Miniatury manuskryptów ormiańskich

Miniatury manuskryptów ormiańskich stanowią ważną część dziedzictwa kulturalnego narodu ormiańskiego. Gdy Armenia w roku 301 przyjmowała chrześcijaństwo – pierwsza w świecie – jako religię państwową, jej historia liczyła już ponad tysiąc lat. Święty Mesrop Masztoc stworzył w roku 406 alfabet ormiański. W klasztorach mnisi mogli przepisywać ewangeliarze i inne święte księgi w ojczystym języku ormiańskim. Pisano na pergaminie, częściej dwustronnie, rzadko jednostronnie. Mnisi-miniaturzyści zdobili księgi iluminacjami. Farby zagęszczano spoiwem z białka jaj kurzych, stosowano zdobienie złotem listkowym. Stylistycznie miniatury zgodne były z wymaganiami ikonografii chrześcijańskiej, wykazywały jednak wpływy miniatur perskich. Oprócz postaci biblijnych ukazywały fantastyczne stworzenia, bogate ornamenty roślinne. Wiele pomysłowości widać w kompozycjach inicjałów, otaczających litery bogatą dekoracją. Stylistycznie wyróżnia się kilka szkół, związanych z klasztorami. Szczyt rozwoju sztuki miniatury ormiańskiej przypada na XIII wiek.

Za najwybitniejszego twórcę miniatury ormiańskiej tego okresu krytycy sztuki uważają Torosa Roslina (ur. 1210-1216, zm. 1270-1288). Zachowało się kilkanaście manuskryptów z sygnaturą Roslina. Jego dzieła charakteryzuje niezwykła precyzja. Na marginesach wokół głównych miniatur rozmieszczał niezwiązane z tematem rysunki fantastycznych roślin i zwierząt. Twarze osób miały wyraziste rysy, wyrażające różne uczucia. Roslin znał twórczość mistrzów miniatury Europy i Bizancjum, ale zachował własny styl. Malarstwem miniaturowym zajmowali się również artyści diaspory ormiańskiej w Europie i na Bliskim Wschodzie, także we Lwowie.

Podczas częstych najazdów mongolskich, arabskich, potem osmańskich na ziemie Armenii święte księgi ukrywano i chroniono przed zniszczeniem. Największy księgozbiór zgromadzono przez stulecia w Katolikacie Autokefalicznego Kościoła Apostolskiego Armenii w Eczmiadzinie. Wiele rękopisów zgromadzono również w klasztorze mechitarystów na wyspie św. Łazarza w Wenecji i w klasztorze św. Akopa (Jakuba) w Jerozolimie.

Księgozbiór Katolikatu został w roku 1920 skonfiskowany i upaństwowiony. Dopiero w roku 1939 przewieziono go do Erywania, tworząc Instytut Matenadaran (orm. "księgozbiór") nazwany w roku 1962 imieniem twórcy pisma ormiańskiego – Mesropa Masztoca. W latach 1945–1957 zbudowano według projektu architekta Marka Grigoriana budynek Instytutu. Do naukowego opracowania księgozbioru Matenadaranu przyczyniła się szczególnie historyczka sztuki ze Smoleńska – Lidia Durnowo (1885–1963). Skazana w roku 1934 w Leningradzie jako rzekomy „aktywny członek kontrrewolucyjnej organizacji faszystowskiej” na zesłanie, przedostała się do Armenii i zajęła w latach 1937–1951 m.in. badaniami nad miniaturami rękopisów ormiańskich. Prace naukowe mogła jednak publikować tylko pod pseudonimem.

Literatura

Miniatures Arméniennes, Ajastan, Erevan 1969
David Marshall Lang, Armenia kolebka cywilizacji, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975