj książkę |nazwisko = Rosik |imię = Mariusz |nazwisko2 = Rapoport |imię2 = Icchak |autor link = Mariusz Rosik |autor link2 = Icchak Rapoport |tytuł = Wprowadzenie do literatury i egzegezy żydowskiej okresu biblijnego i rabinicznego |miejsce = Wrocław |wydawca = Tum Wydawnictwo Wrocławskiej Księgarni Archidiecezjalnej |rok = 2009 |strony = 318 |seria = Bibliotheca Biblica |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |nazwisko = Mędala |imię = Stanisław |tytuł = Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej |wydawca = The Enigma Press |miejsce = Kraków |data = 1994 |seria = Biblioteka Zwojów: tło Nowego Testamentu, 1231-1081 ; t. 1 |strony = 391 |isbn = 8386110007 |odn = tak}}
* {{Cytuj książkę |tytuł = Encyclopaedia Judaica |inni = (Red.) Fred Skolnik, Michael Berenbaum |wydanie = Second Edition |wydawca = Macmillan Reference & Keter Publishing House Ltd |miejsce = Detroit, Jerozolima |data = 2007 |tom = XIV |isbn = 978-0-02-865942-8 |odn ={{odn/id|Encyclopaedia Judaica|2007}}}}

== Linki zewnętrzne ==
* {{paywall}} ''[https://www.rep.routledge.com/articles/thematic/midrash/v-1 Midrash]'' {{lang|en}}, [[Routledge Encyclopedia of Philosophy]], rep.routledge.com [dostęp 2023-05-12].

{{Judaizm i Żydzi}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Biblistyka]]
[[Kategoria:Pisma judaizmu]]